Problem bezpośredniości szkody podlegającej naprawieniu w prawie karnym karnym

Po określeniu kwestii podstawowych dotyczących pojęcia szkody z art. 46 § 1 k.k., rozstrzygnąć należy pytanie, do jakiego stopnia do określenia zakresu znaczeniowego tego pojęcia stosujemy przepisy prawa cywilnego. Jeżeli uznajemy, iż – jak uważa autor pracy – przepis ten jest przede wszystkim klauzulą pozwalającą na stosowanie w prawie karnym przepisów prawa cywilnego (kwestią sporną pozostaje w jakim zakresie), wydaje się, że powinniśmy jak najściślej odwoływać się tutaj do pojęcia szkody występującego w prawie cywilnym⁶⁷³. Jest to także zasadne z punktu

668 Tak np. Z. Ziembiński, Logika praktyczna, Warszawa 2007, s. 87.

669 Tak też postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 lipca 2013 r., II KK 161/13, LEX nr 1391443.

Odmiennie: W. Zalewski, Tak zwany kompleks…, s. 387.

670 Na co słusznie zwracają uwagę W. Wróbel, A. Zoll, Polskie prawo karne..., s. 465.

671 Tamże, s. 464-465.

672 Tamże, s. 465.

673 Tak też np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 lipca 2013 r., II KK 160/13, LEX nr 1331277; A.

Liszewska, W. Robaczyński, Prawnokarny obowiązek..., s. 411; K. Sokołowski, Karnoprawny obowiązek..., nr 3, s. 32; P. Petasz, Obowiązek naprawienia szkody..., s. 86; J. Misztal–Konecka, Roszczenia majątkowe..., s. 51; B. Janiszewski, Kompensacja szkód…, s. 329; R. Giętkowski, Obowiązek

Strona 198 z 428 widzenia jednolitości znaczeniowej pojęć występujących w systemie prawa. Przede wszystkim jednak, przyjmowanie odmiennego rozumienia szkody w prawie karnym i cywilnym mogłoby doprowadzić do sytuacji, gdy pokrzywdzony nie uzyskuje pełnego naprawienia szkody w procesie karnym, albowiem sąd karny przyjął odmienne rozumienie szkody niż przyjąłby sąd cywilny. Pokrzywdzony w tej sytuacji musiałby wytaczać odrębne powództwo cywilne o pozostałą część kwoty, niezasądzoną przez sąd karny, co należy uznać za rozwiązanie przeczące sensowi obecności naprawienia szkody w prawie karnym. Oczywiście, szkoda w prawie cywilnym obejmuje także sytuacje, których zaistnienie nie będzie wiązało się z popełnieniem przestępstwa (np.

wiele sytuacji odpowiedzialności kontraktowej⁶⁷⁴), co oznacza, iż pojęcie szkody w prawie cywilnym generalnie odnosi się do szerszej kategorii zdarzeń, niż pojęcie szkody z art. 46 § 1 k.k. Oznacza to jednocześnie, że sąd karny nie może zobowiązać sprawcy do naprawienia uszczerbku, który nie byłby szkodą według prawa cywilnego⁶⁷⁵ oraz nie może zasądzić zadośćuczynienia w sytuacji, gdy przepisy k.c. tego nie przewidują⁶⁷⁶. Odmienny pogląd reprezentowany przez W. Zalewskiego i R. Skarbka wynika z faktu, iż uważają oni, że odrębną podstawą do nałożenia na sprawcę obowiązku naprawienia szkody przez sąd karny, są przepisy prawa karnego⁶⁷⁷. Z tego

naprawienia szkody…, s. 407; P. Kozłowska-Kalisz, [w:] M. Mozgawa (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2015, s. 169-170.

674 Z. Gostyński, Obowiązek naprawienia szkody..., s. 59.

675 Tak E. Wdzięczna, Warunkowe umorzenie..., s. 310; R. A. Stefański, Kompensacyjna rola…, s. 137;

C. Kulesza, Obowiązek naprawienia szkody…, s. 259; K. Sokołowski, Karnoprawny obowiązek..., nr 3, s.

32; J. Misztal–Konecka, Roszczenia majątkowe..., s. 52-53; D. Krzyżanowski, Prawnokarne instytucje służące zaspokojeniu roszczeń pokrzywdzonego a dochodzenie roszczeń w procesie cywilnym, „Palestra”

2008, nr 9-10, s. 43; M. Łukaszewicz, A. Ostapa, Obowiązek naprawienia szkody..., s. 62 (co ciekawe, jednocześnie autorzy twierdzą, że przepisy prawa karnego są autonomiczną podstawą do orzekania naprawienia szkody, co kłóci się że stwierdzeniem, że sąd karny ograniczony jest przepisami prawa cywilnego przy nakładaniu obowiązku naprawienia szkody). Podobnie już w latach siedemdziesiątych w uchwale z dnia 24 sierpnia 1972 r. orzekł Sąd Najwyższy: „nie do przyjęcia byłoby nakładanie na sprawcę na podstawie przepisów prawa karnego dalej idących obowiązków, niż byłoby to możliwe w myśl przepisów prawa cywilnego” (VI KZP 3/72, „Orzecznictwo Sądu Najwyższego (Izba Karna i Wojskowa” 1972, nr 11, poz. 169).

