Próby oporu wobec władzy w woj. jeleniogórskim

Z wszystkich dolnośląskich województw, w czasie stanu wojennego najmniejszy zasięg miały strajki i protesty w woj. jeleniogórskim. Dochodziło do nich 13 i 14 XII 1981 r., i także były wyrazem protestu przeciwko aresztowaniom i wprowadze-niu stanu wojennego. W sumie doszło do strajków w 8 zakładach. W Jeleniej Górze prowadzono akcje protestacyjne w: PKP, MPK, PKS-Oddział Osobowy, Transbu-dzie. Ponadto zastrajkowano w Dolmelu w Piechowicach, w Zakładach Urządzeń Górniczych w Nowym Kościele (gmina Świerzawa), w Fabryce Form Szklarskich w Pieńsku oraz w Zakładach Elementów Budowlanych w Bolesławcu. Również kil-ku działaczy Solidarności w BZC Cerpol w Bolesławcu próbowało przeciwstawić się stanowi wojennemu, choć nie miało to większego efektu. Wszystkie te akcje były krótkotrwałe.

W PKS-ie w Jeleniej Górze przerwano pracę 13 grudnia, tego samego dnia zastraj-kowano w MPK w Jeleniej Górze (po zatrzymaniu przewodniczącego KZ Solidarno-ści). Również 13 grudnia doszło do przerw w pracy w Transbudzie oraz w Pieńskiej Fabryce Form Szklarskich. Z kolei 14 grudnia strajkowano w Dolmelu w Piechowi-cach i w Fabryce Elementów Budowlanych (Fabryka Domów) w Bolesławcu.

Naj-__________

większe napięcie w województwie panowało w MPK, PKS-ie – Oddział Osobowy i Transbudzie, a także w Dolmelu w Piechowicach, Zakładach Elementów Budowla-nych w Bolesławcu oraz w Zakładach Urządzeń Górniczych w Świerzawie. Te zakła-dy zostały uznane przez egzekutywę KW PZPR w Jeleniej Górze za „strajkujące po 13 grudnia”, choć podkreślano, że były to krótkotrwałe akcje strajkowe, zaniechane w efekcie działań aktywu partyjnego oraz sił porządkowych. W związku z tym 15 grudnia egzekutywa KW PZPR mogła już ogłosić z zadowoleniem, że w woje-wództwie społeczeństwo zachowało się na miarę powagi sytuacji218.

Wszelkie próby strajkowe spotkały się z represjami, podobnie jak w pozostałych dolnośląskich województwach. Objęto nimi zarówno osoby podejmujące strajki (w tym szeregowych członków PZPR), jak i przedstawicieli instancji partyjnych i dy-rekcji, którzy nie przeciwstawiali się tym akcjom. W woj. jeleniogórskim aresztowano na początku stanu wojennego około 67 osób (głównie działaczy Solidarności, choć także NSZZ RI Solidarność i NZS). „Zaprowadzanie ładu i porządku” w woj. jelenio-górskim przyniosło także jedną ofiarę śmiertelną po stronie władz. Mianowicie w Bo-lesławcu doszło do wypadku, który zdarzył się podczas patrolowania w nocy ulicy przez milicjanta i żołnierza. Obaj wpadli w poślizg i przewrócili się. W efekcie broń żołnierza odbezpieczyła się i – jak zanotowano – tragicznie, choć przypadkowo, śmierć poniósł 31-letni milicjant sierżant Firański219.

Na przełomie 1981/1982 r. w woj. jeleniogórskim był spokój. Działalność Solidar-ności niemal zanikła, choć tworzono przy parafiach różnego rodzaju komitety i punkty pomocy dla represjonowanych. W odpowiedzi na apel episkopatu, członkowie i sym-patycy Solidarności organizowali w Jeleniej Górze, Bolesławcu i Zgorzelcu zbiórki pieniędzy, lekarstw i żywności dla internowanych i ich rodzin.

