Dlaczego mówimy o kształtowaniu kompetencji przyszłych pedagogów?
Proces edukacji przygotowujący studenta do zawodu nauczyciela jest przedmio-tem zainteresowań wielu już pokoleń nie tylko takich specjalistów, jak pedeutolodzy, pedagodzy, psychologowie, socjologowie, filozofowie czy też prawnicy, którzy temu zagadnieniu poświęcili wiele rozpraw, poszukując nowych, optymalnych rozwiązań. Związane jest to z bogatą historią tradycji zawodu nauczyciela. Powszechnie znane są filozoficzne dyskursy uczniów z Sokratesem czy słynne lekcje Aleksandra Wiel-kiego, który pobierał nauki u innego mistrza filozofii – Arystotelesa. Opierając się na badaniach historycznych, można stwierdzić, że każda formacja społeczna czy kul-turowa wytworzyła własny model nauczyciela. Wraz z upływem czasu ukształtował się system oświaty, w którym rola nauczyciela została bardzo precyzyjnie określona, z wyszczególnieniem jego obowiązków, zadań, a także funkcji.
W licznych badaniach Muszyńskiego i wielu innych badaczy1, dotyczących pro-fesji nauczyciela, ukazano proces przygotowania do tego zawodu na tle towarzyszą-cych mu przemian różnych systemów społecznych, ekonomicznych, politycznych. Starano się także ukazać sytuację zawodową nauczyciela (jego status społeczny, kwalifikacje, obowiązki i zadania w służbie społecznej), a także wskazać określone cechy osobowościowe, określić poziom kompetencji komunikacyjnych, społecz-nych, prakseologicznych.
Mając na uwadze niezwykłą szybkość zachodzących zmian w otaczającym świecie, należy zauważyć, że istnieje obecnie tendencja wprowadzania innowacji
1 Muszyński H. (1997), Zarys teorii wychowania. Warszawa; T. Lewowicki-Jasiński T. (red.) (2000), Problemy pedeutologii na przełomie XX i XXI wieku, Opole; Kwiatkowska H. (2008), Pedeutologia. Warszawa; Kwaśnica R. (2004), Wprowadzenie do myślenia o nauczycielu. [W:] Kwieciński Z., Śliwerski B. (red.), Pedagogika. Warszawa, T. 2; Lewowicki T. (2007), Problemy kształcenia i pracy nauczycieli. Warszawa, Radom; Kwiatkowski S.M. (2003), Adaptacja zawodowa. [W:] Różycka E. (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. Tom I. Warszawa; Polak K. (1997), Nauczyciel – Twórczość – Promocja. Kraków; Szewczyk K. (1999), Wychować człowieka mądrego. Zarys etyki nauczycielskiej. Warszawa; Denek K. (2007), O innowacji ewaluacji w edukacji decydują nauczyciele. [W:] Grzesiak J. (red.), Ewaluacja i innowacje w edukacji. Autoewaluacja i refleksyjność nauczyciela. Konin; Śliwerski B. (2001), Edukacja pod prąd. Kraków.
pedagogicznych. Potrzeba ta wywiera presję na system kształcenia przyszłych na-uczycieli, domagając się tym samym, aby proces edukacji był adekwatny do współcze-snych warunków życia dziecka i jego potrzeb rozwojowych. Ministerstwo Edukacji Narodowej wraz z Ministerstwem Nauki i Szkolnictwa Wyższego wprowadza w myśl obowiązujących standardów kształcenia nauczycieli silną korelację między kształce-niem przedmiotowym i metodycznym a wiedzą i umiejętnościami pedagogiczno--psychologicznymi. Zmiany powinny dotyczyć również konieczności dokonywania przez studentów autorefleksji odnośnie własnych kompetencji społecznych, poziomu posiadanej wiedzy oraz umiejętności dydaktycznych, wychowawczych, organizacyj-nych jako przyszłych nauczycieli.
