Lektura obu tekstów Przybyszewskiego rodzi pytanie, na ile mamy do czynienia z reprezentacją malarstwa Muncha, a na ile z autoprezen‑
tacją samego pisarza W żadnym z omawianych utworów Przybyszew‑
ski nawet nie próbował ukrywać swojej subiektywnej perspektywy, wykorzystując obrazy Muncha jako pretekst i egzemplifikację swoich teorii.
W tym podrozdziale skoncentruję się na omówieniu strategii pisa‑
nia o obrazach, którą uprawia Przybyszewski w omawianych tekstach.
Postanowiłam pisać o praktyce ekfrastycznej, a nie ekfrazie, ponieważ praktyka jako pewna czynność (reprezentowania, wizualizowania dzieł sztuki w literaturze) akcentuje podmiot owej czynności i jego spraw‑
154 aGnieszka mazur
czość, twórcze działanie, możliwości autorskiej sygnatury, a nie sam przedmiot, jak w przypadku tradycyjnej ekfrazy, rozumianej najczęś‑
ciej dość sztywno jako po prostu literacki opis dzieła sztuki. Elastycz‑
ność zawarta w pojęciu praktyki ekfrastycznej wydaje mi się szcze‑
gólnie istotna podczas badania esejów Przybyszewskiego, których do klasycznej ekfrazy zaliczyć nie można.
W ekfrastycznym eseju, za jaki na potrzeby tej analizy uznajmy oba teksty, główną rolę powinien pełnić ekfrastyczny opis. Faktycznie, znaj‑
dujemy w omawianych esejach Przybyszewskiego spore partie poświę‑
cone dziełom Muncha. Według definicji ekfrastyczny opis powinien peł‑
nić trzy zasadnicze funkcje: A) reprezentacji – unaocznianie, deskrypcja na podstawie wzoru, B) atrybucji – nazywanie, identyfikowanie dzieła sztuki oraz C) asocjacji – osadzanie w tradycji, kontekście kulturowym, historycznym itd.21. Proponuję przyjrzeć się, w jakim stopniu Psychiczny naturalizm i Edward Munch spełniają poszczególne kryteria.
W obu tekstach problemem jest to, co powinno stanowić podsta‑
wowy warunek ekfrazy, czyli rzetelny opis, nazywanie i identyfiko‑
wanie dzieła sztuki. W Psychicznym naturalizmie padają tytuły obrazów, do których odnosi się Przybyszewski, ale są przez niego albo zmie‑
niane, albo błędnie podawane. W Edwardzie Munchu tytułów prawie w ogóle nie ma. Funkcja atrybucji nie zostaje zatem spełniona. Jeśli chodzi o kryterium reprezentacji, sposób opisywania obrazów przez Przybyszewskiego również pozostawia wiele do życzenia. Autor opi‑
suje dzieła Muncha fragmentarycznie i wybiórczo, skupia się na jed‑
nym, dwóch elementach przedstawienia i dopisuje do nich obszerny komentarz zbudowany ze zmyślonej historii albo ze swoich własnych poglądów filozoficznych, antropologicznych lub estetycznych. Wywód Przybyszewskiego momentami jest bardzo nieprecyzyjny. Jego wykład‑
nia obrazów Muncha niemal automatycznie przeradza się w charak‑
terystyczny poetycki dyskurs o sztuce, erotyce i metafizyce. Jedynie ostatnia z trzech funkcji (kontekstualizująca) zostaje spełniona, teksty
21 Zob. R. Sendyka: Esej i ekfraza (Herbert – Bieńkowska – Bieńczyk). „Prze‑
strzenie Teorii” 2009, nr 11, s. 45.
Przybyszewski pisze Muncha – obraz artysty… 155 Przybyszewskiego nie stronią bowiem od odniesień do swoich czasów i krytycznego komentarza wobec środowiska, które nie poznało się na sztuce Muncha.