Ponieważ na początku stanu wojennego zamarła działalność poligraficzna, a je-leniogórska Solidarność nie wydawała własnej prasy (ze względu na ograniczone możliwości wydawnicze i konfiskatę urządzeń poligraficznych przez SB), więc po-czątkowo jedynym pismem nielegalnym, jakie kolportowano w województwie, był biuletyn „Z dnia na dzień” RKS-u Dolny Śląsk. W Jeleniej Górze rozprowadzany był m.in. w Celwiskozie, PKS-ie, Fampie i Polfie, a także w Bolesławcu, Zgorzelcu, Lubaniu i niewielkie ilości w Kamiennej Górze i Lwówku Śląskim. Kolportaż tego pisma był też pierwszą próbą nawiązania łączności z zakładowymi strukturami związku. Redakcja „Z dnia na dzień” miała na Dolnym Śląsku stałą sieć informato-rów, którzy przekazywali informacje o bieżących wydarzeniach, również z regionu jeleniogórskiego, który wcześniej oddzielił się i nie podlegał regionowi

dolnoślą-_________

218 Archiwum Państwowe Jelenia Góra (APJG), KW PZPR, sygn. 1/IV/26, Kancelaria Sekretariatu. Pro-tokoły posiedzeń Egzekutywy 6.10–15.12 1981, „Protokół nr 23/E/81”, z 15 XII 1981 r., poufne; ibidem, sygn. 1/V/3/2, KW PZPR Jelenia Góra, Wojewódzka Komisja Kontroli Partyjnej, „Informacja” WKKP, b. d.

219 APJG, KW PZPR Jelenia Góra, sygn. 52/II/t. II, PZPR POP Bolesławiecka Fabryka Fiolek i Am-pułek, „Protokół z posiedzenia POP PZPR” w BFFiA Polfa z 21 XII 1981 r.

skiemu Solidarności. Współpraca z prasą podziemną, kolportaż ulotek, biuletynów i zbiórki pieniędzy były próbą integracji różnych grup oporu220.

W styczniu 1982 r. jeleniogórska Solidarność nieco ożywiła się. Kolportowano wówczas pierwszy numer informatora „Stan wojenny w województwie jeleniogór-skim”, w którym zamieszczono informacje o represjach w Kotlinie Jeleniogórskiej221.

W pierwszym kwartale 1982 r. rosła liczba kolportowanej prasy podziemnej. Oprócz „Z dnia na dzień” były rozprowadzane inne tytuły, np. „Wiadomości” (Soli-darność Regionu Mazowsze) i biuletyn „Informacje Solidarności”222.

Opozycja w woj. jeleniogórskim nie należała w 1982 r. do prężnych i dobrze zorganizowanych. Jednak 22 II 1982 r. SB przystąpiła tu do dużego rozpracowania o ogólnopolskim wymiarze (SOR krypt. „Podziemie”), na „odcinku” działaczy z Bole-sławca (redagujących i kolportujących ulotki oraz wykonujących napisy w miej-scach publicznych). Ustalono, że grupa liczyła 11 osób i składała się z dwóch ze-społów. Do pierwszego należały osoby zatrudnione w Zakładach Chemicznych Wizów, ale SB nie udało się rozpracować tej grupy. Do drugiego należał zaś aktyw z komisji zakładowych Solidarności z Bolesławca, któremu przewodziła Antonina Dudkowska. SB oskarżyła ją, że od 14 grudnia 1981 r. do 24 lutego 1982 r. organi-zowała spotkania związkowe i przechowywała odezwy godzące w porządek prawny i bezpieczeństwo PRL223. 26 lutego zatrzymano 6 osób, a następnie kolejne 4, a wo-bec Dudkowskiej, Urszuli Przystaj, Marii Hryceniak i Zbigniewa Razika zastoso-wano 26 lutego 1982 r. areszt tymczasowy224. Po krótkim śledztwie Sąd Woje-wódzki w Jeleniej Górze skazał 18 marca 1982 r. A. Dudkiewicz na 3,5 roku więzienia, Zbigniewa Razika na 3 lata, Monikę Hryceniak na karę 2 lat i Urszulę Przystaj na 1,5 roku pozbawienia wolności, a w wobec dwóch ostatnich osób sąd orzekł warunkowe zawieszenie wykonania kary225. Represje odstraszały innych działaczy Solidarności.