Zgodnie z aktualnie obowiązującymi przepisami absolwenci szkół wyższych o profilu nauczycielskim na studiach licencjackich są przygotowywani do wykony-wania zawodu nauczyciela na szczeblu edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej. Minister Edukacji Narodowej Krystyna Szumilas podpisała 17 stycznia 2012 r.
Roz-porządzenie w sprawie standardów kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela, przedłożone przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego2. Przepisy tego rozporządzenia określają m.in.:
1. Efekty kształcenia w zakresie:
• wiedzy merytorycznej i metodycznej;
• wiedzy pedagogicznej i psychologicznej, w tym w zakresie wychowa-nia, z uwzględnieniem przygotowania do pracy z uczniami o specjal-nych potrzebach edukacyjo specjal-nych;
• przygotowania w zakresie stosowania technologii informacyjnej; • poziomu znajomości języka obcego.
2. Wymiar i sposób organizacji praktyk.
Według wymienionych wyżej standardów absolwent po zakończeniu kształ-cenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela powinien posiadać określone kompetencje zawodowe, czyli:
1. Posiadać wiedzę psychologiczną i pedagogiczną pozwalającą na rozumie-nie procesów rozwoju, socjalizacji, wychowania i nauczania – uczenia się. 2. Posiadać wiedzę z zakresu dydaktyki i szczegółowej metodyki działalności
pe-dagogicznej, popartą doświadczeniem w jej praktycznym wykorzystywaniu.
2 „Rozporządzenie zostało podpisane 17 stycznia 2012 r., stosownie do upoważnienia zawartego w art. 9c ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz. U nr 164, poz. 1365, z późn. zm.), zgodnie z którym minister właściwy do spraw szkolnictwa wyższego został zobowiązany do wydania w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw oświaty i wychowania rozporządzenia określającego standardy kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela”. Cyt. za: Rozporządzenie w sprawie standardów kształcenia przygotowującego do wykonywaniu zawodu nauczyciela – podpisane. [W:] www.men.gov.pl/ Ministerstwo Edukacji Narodowej. [online], [informacja ze strony www], [dostęp: 201203.20], Dostępny w Internecie: http://www.men.gov.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=2703%3A rozporzdzenie-w-sprawie-standardow-ksztacenia-przygotowujcego-do-wykonywania-zawodu-nauczyciela-podpisane&catid=125%3Aksztacenie-i-kadra-aktualnoci&Itemid=76.
3. Posiadać umiejętności i kompetencje niezbędne do kompleksowej realiza-cji dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych zadań szkoły, w tym do samodzielnego przygotowania i dostosowania programu nauczania do po-trzeb i możliwości uczniów.
4. Wykazywać umiejętność uczenia się i doskonalenia własnego warsztatu pe-dagogicznego z wykorzystaniem nowoczesnych środków i metod pozyski-wania, organizowania i przetwarzania informacji i materiałów.
5. Wykazać umiejętność komunikowania się przy użyciu różnych technik, za-równo z osobami będącymi podmiotami działalności pedagogicznej, jak i z innymi osobami współdziałającymi w procesie dydaktyczno-wycho-wawczym oraz specjalistami wspierającymi ten proces.
6. Charakteryzować się wrażliwością etyczną, empatią, otwartością, refleksyj-nością oraz postawami prospołecznymi i poczuciem odpowiedzialności. 7. Być praktycznie przygotowanym do realizowania zadań zawodowych
(dydak-tycznych, wychowawczych i opiekuńczych) wynikających z roli nauczyciela. Student czy studentka, jak wynika z powyżej przytoczonego rozporządze-nia, musi nabyć w trakcie studiów wiedzę i praktyczne umiejętności niezbędne do wykonywania zawodu nauczyciela. W myśl przepisów rozporządzenia wiedza teoretyczna ma wspierać zdobywanie umiejętności i dawać naukową syntezę zdo-bytych doświadczeń. W ramach przygotowania pedagogicznego studenci powin-ni opanować wiedzę i umiejętności z zakresu psychologii, pedagogiki i dydaktyki szczegółowej – w systemie nauczania akademickiego w powiązaniu z kierunkiem (specjalnością) kształcenia w wymiarze nie mniejszym niż 270 godzin oraz odbyć pozytywnie ocenione praktyki pedagogiczne w wymiarze nie mniejszym niż 150 godzin. Istotne jest kształtowanie u studentów kierunków nauczycielskich świado-mości odpowiedzialności za własny rozwój i optymalne przygotowanie do zawodu, który wymaga stałego pogłębiania wiedzy i rozwijania umiejętności oraz nieustan-nego wzbogacania warsztatu pracy.