676 Taką możliwość zasadnie odrzucają: T. Grzegorczyk, Zobowiązywanie sprawcy przestępstwa…, s. 53-54; A. Guzik, Obowiązek naprawienia szkody w wybranych orzeczeniach Sądu Najwyższego,

„Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2003, nr 2, s. 135; J. Misztal–Konecka, Roszczenia majątkowe..., s. 98-99; F. Nowak, J. Ławicki, Uprawnienia pokrzywdzonego..., s. 217. Odmiennie: T.

Kozioł, Warunkowe umorzenie..., s. 191; R. Kaczmarek (Pojęcie szkody w literaturze karnistycznej w porównaniu z cywilistyczną jej kwalifikacją, „Nowe Prawo” 1982, nr 11-12, s. 65), która wobec tego dopuszcza zasądzenie zadośćuczynienia za krzywdę także wobec osoby pokrzywdzonej na skutek popełnienia np. przestępstwa bigamii.

677 Funkcja kompensacyjna…, s. 545. Podobnie: Z. Gostyński, Obowiązek naprawienia szkody..., s. 31, jednak w innym miejscu autor stwierdza: „nie wydaje się możliwe, aby coś, co nie jest szkodą w rozumieniu prawa cywilnego, mogło być uznane za szkodę stanowiącą podstawę karnoprawnego obowiązku jej naprawienia” (tamże, s. 66). Autor uważa bowiem, że chociaż naprawienie szkody orzekane jest na autonomicznej prawnokarnej podstawie, to i tak przy rekonstrukcji pojęcia „szkody”

konieczne jest odwołanie się do rozumienia tego pojęcia w prawie cywilnym.

Strona 199 z 428 punktu widzenia logiczne jest zatem, że i prawo karne winno posługiwać się autonomicznym rozumieniem pojęcia szkody. Przyjęcie zatem określonego spojrzenia na kwestię podstawy prawnej orzekania naprawienia szkody w prawie karnym determinuje zatem dalsze rozstrzyganie problemowych kwestii.

Pogląd o odrębności podstawy do nałożenia obowiązku naprawienia szkody na sprawcę jest także przyjmowany przez K. Szczuckiego, który wyprowadza z niego wniosek, że obowiązek naprawienia szkody może być orzeczony przez sąd karny także wtedy, gdy podstaw do tego nie dają przepisy prawa cywilnego⁶⁷⁸. Taki pogląd ignoruje jednak brzmienie art. 46 § 1 k.k. Skoro bowiem sąd karny orzekając o naprawieniu szkody ma stosować przepisy prawa cywilnego, w jaki sposób miałby orzec on naprawienie szkody w sytuacji nieznanej prawu cywilnemu? Autor nie podaje zresztą żadnego przykładu orzeczenia naprawienia szkody przez sąd karny, gdy uniemożliwiają to przepisy prawa cywilnego, co utrudnia dalsze odniesienie się do tej koncepcji.

Z uwagi na to, że w art. 46 § 1 k.k. mowa jest o naprawieniu „wyrządzonej przestępstwem szkody”, interpretuje się czasami ten zwrot w ten sposób, iż sąd karny orzeka o naprawieniu szkody, ale tylko szkody bezpośrednio wynikającej z popełnionego przestępstwa⁶⁷⁹. Ten sam zwrot występował również w art. 75 § 2 pkt 1 k.k. z 1969 roku i również był interpretowany jako ograniczenie możliwości orzekania o naprawieniu szkody w prawie karnym⁶⁸⁰. Wynika to również z faktu, iż w uchylonym na skutek omawianej wcześniej nowelizacji z 2015 roku, art. 62 k.p.k. określającym, jaki może być zakres powództwa adhezyjnego, znajdowało się stwierdzenie

„pokrzywdzony może aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej wytoczyć przeciw oskarżonemu powództwo cywilne w celu dochodzenia w postępowaniu karnym roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnienia przestępstwa”. Przepis ten stał się generalną podstawą do przyjęcia, iż akcja cywilna w procesie karnym dotyczy jedynie szkód bezpośrednio wynikających z przestępstwa.