Pierwsze otwarte wystąpienie opozycji w Jeleniej Górze odbyło się w kwietniu 1982 r., kiedy grupa 44 członków i sympatyków Solidarności wydała list otwarty do Sejmu PRL. Protestowała w nim przeciwko zawieszeniu związku, wymuszaniu w in-stytucjach państwowych deklaracji lojalności pod groźbą zwolnienia z pracy, skłania-niu działaczy do emigracji z kraju, organizowaskłania-niu nagonki propagandowej przeciwko osobom i organizacjom akceptowanym społecznie, a zwłaszcza przetrzymywaniu

in-__________

220 J. R. Sielezin, Solidarność Jeleniogórska w latach 1980-2005, Jelenia Góra 2005, s. 160.

221 Ibidem, s. 146.

222 Ibidem, s. 166.

223 IPN Wrocław, sygn. 016/35, „Meldunek o przedstawieniu zarzutów Antoninie Dudkowskiej”, Wydziału Śledczego KW MO w Jeleniej Górze z 10 III 1982 r., k. 39–39a.

224 IPN Wrocław, sygn. 026/35, „Szyfrogram Naczelnika Wydziału Śledczego KW MO w Jeleniej Górze kpt. W. Kępy do Wydziału Inspekcji Biura Śledczego MSW w Warszawie” z 27 II 1982 r., k. 44.

225 IPN Wrocław, sygn. 026/35, „Wyrok Sądu Wojewódzkiego w Jeleniej Górze” z 18 III 1982 r., k. 45 i 45a.

ternowanych. Dopiero spełnienie tych postulatów miało umożliwić podjęcie kon-struktywnych działań dla stworzenia postaw dla ugody narodowej226. Odpowiedzią było nękanie sygnatariuszy przez SB227.

W pierwszych miesiącach 1982 r. woj. jeleniogórskim opozycja nie była wi-doczna. Jedynym miejscem koncentracji opozycjonistów był wówczas obóz dla in-ternowanych w Kamiennej Górze. W marcu 1982 r. władze zlikwidowały go, a osa-dzonych tam działaczy przeniesiono na początku kwietnia do ZK w Głogowie. Zapewne wpływ na rozwiązanie obozu miał zbiorowy protest głodowy, do którego przystąpiło 76 osadzonych228.

Solidarność ożywiła się na tym terenie dopiero w maju. 13 V 1982 r. na apel TKK przeprowadzono w kraju 15-minutowe manifestacje i strajki. W Jeleniej Gó-rze strajkowała połowa załogi Polfy, a 50 osób wzięło udział w 15-minutowym milczącym proteście na placu zakładowym. Dyrekcja zwolniła z pracy 3 osoby. Kilkanaście osób ukarano naganą229. 13 maja przed południem do protestu przyłą-czyła się cała załoga Przedsiębiorstwa Modernizacji i Remontów Chemitex, część załogi w Fabryce Narzędzi w Jeleniej Górze, jeden z wydziałów w Zakładzie Wy-twórczym Maszyn Elektrycznych Ema-Dolmel w Piechowicach (za udział w strajku zwolniono tu z pracy 3 osoby), a także 12 pracowników Zakładu Przemysłu Dzie-wiarskiego Watra w Chełmsku230. W symbolicznym, jednominutowym proteście uczestniczyli też uczniowie z Zespołu Szkół Elektronicznych w Jeleniej Górze. 13 maja wieczorem w kościele pw. świętych Erazma i Pankracego w Jeleniej Górze odprawiono mszę św. w intencji skazanych i internowanych. Po jej zakończeniu MO i ZOMO zablokowały przyległe ulice i do planowanej manifestacji nie do-szło231.

Na słabość tutejszego podziemia wpływała także jego infiltracja przez agenturę (TW). SB wymieniała m.in. TW: „Aleksandra Starego”, „Barbarę” i „Szmaragda”, któ-rzy dostarczyli jej podstawowych wiadomości o jego strukturze i formach kontaktu w podziemiu. Dzięki TW ustalono, że w połowie lipca 1982 r. planowano utworzyć Okręg NSZZ „Solidarność” Dolny Śląsk obejmujący województwa: jeleniogórskie, opolskie, leszczyńskie, legnickie, wałbrzyskie i wrocławskie z siedzibą we Wrocławiu. W poszczególnych województwach działalnością podziemną miały kierować

Tymcza-_________

226 „List otwarty do Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”, Jelenia Góra 23 IV 1982, zbiory J.R. Sielezina.

227 Wiadomości z Regionu Jeleniogórskiego, Odroczenie 13 VI 1982 (nr 1), s. 1.

228 AAN, KC PZPR, sygn. XII/40, „Notatka służbowa w sprawie sytuacji w ośrodkach dla interno-wanych” z 4 III 1982, k. 8.

229 Wiadomości z Regionu Jeleniogórskiego, Odroczenie 13 VI 1982, nr 1, s. 2. Zwolniono wówczas z pracy Grażynę Dziurdziak, Wiesława Stanisławskiego i Zygmunta Wachowskiego (którego ponownie internowano).