Zwiększono rolę kształcenia praktycznego, w szczególności w obszarach do-tyczących kompetencji opiekuńczych, wychowawczych oraz diagnozowania in-dywidualnych potrzeb ucznia, w tym również ucznia ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Programy kształcenia przyszłych nauczycieli muszą więc zawie-rać w sobie zarówno profesjonalną wiedzę teoretyczną, ogólną, jak i wyposażać w umiejętności zawodowe, organizacyjne, praktyczne w połączeniu z zaintereso-waniami zawodowymi. Powinny także stwarzać możliwości ustawicznego rozwo-ju kompetencji w połączeniu ze zdobywaniem doświadczenia przez działalność wolontariacką, odbycie praktyk śródrocznych, ciągłych, wakacyjnych czy aktyw-ną pracę w Biurze Karier.
Wzmocniony w systemie kształcenia akademickiego prymat praktyki nad teo-rią został zdaniem M. Sekułowicz3 pozytywnie przyjęty przez ekspertów współpra-cujących ze środowiskiem pedagogów. Praktyki zawodowe studentów i studentek powinny pozwolić im nabyć kompetencje opiekuńczo-wychowawcze, nauczyć współpracy z uczniami, nauczycielami i rodzicami, rozpoznawać indywidualne po-trzeby i możliwości uczniów, przygotowywać się do wykonywania zadań związa-nych z kształceniem, nauczaniem, wychowaniem. Początkowo w ramach praktyki pedagogicznej ma miejsce obserwacja zajęć podczas asystowania nauczycielowi, a w późniejszym etapie samodzielne prowadzenie zajęć pod okiem nauczyciela--opiekuna praktyk.
Zajęcia praktyczne mogą być organizowane w różnych typach szkół i rodzajach placówek, a obowiązkowo w tych, do pracy w których absolwent studiów uzyskuje specjalistyczne przygotowanie. Z zakresu podstawowych celów praktyk wynikają dla studentów i studentek konkretne rezultaty, między innymi takie jak:
• poznanie miejsca i warsztatu pracy nauczyciela-wychowawcy;
• poznanie form i metod prowadzenia zajęć zapewniających wykształce-nie kreatywnego i refleksyjnego nauczyciela-wychowawcy, który, rozwija-jąc swoje kompetencje, może sprostać wyzwaniom współczesnej edukacji szkolnej;
• kształtowanie kompetencji kluczowych (m.in. tytułowych kompetencji społecznych, komunikacyjnych) niezbędnych pracy dydaktyczno-wycho-wawczej;
• konfrontacja rzeczywistości szkolnej z wyobrażeniami adeptów pedagogiki; • szansa zaprezentowania potencjalnym przyszłym pracodawcom własnych
kompetencji.
Taka koncepcja organizacji praktyk ma za zadanie wyposażyć nie tylko w wie-dzę, ale przede wszystkim w praktyczne umiejętności skutecznego pełnienia roli pedagoga jako uczestnika i kreatora sytuacji edukacyjnych. Pedagog powinien pod-chodzić do swej pracy niekonwencjonalnie, innowacyjnie, samodzielnie rozwiązy-wać zagadnienia z praktyki życia szkoły, modyfikorozwiązy-wać własne sposoby działania, być przygotowanym na dialog z uczniami i ich rodzicami oraz innymi pracowni-kami procesu edukacji. Zajęcia praktyczne w szkole są okazją do zaprezentowania przez praktykantów swojej osobowości, empatycznej i otwartej postawy na ideały i wartości, jakimi wypełniony powinien być zawód nauczyciela. Musi on mieć świa-domość, iż wszystkie jego działania zawodowe pozostawią trwały ślad w postawach wychowanków.