W esejach Przybyszewskiego, mimo że pomyślane zostały jako poświęcone obrazom Muncha, to nie malarstwo gra główną rolę. Postać malarza ginie w gęstych opisach obrazów, naszpikowanych aluzjami i figurami z twórczości pisarza, i zamiast przybliżać czytelnika do dzieł Muncha, raczej go od nich oddala. Przybyszewski poddaje obrazy Mun‑
cha tekstualizacji, dopisuje do nich przed ‑ i postakcję, zmienia tytuły i wymowę poszczególnych dzieł. Tekstualizacja obrazu pociąga za sobą nieuchronną reinterpretację jego sensów. W efekcie postać Muncha gdzieś w tym wszystkim ginie i ustępuje miejsca Przybyszewskiemu i jego subiektywnemu odbiorowi. Obrazy norweskiego malarza zostają wpisane w ciąg rozważań Przybyszewskiego o sztuce, erotyce i pod‑
miocie. Pisarz jednocześnie nie dba o to, by zapewnić przejrzystość i obiektywność ekfrastycznego opisu, tak aby potencjalny odbiorca na podstawie samego tekstu, bez uprzedniej znajomości malarstwa Mun‑
cha, potrafił zwizualizować sobie dany artefakt, ujrzeć obraz uobecniony przez medium literatury. Opis dokonywany przez Przybyszewskiego jest bardzo ograniczony i wybiega daleko poza to, co przedstawione w ramach obrazu. Na pierwszy plan wysuwa się ego autorskie Przyby‑
szewskiego, wykorzystujące obrazy Muncha jak lustro, w którym może się przejrzeć i dookreślić jako twórca. Celem praktyki ekfrastycznej nie jest zatem stworzenie wiernej reprodukcji dzieła sztuki, lecz opisanie siebie i swojego spojrzenia, swojego widzenia danego obrazu.
Przestrzeń literacko ‑malarskich powiązań okazuje się zatem prze‑
strzenią agonu, zmagań o dominację między słowem a obrazem, którą siłą rzeczy wygrywa słowo (jako że znajdujemy się w polu literatury).
W tym miejscu chciałabym odnieść się do poglądów W.J.T. Mitchella przedstawionych w artykule Ekphrasis and the Other z głośnej książki Picture Theory22. Badacz utożsamia w niej tekst literacki z aktywnym,
22 W.J.T. Mitchell: Ekphrasis and the Other. In: Idem: Picture Theory. Essays on Verbal and Visual Representation. Chicago–London 1994, s. 152–164.
156 aGnieszka mazur
patrzącym, dominującym podmiotem, a przedstawienie wizualne z biernym, niemym przedmiotem, wystawionym na spojrzenie i inter‑
pretację. Ekfrastyczny opis rozumiany jest tutaj jako werbalna repre‑
zentacja przedstawienia wizualnego, ustalany w sieci relacji pod‑
miot/przedmiot – tekst/obraz, jest w gruncie rzeczy kolonizowaniem i zawłaszczaniem obrazów przez dyskurs literacki. Antagonizm repre‑
zentacji tekstowej i wizualnej przekłada się na związane z nimi katego‑
rie społeczne, w tym wypadku, relacje między płciami, w których jedna strona zajmuje pozycję dominacji, dysponuje władzą słowa i spojrzenia, zaś druga zostaje uprzedmiotowiona i sprowadzona do roli niemego, pięknego obiektu. Obraz nabiera zatem cech uznawanych za żeńskie (jako przedmiot wizualnej przyjemności), nad którym męski dyskurs sprawuje władzę, co podtrzymuje pogląd o zdominowaniu pola arty‑
stycznej reprezentacji przez poetyki i praktyki dyskursywne.
Spójrzmy na teksty Przybyszewskiego. Dyskurs o obrazach faktycz‑
nie staje się tu ważniejszy od samych obrazów. Pisząc o obrazach, autor jednocześnie je konstruuje oraz ustanawia ich reprezentacje adekwatnie do dyskursu rozwijanego w innych tekstach i własnej autoprezenta‑
cji jako artysty. Obrazy Muncha mają dla polskiego pisarza charakter pretekstowy i stanowią punkt wyjścia do powstania autonomicznego dzieła literackiego23. Ich ekfrastyczne opisy są opatrzone wyraźną syg‑
naturą autorską, na którą składa się subiektywna recepcja Przybyszew‑
skiego jako widza oraz jego charakterystyczny język poetycki. Finalnie to, co miało być przedstawieniem sztuki i postaci Edvarda Muncha, okazuje się obrazem sylwetki twórczej samego pisarza. Stąd wniosek, że praktyka ekfrastyczna Przybyszewskiego mówi więcej o nim samym jako twórcy niż o artefaktach, do których się odnosi, i służy rozwijaniu prowadzonego przez niego dyskursu na temat sztuki i podmiotowości.
23 O ekfrazie, która wykracza poza opisywane dzieło sztuki i prowadzi do powstania autonomicznego dzieła literackiego, na przykładzie polskiej poezji współczesnej w zajmujący sposób pisze A. Dziadek: Obrazy i wiersze. Z zagad-nień interferencji sztuk w polskiej poezji współczesnej. Katowice 2004.
Przybyszewski pisze Muncha – obraz artysty… 157
Bibliografia
Dybel P.: Zagadka „drugiej płci”. Spory wokół różnicy seksualnej w psychoanalizie i feminizmie. Kraków 2012.
