niestosowanymi przy jego orzekaniu miały być zatem przepisy dotyczące możliwości zasądzenia renty. Ponadto stwierdzono wprost, że sąd karny orzekając o nałożeniu na sprawcę obowiązku naprawienia szkody, stosuje przepisy prawa cywilnego.
Większe zmiany dotknęły art. 46 § 2. Określono górną granicę nawiązki, jaka może pozostać zasadzona zamiast naprawienia szkody (200 000 złotych) oraz wskazano, że nawiązka może być także orzeczona na rzecz osoby lub osób najbliższych pokrzywdzonemu, których sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu308.
Pozostałe zmiany dotyczące omawianej instytucji odbyły się poprzez dokonanie modyfikacji w innych przepisach k.k. Po pierwsze, art. 46 znalazł się w wyodrębnionym rozdziale Va kodeksu – przepadek i środki kompensacyjne. Od 1 lipca 2015 roku naprawienie szkody w prawie karnym ma zatem charakter środka kompensacyjnego, a nie karnego309.
Po drugie, zmiana – i to chyba najważniejsza z omawianych – zaszła w art. 56 k.k., którego brzmienie po przeprowadzonej nowelizacji było następujące: „przepisy art.
53, art. 54 § 1 oraz art. 55 stosuje się odpowiednio do orzekania innych środków przewidzianych w tym kodeksie, z wyjątkiem obowiązku naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę". Wymienione przepisy uprzednio dotyczyły wszystkich środków karnych, w tym też naprawienia szkody. Oznacza to zatem, że przy orzekaniu o naprawieniu szkody nie bierzemy pod uwagę po 1 lipca 2015 roku następujących przepisów kodeksu karnego:
- art. 53 k.k. określającego dyrektywy wymiaru kary
- art. 54 § 1 k.k. określającego dyrektywy wymiaru kary dla sprawców nieletnich albo młodocianych
308 F. Nowak i J. Ławicki oceniają te zmianę pozytywnie, uważając, że wskutek jej dokonania przepisy dotyczące orzekania nawiązki upodobniły się do regulacji prawnocywilnych (Uprawnienia pokrzywdzonego w świetle nowelizacji Kodeksu karnego i Kodeksu postępowania karnego – środek karny (środek kompensacyjny) z art. 46 KK, [w:] P. Czarnecki, M. Czerwińska (red.), Uczestnicy postępowania karnego w świetle nowelizacji procedury karnej po 1.7.2015 r., Warszawa 2015, s. 215). Szerzej na temat kręgu podmiotów, do których odnosić się obecnie będzie art. 46 § 2 k.k.: K. Witkowska – Moździerz, Środki kompensacyjne w projekcie nowelizacji Kodeksu karnego [w:] I. Sepioło – Jankowska (red.), Reforma prawa karnego, Warszawa 2014, s. 205-207.
309 Odnosząc się do skutków tej zmiany ustawodawczej warto zauważyć, że jak stwierdził Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 30 września 2016 roku, sygn. IV KK 294/16 (LEX nr 2148641), jeżeli sąd, orzekając obowiązek naprawienia szkody, miał na myśli przepis art. 46 § 1 k.k., to sformułowanie o
„środku karnym”, zamiast o „środku kompensacyjnym”, należy uznać za omyłkę pisarską, nie zaś za orzeczenie środka karnego nieznanego ustawie w rozumieniu art. 439 § 1 pkt 5 k.p.k.
Strona 97 z 428 - art. 55 k.k. dotyczącego indywidualizacji wobec danego sprawcy okoliczności wpływających na wymiar kary.
Wyłączenie stosowania tych przepisów wobec obowiązku naprawienia szkody oznacza, że przy nakładaniu tego obowiązku na sprawcę nie mają znaczenia jakiekolwiek cele i dyrektywy mające znaczenie przy wymierzaniu sankcji karnej.
Podkreśla to zatem – przynajmniej na pierwszy rzut oka - niepenalny charakter obowiązku naprawienia szkody. Wydaje się zatem, że przy nakładaniu tego środka należy brać pod uwagę tylko i wyłącznie przepisy prawa cywilnego i określone w nim zasady zobowiązywania sprawcy do restytucji wyrządzonej szkody.
Uchylono także art. 36 § 2 k.k., który umożliwiał orzekanie naprawienia szkody jako dodatkowego obowiązku przy karze ograniczenia wolności. W aktualnym stanie prawnym zatem, jeśli sąd chce zobowiązać sprawcę, któremu wymierzono karę ograniczenia wolności, do naprawienia szkody, to czyni to poprzez nałożenie na niego środka kompensacyjnego, a nie dodatkowego obowiązku w ramach kary ograniczenia wolności. Brak naprawienia szkody w tej sytuacji powoduje wobec tego dla sprawcy groźbę wszczęcia przeciwko niemu postępowania egzekucyjnego według przepisów prawa cywilnego.
Zasadnicze zmiany dotknęły także w interesującym nas zakresie procedurę karną.