Akcentując skuteczność podejmowanych działań dydaktyczno-wychowaw-czych studentów, na podstawie zdobytej wiedzy teoretycznej i praktycznej w zakresie nawiązywania relacji nauczyciel – nauczyciel, nauczyciel – uczeń, nauczyciel – rodzic,
w szczególności istotne są kompetencje społeczne, komunikacyjne. Dają one szero-kie możliwości poszukiwania alternatywnych rozwiązań niezbędnych do budowania zespołu klasowego czy kreowania dobrej atmosfery pracy w szkole. Owe kompeten-cje pobudzają kreatywność i samodzielne podejmowanie działań w pracy z każdym uczniem, również i tym trudnym, lekceważącym obowiązki szkolne i niezdyscypli-nowanym, niedostosowanym czy nieuzdolnionym lub też ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi oraz z jego rodzicami/opiekunami. Jak podkreśla R. Kwaśnica, „swo-istość pracy nauczyciela polega na niepowtarzalności sytuacji i komunikacyjnym cha-rakterze pracy. Niepowtarzalność pracy i sytuacji edukacyjnej, mimo wielu stałych elementów i wytwarzanych przez nie pozorów, wynika z pracy z ludźmi. Dlatego tak ważne jest, by uświadomić przyszłym nauczycielom konieczność ciągłego rozwoju kompetencji komunikacyjnych i społecznych, gdyż praca w zawodzie nauczyciela jest działaniem podlegającym imperatywom racjonalności komunikacyjnej, odwołującej się do etyki i logiki dialogu”4.
Pojęcie kompetencji komunikacyjnych, społecznych zostało m.in. wprowadzo-ne do terminologii psychologii społeczwprowadzo-nej na określenie „umiejętności” w aspekcie wywierania wpływu na otoczenie celem nawiązywania interakcji ze środowiskiem5.
Umiejętności pozwalają wykorzystać kwalifikacje, wiedzę, zarówno specjali-styczną, jak i ogólną, oraz doświadczenie i zdolności osobiste. Zgodnie z definicją Władysława Kopalińskiego kompetencje to „zakres czyjejś wiedzy, umiejętności lub odpowiedzialności”6. Powyższe terminy: „umiejętności”, „kompetencje” i wciąż
bywają używane zamiennie. K. Skarżyńska7 pisze, że „zarówno kompetencje spo-łeczne, jak i interpersonalne kształtują umiejętność osiągania celów jednostkowych oraz społecznych przy zachowaniu pozytywnych interakcji z otoczeniem”. Bardzo trudno jednoznacznie zdefiniować sam termin „kompetencje”, gdyż obecnie ba-dacze używają wielu różnych terminów naprzemiennie, mając na uwadze zakres tego pojęcia, np. „kompetencje społeczne”, „umiejętności społeczne”, „inteligencja społeczna”, „kompetencje interpersonalne” itp. Wszystkie te pojęcia mają jednak to samo główne przesłanie i skupiają swoją uwagę na efektywnym i umiejętnym nawiązywaniu relacji z otoczeniem. Klarownie podsumowują to słowa psycho-loga pracy K. Hogana, który bardzo dosłownym zdaniem tłumaczy kompetencje jako „podstawę do tworzenia i podtrzymywania kontaktu z innymi”8. Prawidłowe nawiązanie kontaktu staje się gruntowną podstawą do nawiązania głębszej relacji interpersonalnej. W procesie komunikowania oddziałują różnorodne czynniki9, wśród nich wymienia się między innymi: percepcję partnera, percepcję samego
4 Kwaśnica R. (1995), Wprowadzenie do myślenia o wspomaganiu nauczycieli w rozwoju. Warszawa, s.34. 5 Sęk H. (1988), Rola asertywności w kształtowaniu zdrowia psychicznego. Ustalenia teoretyczne i metodologiczne. „Przegląd Psychologiczny”, nr 3, s. 787.
