POZIOMY PROFILAKTYKI

W powszechnej opinii, zwłaszcza wśród laików, profilaktyka uzależnień polega na in-formowaniu (na ogół ostrzeganiu) młodych ludzi o skutkach (najczęściej zagroże-niach) związanych z używaniem narkotyków. Profilaktyka stawiana jest na równi z kampaniami (medialnymi). Obecnie nie ma jednak dowodów na to, że samo do-starczanie wiedzy na temat właściwości narkotyków ogranicza ich używanie lub na to, że kampanie medialne są skuteczne (Brotherhood, Sumnall, 2011; Markiewicz i in., 2011).

Istotą profilaktyki jest pomaganie młodym ludziom w zmianie zachowania, nabywa-niu umiejętności i poprawie funkcjonowania w różnych wymiarach, takich jak: normy społeczne, interakcja z rówieśnikami, standard życia czy własne cechy charakteru (Markiewicz i in., 2011).

Profilaktyka uniwersalna ma na celu przeciwdziałanie inicjacji w zakresie różnych

zachowań ryzykownych (zwłaszcza wśród młodzieży szkolnej) poprzez dostarcze-nie odpowieddostarcze-niej informacji oraz wzmacniadostarcze-nie czynników chroniących i redukcję czynników ryzyka. Działania te dotyczą zagrożeń rozpowszechnionych, takich jak np. używanie substancji psychoaktywnych (narkotyki, alkohol) czy przemoc (Bukowska, 2005; Szymańska, 2012).

Odbiorcy działań profilaktyki uniwersalnej to ogół populacji, np. dzieci i młodzież

szkolna, społeczność lokalna. Grupy, do których są kierowane działania profilaktyki uniwersalnej nie są uprzednio diagnozowane pod względem poziomu ryzyka za-chowań problemowych, choć w obrębie grupy poszczególne jednostki mogą się różnić stopniem zagrożenia i rodzajem czynników ryzyka.

Czynniki ryzyka i czynniki chroniące – niektóre z cech jednostki oraz środowiska

sprzy-jają powstawaniu zachowań ryzykownych, inne natomiast je ograniczają. Czynniki ryzyka to cechy, sytuacje lub warunki sprzyjające powstawaniu zachowań ryzykownych, nato-miast do czynników chroniących zaliczamy cechy, sytuacje lub warunki zwiększające odporność jednostki na działanie czynników ryzyka. Za najważniejsze czynniki chroniące i czynniki ryzyka uważa się te związane z sytuacją rodzinną, szkolną, czynniki osobowoś-ciowe, czynniki związane z funkcjonowaniem w grupie rówieśniczej oraz zaangażowanie religijne (Hawkins, 1992; Kazdin, 1996; Kay, 1996). Celem interwencji profilaktycznych jest eliminacja lub redukcja czynników ryzyka oraz wzmacnianie czynników chroniących (Bukowska, 2005; Szymańska, 2012).

Zachowania ryzykowne są to zachowania niosące ryzyko negatywnych

konse-kwencji, zarówno dla zdrowia fizycznego i psychicznego jednostki, jak i dla jej otocze-nia społecznego. Do zachowań ryzykownych zaliczamy: palenie tytoniu, używanie środków psychoaktywnych (alkoholu, narkotyków, leków), wczesną aktywność sek-sualną, zachowania agresywne i przestępcze (Niewiadomska, Stanisławczyk, 2004).

Rodzice w profilaktyce zachowań ryzykownych, w tym profilaktyce używania

sub-stancji odurzających, odgrywają kluczową rolę. Pozytywna więź emocjonalna pomię-dzy rodzicami i dziećmi, postawy rodziców wobec używania alkoholu i narkotyków, a także umiejętności i praktyki wychowawcze rodziców (m.in. monitorowanie zacho-wań dziecka) stanowią czynniki chroniące przed używaniem substancji.