Głuchowska L.: Requiem aeternam, Fryz życia i Piekło. Przybyszewski, Munch, Vige-land i preekspresjonistyczna teoria sztuki. „Quart” 2010, nr 2 (16).
Matuszek G.: Der geniale Pole? Niemcy o Stanisławie Przybyszewskim (1892–1992).
Kraków 1996.
Matuszek G.: Stanisław Przybyszewski – pisarz nowoczesny. Eseje i proza – próba monografii. Kraków 2008.
Mitchell W.J.T.: Ekphrasis and the Other. In: Idem: Picture Theory. Essays on Ver-bal and Visual Representation. Chicago–London 1994.
Przybyszewski S.: Edward Munch. W: Idem: Na drogach duszy. Kraków 1900.
Przybyszewski S.: Gustaw Vigeland. W: Idem: Na drogach duszy. Kraków 1900.
Przybyszewski S.: Moi współcześni. Warszawa 1926.
Przybyszewski S.: Psychiczny naturalizm. (O twórczości Edvarda Muncha). W: Idem:
Synagoga szatana i inne eseje. Wybór, wstęp i tłum. G. Matuszek. Kraków 1995.
Przybyszewski S.: Z psychologii jednostki twórczej. II. Ola Hansson. W: Idem: Syna-goga szatana i inne eseje. Wybór, wstęp i tłum. G. Matuszek. Kraków 1995.
Sendyka R.: Esej i ekfraza (Herbert – Bieńkowska – Bieńczyk). „Przestrzenie Teo‑
rii” 2009, nr 11.
Przybyszewski pisze Muncha – obraz artysty
i jego twórczości w esejach Psychiczny naturalizm i Edward Munch Streszczenie
Przedmiotem artykułu jest analiza i interpretacja dwóch esejów Stanisława Przybyszewskiego (Psychiczny naturalizm i Edward Munch) jako dwuczęściowego studium twórczości Edwarda Muncha. Intencją badaczki jest zrekonstruowanie obrazu Muncha jako artysty w tekstach Przybyszewskiego, a następnie wyeks‑
ponowanie zawartego w nich napięcia między reprezentacją obrazów norwe‑
skiego malarza a autoprezentacją autora tekstów. Ostatnia część artykułu sku‑
pia się na badaniu praktyki ekfrastycznej Przybyszewskiego jako przestrzeni kształtowania relacji między obrazem a dyskursem.
Słowa kluczowe: reprezentacja obrazu, autoprezentacja artysty, podmiot/
przedmiot – tekst/obraz, praktyka ekfrastyczna
158 aGnieszka mazur
Przybyszewski writes Munch – the image of an artist and his oeuvre in essays Psychiczny naturalizm (Psychological naturalism)
and Edward Munch Summar y
The subject of this article is an analysis and interpretation of two essays by Stanisław Przybyszewski (i.e., Psychiczny naturalizm and Edward Munch) as a two ‑part study of Edvard Munch’s oeuvre. What is the author’s intention here is reconstructing the image of Munch as an artist portrayed in Przybyszewski’s texts, to subsequently emphasize the tension sustaining therein between the representation of the Norwegian artist’s paintings and the self ‑presentation by the writer. The final part of the article focuses on the study of ekphra‑
sis as practiced by Przybyszewski, namely, a space of developing relationship between image and discourse.
Keywrods: image representation, artist’s self ‑presentation, subject/object – text/image, ekphrasis in practice
Przybyszewski schreibt Munch – das Bild des Künstlers und seines Werkes in den Essays Psychischer Naturalismus und Edvard Munch Zusammenfassung
Der Beitrag stellt die Analyse und Interpretation zweier Essays (Psychischer Naturalismus und Edvard Munch) von Stanisław Przybyszewski dar, die als ein zweiteiliges Studium des Werkes von Edvard Munch gedacht wurden. Das Ziel ist es, das Bild von Munch als Künstler zu rekonstruieren und anschließend die den analysierten Texten beiwohnende Spannung zwischen der Darstellung der Bilder des norwegischen Malers und der Selbstdarstellung des Autors des Textes zu explizieren. Der letzte Teil des Beitrags konzentriert sich auf die Erforschung der ekphrastischen Praxis von Przybyszewski als eines Raumes, in dem das Wechselverhältnis zwischen Bild und Diskurs gestaltet wird.
Schlüsselwörter: Bildrepräsentation, Selbstdarstellung des Künstlers, Sub‑
jekt/Objekt – Text/Bild, ekphrastische Praxis