6 Kopaliński W. (2007), Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem. Warszawa, s. 302. 7 Por. Skarżyńska K. (1981), Spostrzeganie ludzi. Warszawa.
8 Hogan K. (2005), Sztuka porozumienia – twoja droga na szczyt. Warszawa, s.170. 9 Nęcki Z. (1997), Komunikowanie się i rozmowa. „Charaktery”, nr 2, s. 44–45.
siebie, uwarunkowania społeczne i kulturowe, motywację, aparat anatomiczno--fizjologiczny, cechy osobowości, przebieg interakcji oraz sytuację zewnętrzna. Wszystkie te czynniki współdecydują o przebiegu komunikacji, a tym samym inge-rując w nią, mogą zakłócać jej przebieg.
Praktyka pedagogiczna a kształtowanie kompetencji społecznych
Człowiek jest istotą społeczną i potrzebuje w swym rozwoju kontaktu z innymi ludźmi. Co więcej, można powiedzieć, że cała nasza cywilizacja opiera się na ludz-kiej zdolności do współpracy z innymi oraz prowadzenia zespołowych działań10. Dodatkowo specyfika niektórych profesji wymaga szerzej rozbudowanych kom-petencji społecznych. Do tej grupy zawodów należy niewątpliwie zakwalifikować pracę nauczyciela/pedagoga. Kompetencje społeczne stanowią tu pewnego rodzaju „nić porozumienia” pomiędzy nim a wychowankami czy rodzicami. Według M. Ar-gyl’a „efektywny wykonawca umiejętności społecznej uzyskuje w swej pracy nawet lepsze rezultaty niż inni”11. To właśnie za sprawą tego amerykańskiego psychologa termin „kompetencje społeczne” na trwałe wpisał się do powszechnego słowni-ka profesji społecznych. Zwrócił on także uwagę na ich zdolności do modyfisłowni-kacji i zmian. Kompetencje społeczne podlegają bowiem wyuczeniu oraz treningowi, tak samo jak inne umiejętności (np. techniczne czy motoryczne). W powyższej zależ-ności tkwi ogromny potencjał dla praktyki pedagogicznej oraz możliwości groma-dzenia doświadczeń zawodowych już z chwilą podjęcia nauki na wyższej uczelni. Jest to szczególnie cenna wskazówka w procesie kształcenia pedagogów.
Organizowanie praktyk studenckich jest trudnym wyzwaniem ze względu na zderzenie różnych oczekiwań wielu obszarów działań instytucji regulujących pro-ces przygotowania zawodowego absolwenta wyższej uczelni na kierunku nauczy-cielskim. Mają je wyższe uczelnie, placówki oświatowe, władze oświatowe. Przeka-zują je pośrednio regulacje prawne ukierunkowanie na zgodność z wymaganiami kwalifikacyjnymi do zawodu nauczyciela.
Mając na uwadze powyższe kwestie, kontekst praktyk zawodowych nabiera w procesie edukacji akademickiej szczególnego znaczenia. W czasie organizowa-nych praktyk czy też staży studenci i studentki mają możliwość nie tylko poznania profilu działalności i organizacji pracy w danej instytucji (pełniącej funkcje eduka-cyjne, wychowawcze, opiekuńcze, kulturalne, pomocowe), ale również analizy wła-snych umiejętności ze wskazaniem obszarów modyfikacji i ich dalszego rozwoju. Pod profesjonalnym nadzorem opiekunów praktyk mogą kształtować swoje kom-petencje społeczne, uczyć się wykorzystania w praktyce swojej wiedzy i możliwości. Student czy studentka może pozyskać w trakcie praktyk pedagogicznych elementar-ną wiedzę na temat projektowania ścieżki własnego rozwoju. Owocne wykorzystywanie
10 Por. Johnson W.D.(1992), Podaj dłoń. Warszawa.
11 Cyt za: Łukasiewicz M. (1998), Wykorzystywanie oceny umiejętności społecznych kierownika. [W:] Witkowski S.A (red.), Prace Psychologiczne. Psychologiczne wyznaczniki sukcesu w zarządzaniu. Wrocław, T. 4, s.138.