230 Ibidem, s. 2; AAN, KC PZPR, sygn. 853, „Telex” z 13 V 1982 r. z KW PZPR w Jeleniej Górze, b.p.

sowe Zarządy Regionów. W woj. jeleniogórskim w składzie kierownictwa politycznego miały się znaleźć dwie osoby z Jeleniej Góry oraz po jednej z Wałbrzycha i Wrocła-wia232.

Jeleniogórska SB (wydział V) przystąpiła też do rozbicia opozycji, w związku z drukiem pisma „Odroczenie” (SOS krypt. „Odroczenie”). Sprawa ta wiązała się również z inicjatywą tworzenia struktur Solidarności, współpracujących z podziem-nymi grupami w Zgorzelcu i Lubaniu233. SB ustaliła, że struktury Solidarności po-wstały m.in. w FMP Fampa, ZWCH Celwiskoza, piechowickiej Karelmie oraz w Jeleniogórskich Zakładach Optycznych. Podobne ogniwa, ale słabsze, zawiązały się też w Fabryce Narzędzi, Kombinacie Budowlanym, a zwłaszcza w Zrembie, gdzie oprócz stałego kierownictwa utworzono sieć łączników i system piątkowy (5 osób), oparty na schemacie Komitetu Oporu Społecznego (KOS)234. SB uznała tę sprawę za priorytetową. Przewidywała bowiem szybki rozwój bazy poligraficznej i zacieśnienie współpracy tych grup z RKS-u Dolny Śląsk235.

Wprawdzie SB ustaliła, że aktywni w tworzeniu struktur podziemnych byli m.in.: Tadeusz Lewandowski, Władysław Niegosz (brat Romana, lidera jeleniogórskiej Soli-darności), Ludwik Blumberg, Marek Turczyn i Wojciech Jastrzębski, to jednak akcja milicyjna nie dała spodziewanych efektów236.

Fiasko całej akcji i niemożność ustalenia, kto i gdzie redaguje i drukuje „Odrocze-nie”, skłoniło SB do przeprowadzenia 24–25 VIII 1982 r. rewizji w mieszkaniach 19 osób i zatrzymania na 48 godz. m.in. Edwarda Woskowicza, Jana Koziarskiego, Wojciecha Koziarskiego, Jana Skowrońskiego oraz aresztowania Tadeusza Sośnickiego,

__________

232 IPN Wrocław, sygn. 020/556, „Pismo naczelnika Wydziału V KW MO w Jeleniej Górze” 15 VII 1982, k. 38.

233 IPN Wrocław, sygn. 020/556, „Plan sprawy operacyjnego sprawdzenia kryptonim „Odroczenie” nr 4126”, opr. przez Wydział V KW MO w Jeleniej Górze z 12 VII 1982 r., k. 33.

234 Ibidem, k. 33; J. R. Sielezin, Solidarność jeleniogórska w pierwszych tygodniach stanu

wojenne-go, Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka, nr 1–2 z 1994, s. 93.

235 IPN Wrocław, sygn. 020/556, „Plan sprawy operacyjnego sprawdzenia kryptonim „Odrocze-nie” nr 4126”, oprac. przez Wydział V KW MO w Jeleniej Górze z 12 VII 1982 r., k. 34. M.in. wspól-nie z Wydziałem „T” założono podsłuch w wytypowanych mieszkaniach uznanych za „punkty spotkań i kontaktów nielegalnych”, a z Wydziałem „B” zorganizowano PZ (punkt zakryty) do obserwacji miejsc nielegalnych kontaktów.