Przede wszystkim – co uznać należy za zmianę zasadniczą – wyeliminowano z polskiego porządku prawnego powództwo adhezyjne i wszystkie dotyczące go regulacje prawne310. Wyeliminowana została także możliwość orzekania odszkodowania pieniężnego z urzędu311. Dokonana nowelizacja pozostawiała zatem obowiązek naprawienia szkody jako jedyną formę uzyskania przez poszkodowanego naprawienia szkody wyrządzonej wobec niego czynem zabronionym (nie licząc orzeczenia nawiązki zamiast naprawienia szkody na podstawie art. 46 § 2 k.k.)312. Wydłużono także, poprzez
310 Warto w tym miejscu odnotować postulat dokonywania takiej interpretacji art. 46 k.k., aby usunięcie z systemu prawa instytucji powództwa adhezyjnego nie doprowadziło do pogorszenia sytuacji pokrzywdzonego, celem nowelizacji było bowiem ułatwienie dochodzenia pokrzywdzonemu jego roszczeń w postępowaniu karnym (M. Iwański, M. Jakubowski, K. Pałka, [w:] W. Wróbel (red.), Nowelizacja prawa karnego 2015. Komentarz, Kraków 2015, s. 181).
311 Jak wskazują A. Muszyńska i K. Łucarz, odszkodowanie z urzędu straciło swoje ratio legis w momencie nowelizacji art. 46 § 1 k.k., która umożliwiła orzekanie przez sąd z urzędu o naprawieniu szkody lub zadośćuczynieniu za krzywdę (Naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem…, s. 112-113).
312 Na marginesie warto zauważyć, że już kilkanaście lat wcześniej taki bieg wypadków w dużej mierze przewidział S. Waltoś, wskazując, że w zakresie kompensacyjnej funkcji prawa karnego coraz większą rolę odgrywać będą środki orzekane z urzędu, a powództwo adhezyjne zostanie całkowicie zmarginalizowane na rzecz środków karnych (Wizja procesu karnego…, s. 29).
Strona 98 z 428 zmianę treści art. 49a k.p.k., termin złożenia wniosku o orzeczenie naprawienia szkody do zamknięcia przewodu sądowego na rozprawie głównej.
Trzeba oddać twórcom ustawy, że trafnie zdiagnozowali problemy dotyczące korzystania przez pokrzywdzonych z powództwa adhezyjnego. W uzasadnieniu do ustawy nowelizacyjnej wskazane jest bowiem: „biorąc pod uwagę zakres wprowadzanych zmian, należy uznać, że instytucja powództwa cywilnego stała się w procesie karnym zbędna. Łączy się ona bowiem z koniecznością spełnienia licznych wymogów formalnych wskazanych w Kodeksie postępowania cywilnego, wykazywania inicjatywy dowodowej w kontradyktoryjnym procesie w przedmiocie powództwa, a ponadto z ryzykiem poniesienia kosztów procesu wynikłych z oddalonego powództwa cywilnego (art. 644 § 1 k.p.k.). Instytucja powództwa cywilnego już obecnie konkuruje z orzeczeniem obowiązku naprawienia szkody na podstawie art. 46 k.k. i art. 72 § 2 k.k., jak również możliwością zasądzenia odszkodowania z urzędu (art. 415 § 4 k.p.k.).
Po nowelizacji art. 46 k.k. stan konkurencyjności i zastępowalności tych środków jeszcze by się pogłębił. Należy zaznaczyć, że w oparciu o projektowany art. 46 k.k.
orzeczenie obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia następuje na wniosek lub z urzędu, stosownie do ustaleń poczynionych przez sąd w przedmiocie odpowiedzialności karnej. W wypadku złożenia wniosku w trybie art. 46 § 1 k.k. sąd jest zobowiązany orzec nawiązkę, jeżeli nie orzeka świadczenia odszkodowawczego.
Interes pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej w zaspokojeniu swego roszczenia jest zatem w pełni zabezpieczony, a korzystanie z instytucji z art. 46 k.k. nie powinno nastręczać dla uczestnika żadnych trudności. Projekt likwiduje zatem instytucję powództwa cywilnego, jak również możliwości występowania przez pokrzywdzonego w charakterze powoda cywilnego (rozdział 7 k.p.k.). Według znowelizowanego art. 49a k.p.k. pokrzywdzony, a także prokurator, będzie mógł aż do zamknięcia przewodu sądowego na rozprawie głównej złożyć wniosek, o którym mowa w art. 46 § 1 k.k.”313.
Przechodząc do wstępnej oceny dokonanych zmian, należy wpierw zastanowić się nad tym, czy dokonana nowelizacja stanowi ułatwienie dla pokrzywdzonego w dochodzeniu odszkodowania od sprawcy. Generalnie bowiem zgadzając się z tym poglądem, można co do niego sformułować kilka zastrzeżeń. Niewątpliwie takim
313 Druk nr 2393: Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw,
http://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/druk.xsp?documentId=39FD209B7AC6C45AC1257CDE0042D631 [dostęp: 27 lipca 2017 roku].
Strona 99 z 428