swoich możliwości zależy zatem „[…] od prawidłowej oceny sytuacji oraz możliwości i zdolności do realizowania odpowiedniego w danej sytuacji zachowania. Umiejętność wyboru i realizacji zachowania umożliwiającego kontrolę i kreowanie sytuacji wymaga więc instrumentalnego traktowania własnych działań. Powinny być narzędziem w reali-zacji celów, a nie tylko wyrażeniem własnych postaw, emocji czy osobowości. Umiejętność ta wymaga wiedzy z zakresu nauk społecznych oraz zdolności do wyjścia poza naturalny repertuar”12.
Rozwój umiejętności społecznych jest więc kluczowym elementem w edukacji młodych pedagogów. Każdy lider grupy musi zostać wyposażony w trzy rodzaje niezbędnych umiejętności, do których należą:
• umiejętności techniczne, czyli zdolności do posługiwania się narzędziami, metodami oraz technikami z określonej specjalności;
• umiejętności społeczne, czyli zdolności do współpracowania z innymi ludź-mi, rozumienia ich potrzeb oraz skutecznego motywowania i inspirowania; • umiejętności koncepcyjne, czyli umysłowa zdolność do organizacji
wszyst-kich aspektów działalności swojego miejsca pracy13.
Istota umiejętności technicznych oraz koncepcyjnych jest ściśle powiązana ze zgromadzanym doświadczeniem oraz osiąganą pozycją zawodową. Istota umiejęt-ności społecznych zajmuje zaś tę samą ważną pozycję niezależnie od stanowiska czy też awansu zawodowego, ale z pewnością jest podstawowym warunkiem rozwoju zawodowego. Studenci uczestniczący w praktykach pedagogicznych uczą się pracy w zespole, pełniąc różne role związane z przyjmowaniem i wyznaczaniem zadań, co ma swoje przełożenie na kształtowanie umiejętności organizacyjnych związanych z projektowaniem i podejmowaniem działań profesjonalnych. Należy też wyraźnie zaznaczyć, jak bardzo podkreśla się tu oddziaływanie motywujące czy inspirujące w procesie rozwoju kompetencji społecznych na innych członków zespołu. Przyszły nauczyciel/nauczycielka, odbywając praktyki pedagogiczne, ma okazję wykorzysta-nia oraz rozwijawykorzysta-nia swoich umiejętności, wzbogacając tym samym swój warsztat pracy. Swoją postawą potrafi animować prace nad rozwojem uczestników procesu edukacyjnego oraz wspierać ich samodzielność w zdobywaniu wiedzy.
W toku własnej edukacji, a także rozwoju zawodowego, pedagog powinien dą-żyć do wzbogacenia swojej postawy o adekwatne środki wyrazu z wykorzystaniem różnych kanałów komunikacji werbalnej i niewerbalnej, kreując sytuacje współ-działania. Zwraca na to uwagę Z. Kosyrz14, szczegółowo wymienia podstawowe elementy takiej postawy, do której zalicza:
12 Tamże.
13 Jarosiewicz H. (2008), Talenty jako źródła kompetencji zawodowych. [W:] Witkowski S., Listwan T. (red.), Kompetencje a sukces zarządzania organizacją. Warszawa.
14 Kosyrz Z. (2005), Osobowość wychowawcy. Być wychowawcą w zmiennych i dynamicznych warunkach życia społecznego. Warszawa, s.118.
• nastawienia spostrzeżeniowo-empatyczne, • doświadczenie,
• wrażliwość uczuciową, • wiedzę,
• motywację działaniową.