236 SB wykorzystała informacje, że w mieszkaniu innego działacza Tadeusza Sośnickiego (za-trudnionego w Jeleniogórskich Zakładach Graficznych) odbywają się konspiracyjne spotkania po-święcone organizacji podziemia, a także, iż 5 sierpnia 1982 r. Sośnicki przekaże kolporterom w parku przy ul. Lipowej 1000 sztuk ulotek nawołujących do bojkotu wyborów samorządowych. Funkcjona-riusze SB zorganizowali zatem zasadzkę i planowali zatrzymać uczestników spotkania. Ponieważ Sośnicki w porę się zorientował, że jest obserwowany, żadnych ulotek nie przekazał. Natomiast SB zatrzymała z innego powodu Henryka Zagrodnika pracującego w Chemitex-Celwiskoza, lecz podczas przeszukania jego torby żadnych ulotek nie znaleziono. Por. IPN Wrocław, sygn. 020/556, „Plan za-sadzki figuranta sprawy operacyjnego sprawdzenia kryptonim „Odroczenie”, Jelenia Góra 5 VIII 1982, k. 35; IPN Wrocław, sygn. 010/556, „Zapis [akcji]” z 6 VIII 1982 r., k. 223–224.

Ludwika Blumberga, Józefa Żakowicza, Krystyny Marchut i Heleny Schabek (tej ostatniej po kilku dniach zamieniono areszt na dozór milicyjny)237.

Choć przed 31 VIII 1982 r. na Dolnym Śląsku najspokojniejsze było woj. jele-niogórskie, to jednak władze w sierpniu dopuszczały możliwość protestu również w tym województwie. Kilka dni przed planowanymi manifestacjami 31 sierpnia, przystąpiono zatem do działań prewencyjnych, podobnych jak w innych dolnoślą-skich województwach, zwłaszcza że pojawiły się sygnały o planowanych prote-stach. Między innymi 29 VIII 1982 r. zgłaszano do KC PZPR możliwość przemar-szów ulicznych 31 sierpnia w Lubaniu i Bolesławcu – w centralnych punktach tych miast. Pisano ponadto, że 31 bm. może także mieć miejsce przerwa w pracy w warsztatach pomocniczych elektrowni Turów. Uspokajano jednak, że społeczeń-stwo nie przejawia większego zainteresowania tymi inicjatywami podziemia Soli-darności238.

Od 29 sierpnia przystąpiono do represji podziemia. Internowano wówczas w Nysie wytypowanych działaczy Solidarności z zakładów pracy i instytucji Jeleniej Góry po-zostających na wolności. Następnego dnia kontynuowano internowania jeleniogór-skich związkowców. Internowano też działaczy Solidarności zatrudnionych poza Jele-nią Górą. Wszyscy byli w różnym stopniu identyfikowani przez SB ze sprawą „Odroczenia”239. Działania te znacznie osłabiły Solidarność na tym terenie oraz utrud-niły organizowanie manifestacji 31 sierpnia.

_________

237 IPN Wrocław, sygn. 020/556, „Zapis [przeszukań mieszkań] w SOS „Odroczenie”, Jelenia Góra 28 VIII 1982 r., k. 241–242.

238 Wrogie akcje przewidywane na 30 i 31 sierpnia 1982 r. (na podstawie informacji komitetów

wo-jewódzkich). Warszawa 29 VIII 1982 r., oprac. Wydz. Organizac. KC PZPR [w:] Stan wojenny w doku-mentach władz PRL 1980–1983, oprac. B. Kopka, G. Majchrzak (IPN), Warszawa 2001, s. 300.

239 W Jeleniej Górze internowano 29 sierpnia: Edwarda Filipiaka, Wojciecha Jastrzębskiego, Le-cha Kaszubskiego, Jana Koziarskiego, Tadeusza Lewandowskiego, Kazimierza Majewskiego, Włady-sława Niegosza, Jerzego Orłowskiego, Jana Skowrońskiego, BoguWłady-sława Tabisza, Edwarda Woskowi-cza, Jana Źółkowskiego. 30 sierpnia internowano (niektórych kolejny raz) m.in. Zdzisława Bykowskiego, Kazimierza Grzelaka, Władysława Kosieradzkiego, Stanisława Siemrzucha, Tadeusza Szczepaniaka, Mirosława Zygmunta, Marka Turczyna. Spoza Jeleniej Góry internowano np. Eugeniu-sza Jaroszewskiego (Elektrownia Turów), Mirosława Kuraza (Polam Mysłakowice), Wojciecha Mar-cinkowskiego (Fabryka Tektury Karkonosze oddział Zgorzelec), Stefana Niebieszczańskiego (rolnicza Solidarność), Jana Tkaczyka (Fabryka Dywanów w Kowarach). Por. „Lista internowanych działaczy”, zebrał i oprac. A. Piesiak; J.R. Sielezin, Solidarność Jeleniogórska..., op. cit., s. 174–175.