Realizatorzy profesjonalnych programów profilaktyki uniwersalnej to przede

wszyst-kim nauczyciele wspierani przez psychologów. Działania przeprowadzane są najczęś-ciej w szkołach. Rządowym organem odpowiedzialnym za wdrażanie w polskich szkołach działań z zakresu profilaktyki jest Ministerstwo Edukacji Narodowej (art. 22 ust. 1 ustawy z dnia  29 lipca 2005 o przeciwdziałaniu narkomanii).

Profilaktyka selektywna ma na celu zapobieganie, ograniczenie lub zaprzestanie

między innymi poprzez ograniczanie czynników ryzyka związanych ze środowiskiem rodzinnym i rówieśniczym, poprawę funkcjonowania emocjonalnego i społeczne-go, kształtowanie adekwatnych przekonań normatywnych dotyczących narkoty-ków, promocję postaw prozdrowotnych oraz wspieranie rodzin w rozwiązywaniu problemów związanych z używaniem narkotyków przez dziecko (Bukowska, 2005; Szymańska, 2012).

Odbiorcy działań profilaktyki selektywnej to podgrupy wybranej populacji

(np. ogółu młodzieży) charakteryzujące się obecnością czynników ryzyka (indy-widualnych, rodzinnych, środowiskowych), związanych z podejmowaniem danych zachowań ryzykownych, np.: używania czy nadużywania substancji psychoaktyw-nych. Do odbiorców profilaktyki selektywnej zaliczamy więc m.in.: „dzieci ulicy”, nie-pełnoletnie osoby popełniające czyny karalne, osoby zagrożone demoralizacją, dzieci i młodzież zagrożone wykluczeniem społecznym, osoby okazjonalnie używające

narkotyków.

Metody profilaktyki selektywnej obejmują takie działania jak m. in.: dostarczanie

informacji na temat ryzyka związanego z używaniem substancji, poradnictwo indy-widualne, poradnictwo rodzinne, terapia pedagogiczna, treningi umiejętności spo-łecznych, socjoterapia, organizacja czasu wolnego (tzw. zajęcia „alternatyw”). W dzia-łaniach ważne jest uwzględnienie specyficznych problemów i potrzeb uczestników programu (Bukowska, 2005; Szymańska, 2012).

Realizatorzy profesjonalnych programów profilaktyki selektywnej to przede

wszyst-kim psychologowie, socjoterapeuci i doradcy rodzinni. Zajęcia najczęściej odby-wają się w poradniach psychologiczno-pedagogicznych, klubach oraz świetlicach socjoterapeutycznych.

Reagowanie szkoły na problem używania substancji psychoaktywnych (alkoholu,

narkotyków) oraz czyny karalne popełniane przez uczniów odbywa się w oparciu o obowiązujące prawo oświatowe, w szczególności przepisy rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 31 stycznia 2003 roku w sprawie szczegółowych form działalności wychowawczej i zapobiegawczej wśród dzieci i młodzieży zagrożonych uzależnieniem (Dz. U. z dnia 14 lutego 2003 r.).

Profilaktyka wskazująca są to działania kierowane do jednostek, u których

problemów wynikających z używania substancji psychoaktywnych, w związku z uwarunkowaniami biologicznymi, psychologicznymi czy społecznymi (Bukowska, 2005; Szymańska, 2012).

Cele profilaktyki wskazującej to zapobieganie rozwojowi uzależnienia od substancji psychoaktywnych, ograniczanie częstości używania lub zmiana wzorów używania substancji na mniej „niebezpieczne”, ryzykowne. Działania ukierunkowane są głów-nie na indywidualną diagnozę przyczyn problemu i podjęcie stosownej interwencji. Odbiorcy działań profilaktyki wskazującej to osoby charakteryzujące się czynnikami ryzyka takimi jak: zaburzenia zachowania, zaburzenia koncentracji z deficytem uwagi (ADHD), niepowodzenia szkolne, podejmowanie zachowań ryzykownych, używanie narkotyków problemowo (bez diagnozy uzależnienia), próby samobójcze, konflikty z prawem, wychowywanie się w rodzinie z problemem narkotykowym.