Pierwszy element, czyli nastawienie spostrzeżeniowo-empatyczne nauczycie-la, powinno zawierać się w gotowości i chęci do postrzegania wychowanków jako partnerów komunikacji oraz dostrzegania ich problemów i potrzeb. Postawa em-patyczna jest bardzo ważną cechą osobowości, jednak szczególnie w osobowości nauczyciela powinna być ona rozwinięta oraz stale wykorzystywana. Co więcej, właśnie na solidnych podstawach empatii i współodczuwania sytuacji ucznia/wy-chowanka oraz jego środowiska wychowawczego powinien odbywać się sam proces oddziaływania wychowawczego. Jest to ściśle powiązane z innym wspomnianym elementem – wrażliwością uczuciową. Decyduje ona, jaki typ współdziałania wy-bierze nauczyciel oraz jaki typ stosunków interpersonalnych będzie kształtował w społeczności uczniowskiej.
Praktyka pedagogiczna a kształtowanie kompetencji komunikacyjnych
Studenci, którzy niebawem mają stać się młodymi pedagogami, powinni per-manentnie rozwijać nie tylko swoje umiejętności społeczne, tak przydatne w pod-noszeniu jakość swoich relacji z innymi. Niezbędnymi do efektywnej pracy nauczy-cielskiej są również pewne szczególne kompetencje społeczne, za jakie należy uznać kompetencje komunikacyjne15. Jest to wiedza na temat procesu komunikowania, a także umiejętność efektywnego nadawania i odbierania komunikatów, bowiem proces komunikowania to inaczej dynamiczny przepływ informacji od jednej oso-by do drugiej. Z kolei komunikowanie w procesach edukacyjnych to przede wszyst-kim porozumiewanie się nauczyciela z uczniami, ale także z ich rodzicami oraz innymi nauczycielami i osobami biorącymi udział w procesie edukacji16. Wiodącą postacią dialogu wychowawczego jest przede wszystkim wychowawca/nauczyciel i osoba wychowanka/ucznia, który pozostaje w bliskiej relacji ze swoimi rodzica-mi. W sposób naturalny podstawowa relacja wychowawcza poszerza się o kolej-ny podmiot, tworząc układ trójpodmiotowy wychowawca – wychowanek – rodzic (nauczyciel – uczeń – rodzic). „Jako współwychowawca rodzic wspiera nauczycie-li w ich wysiłkach wychowawczych i dydaktycznych, współtworzy strategię pracy
15 Zależność między kompetencjami społecznymi a komunikacyjnymi jest nieco bardziej złożona: z jednej strony kompetencje komunikacyjne są pewną formą kompetencji społecznych, z drugiej zaś w pojęciu kompetencji komunikacyjnych zawierają się także kompetencje społeczne zarówno o charakterze normatywnym, jak i pragmatycznym, które pozwalają na skuteczną komunikację w zależności od różnych kontekstów społecznych, zaczynając choćby od ról pełnionych przez partnerów interakcji komunikacyjnej (por. np. kompetencja komunikacyjna Grabias S. (1994), Język w zachowaniach społecznych. Lublin, passim.)
16 Strykowski W., Strykowska J., Pielachowski J. (2003), Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej. Poznań, s. 22–23.
z uczniem, buduje wspólny front oddziaływań na dziecko. Jako współwychowa-nek – jest obiektem działań podejmowanych przez nauczyciela, odbiorcą pomocy kierowanej do ucznia, integralnym składnikiem jego systemu społecznego, którego kontekst musi być uwzględniony w działaniach pedagogicznych”17. Rodzic jest
od-biorcą usług edukacyjnych, korzystającym z zawodowych kompetencji nauczycie-la/wychowawcy, a wspólną płaszczyzną ich działań jest dobro dziecka.
Większość studentów pedagogiki, rozpoczynając naukę, zakłada, że celem ich przyszłej pracy jest nauczanie, kształcenie i wychowywanie uczniów. Nie są w peł-ni świadomi, że proces edukacyjny to czas pracy wypełw peł-niony przede wszystkim elementarnymi czynnościami komunikowania się. Nauczyciel komunikuje się nie tylko poprzez mówienie, ale głównie przez słuchanie i reagowanie na potrzeby ucznia. Bezpośredni kontakt z wychowankiem oraz wymiana informacji mają za-sadnicze znaczenie dla efektywności procesu kształcenia, a umiejętność komunika-cji nauczyciela z uczniem to jeden z podstawowych elementów edukakomunika-cji. Każdy