Trzeba jednak zwrócić uwagę, że po pierwsze, przepis ten został uchylony, a po drugie,

678 K. Szczucki, [w:] M. Królikowski, R. Zawłocki (red.), Kodeks..., s. 150. Podobnie K. Łucarz, A.

Muszyńska, Z problematyki środków karnych..., s. 206.

679 S. Szyrmer, Wybrane zagadnienia..., s. 80; A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2011, s. 289; M.

Marciniak, Obowiązek naprawienia szkody..., s. 611. Na takim stanowisku stanął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 4 lutego 2002 r., II KKN 385/01, LEX nr 53028, odnosząc się jednak przede wszystkim do niedopuszczalności zasądzenia odsetek.

680 Np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 1994 r., WR 75/94, „Orzecznictwo Sądu Najwyższego (Izba Karna i Wojskowa)” 1994, nr 7-8, poz. 46. Szerzej o rozbieżnościach orzeczniczych w zakresie bezpośredniości szkody objętej obowiązkiem naprawienia w prawie karnym pisze E. Wdzięczna, Warunkowe umorzenie..., s. 323-324.

Strona 200 z 428 nigdy analogiczna regulacja nie obowiązywała w odniesieniu do naprawienia szkody w prawie karnym, co można uznać za argument, że ustawodawca nie chciał przy naprawieniu szkody wprowadzać ograniczenia przewidzianego w art. 62 k.p.k.; po trzecie wreszcie, jak wskazywał M. Leonieni, interpretacja tego przepisu nie była bynajmniej oczywista i sam autor stał na stanowisku o braku podstaw do przeprowadzenia jego ścieśniającej wykładni⁶⁸¹. Powoływanie się na ten przepis nie wydaje się zatem mieć znaczenia dla rozwiązania omawianego problemu. Już w latach siedemdziesiątych W. Daszkiewicz⁶⁸² wskazywał zresztą na brak celowości odwoływania się do przesłanek powództwa adhezyjnego przy naprawieniu szkody, stwierdzając przy tym: „przy zobowiązywaniu oskarżonego do naprawienia szkody, bez znaczenia jest to, czy roszczenie cywilnoprawne, które ma do niego pokrzywdzony (wierzyciel), pozostaje w bezpośrednim związku z przestępstwem”.

Jedną z konsekwencji takiego rozumienia szkody, o której mówi art. 46 § 1 k.k., jest uznanie, iż sąd karny nie może zobowiązać sprawcy do naprawienia szkody w postaci utraconych korzyści. W rozumieniu cywilistycznym jest to oczywiście element szkody, jednak można się spotkać ze stanowiskiem, iż prawo karne poprzez takie, a nie inne brzmienie wskazanego przepisu wyłącza utracone korzyści z zakresu szkody, której obowiązek naprawienia może zostać nałożony na sprawcę⁶⁸³. Nie są one bowiem bezpośrednimi następstwami czynu zabronionego.

J. Machlańska⁶⁸⁴ dla uzasadnienia takiego stanowiska podaje, że przyjęcie tezy przeciwnej naruszałoby funkcję gwarancyjną prawa karnego, konstytucyjną zasadę nullum crimen sine lege oraz budziłoby wątpliwości ze względu na zasadę ultima ratio prawa karnego, albowiem sprawca odpowiadałby tutaj nie za bezpośrednio spowodowane przez siebie skutki. Poza tym utracone korzyści nie istnieją w momencie popełnienia czynu zabronionego, gdyż wtedy „nie istnieje przedmiot czynności wykonawczej będący uszczerbkiem w mieniu w postaci lucrum cessans” i dlatego nie

681 M. Leonieni, Wynagrodzenie szkody przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary. Uwagi na tle praktyki i przepisów projektu kodeksu karnego, „Nowe Prawo” 1963, nr 7-8, s. 770-772. Podobnie: G.

Bieniek, Orzekanie w postępowaniu karnym o naprawieniu szkody wyrządzonej przez pracownika,

„Nowe Prawo” 1980, nr 1, s. 48.

682 W. Daszkiewicz, Naprawienie szkody…, s. 43-44.

683 Taki pogląd wyrazili: A. Pilch, Charakter obowiązku..., s. 122-123; J. Machlańska, Szkoda jako przesłanka obowiązku jej naprawienia, [w:] E. Grzęda, J. Machlańska (red.), Nowelizacja części ogólnej Kodeksu karnego – nieunikniona konieczność czy pozorna potrzeba?, Kraków 2013, s. 117-118. Z kolei M. Iwański, M. Jakubowski, K. Pałka, [w:] W. Wróbel (red.), Nowelizacja..., s. 191, stoją na stanowisku, iż utracone korzyści wchodzą w zakres szkody podlegającej naprawieniu tylko wtedy, gdy zostały objęte znamionami danego czynu zabronionego.

684 Szkoda jako przesłanka…, s. 117-119.