Realizatorzy działań profilaktyki wskazującej wymagają specjalistycznego

przygo-towania w zakresie pomocy psychologicznej lub terapii. Realizatorami programów są psychologowie kliniczni, psychoterapeuci, pracownicy socjalni itp. Programy te wymagają często interdyscyplinarnej współpracy przedstawicieli wielu instytucji pomocowych. Terenem działań są m.in. poradnie specjalistyczne, placówki wycho-wawcze i resocjalizacyjne.

Metody profilaktyki wskazującej obejmują stosowanie takich metod jak: treningi

umie-jętności społecznych dla młodzieży, treningi umieumie-jętności wychowawczych dla rodziców i nauczycieli, wywiad motywujący, terapia poznawczo-behawioralna, terapia rodzin.

W szkole profilaktyka wskazująca adresowana jest do zidentyfikowanych uczniów

z grupy wysokiego ryzyka: uczniów z problemami zachowania czy problemami w zakresie zdrowia psychicznego; używanie substancji psychoaktywnych nie jest niezbędnym warunkiem podjęcia interwencji. Działania obejmują:

1. Udzielanie wsparcia przez nauczycieli i pomoc w nauce.

2. Stałą współpracę z rodzicami, podjęcie interwencji z udziałem rodziców, wspól-ne opracowanie strategii pomocy dla ucznia.

4. Skierowanie ucznia do specjalistów poza szkołą w celu dokonania indywidual-nej diagnozy i ewentualnego podjęcia terapii, stała współpraca z nimi.

5. Skierowanie rodziców na treningi umiejętności lub inne formy specjalistycznej pomocy.

W uproszczeniu, profilaktyka uniwersalna zajmuje się rozwijaniem umiejętności, interakcją rówieśniczą i funkcjonowaniem społecznym, profilaktyka selektywna do-tyczy standardów życia i uwarunkowań społecznych, natomiast profilaktyka wskazu-jąca ułatwia radzenie sobie z indywidualnymi cechami charakteru i psychopatologią. Taka typologia strategii profilaktycznych (Mrazek, Haggerty, 1994), oparta na podat-ności grup docelowych na zagrożenia, zastąpiła stosowany wcześniej medyczny paradygmat profilaktyki pierwszo, drugo i trzeciorzędowej. O ile wcześniejsza klasyfi-kacja przydaje się w określaniu stopnia patologii, paradygmat medyczny okazuje się niedoskonały w charakteryzowaniu skomplikowanych ludzkich zachowań, zwłaszcza w kwestiach niezwiązanych z dysfunkcją czy patologią. Jedynie niewielki odsetek osób eksperymentujących z narkotykami, jak marihuana czy kokaina, w miarę upły-wu czasu coraz częściej sięga po te substancje (zob. również dodatek internetowy poświęcony obecnej sytuacji narkotyków w Europie http://www.emcdda.europa. eu). Modele profilaktyki uniwersalnej, selektywnej i wskazującej różnią się oceną podatności na zagrożenia (i ryzyko).

W profilaktyce uniwersalnej ryzyko używania narkotyków dotyczy całej populacji, chociaż w odniesieniu do jednostek różnice mogą być znaczne. W profilaktyce se-lektywnej czynniki socjodemograficzne wykorzystywane są do określania stopnia podatności na zagrożenia. W ten sposób można dotrzeć do konkretnych grup, jak marginalizowane mniejszości etniczne, młodzież ze środowisk dysfunkcyjnych, mło-dzież wchodząca w konflikt z prawem w związku z narkotykami, rodziny narażone na problemy społeczne czy miejsc np. związanych z nocną rozrywką. O ile powyższe czynniki przydają się w określaniu grup zagrożonych używaniem narkotyków, nie sposób ustalić podatności poszczególnych osób w tych grupach. W profilaktyce wskazującej można natomiast, za pomocą testów przesiewowych i badań diag-nostycznych prowadzonych przez profesjonalistę, stwierdzić obecność cech, które zwiększają ryzyko używania – deficyty uwagi, zaburzenia zachowania, uwarunko-wania rodzinne, itp. (Brotherhood, Sumnall, 2011).