-Nowy układ zbiorowy jest próbą realizacji sy-sicmat>‘ "
** sprawy produkcji w rolnictwie od strony najważnmj.z g
•*ynnika tej produkcji — pracy ludzkiej, ujętej jako zorgamz®
'ana siła robocza. Jest to przejawem postępującego i.aprzo '«6« porządku gospodarczego — w którym musi nastąp«'.
W anię dysproporcyj między tempem rozwoju produkcji przemy łowej i produkcji rolnej, jako oenŁralnym zagadnieniem
■»«•czym doby obecnej. Z chwilą bowiem, gdy socjalizm W « się burżiaazyjnej teorii ,prawa zmniejszającej się "> aJ ci A l f ) i stwierdził, że „nie znajduje ona ru,minie W b , w ły c h warunkach, kiedy zachodzi postęp techniczny * *
sposoby p.rałj uk c ji ulegają zmianie“ -), z chwilą więc, „ J
•owiedziaua została walka z zacofaniem rolnictwa, jako lanowania kapitalizmu — dopiero wówczas nastąpiła n.oz i»
tóważoięjszego zwiększenia wydajności, zastosowania P0^ 3“ “ ^ lzy<* nakładów, zmiany sposobu produkcji wraz ze wzrostem
*•*« ‘< *W k i. „N ic prawa bowiem przyrody, które należy pozna- Walczyć, lecz stosunki społeczne są czynnikami decyduj«« 5j charakterze produkcji“ — to twierdzenie, jako wynik ¡avza¡
Procesów społecznych w ujęci« marksizmu, jedynie P™*
Postępu w tej dziedzinie gospodarki, tak bardzo ulegającej wpływom pojęć różnych bnrżuazyjoych teoryj »“6łJ1>/ • altuzjanizniu“ jtp.
^ 'voice o podniebienie naszej produkcji rolnt j jaKO tí
^ * i dostępny, posiadający największy potencjał ^ l > « ‘la _ , jednocześnie najhardziej nadający się do planowania
porzątc-k majątki państwowe. Zjtttd szczeciński robot.«
hacowoików gostKKłarstw rolny cl, Ministerstwa Holmrtwa i 111 Rolnych w grudniu 19*7 r. nakreśli? ogólne z arna
* sforumtówmdu I^ h ig a 7 „naywiększy plon jest osiągaW zy średniej (optymalnej) ilości czynnika (np nawom
~ dod. autora K. M.J. lVzy najmniejszej (minimalnej) J tk *zei (maksymalnej) ilości czynnika plon K * meosiąga ny . — )“ ■ (Cyt' w/g A. brzozy „Przeciwko kompleksowi w — ' ' v rolnictwie“ . Nowe Drogi z. 8/48).
( Lenin „Kwestia rolna i krytycy Marksa ’
dziedzinie. I to zarówno w stosunku do pracy administratorów jak i robotników rolnych. W związku z powyższym — nowy układ zbiorowy łączy w sobie trzy dotychczasowe układy: 1) dla robot
ników rolnych, 2) dla pracowników administracyjnych i 3) dła pra
cowników goraelanyeh. Jest to więc ujęcie zupełnie nowe, albo
wiem w ten sposób o zakresie układu zbiorowego zadecydował interes produkcji w danej dziedzinie gospodarki społecznej, a nic, jak przed wojną, układ stosunków zawodowych będący wyrikiem walki klasowej prowadzonej przez odłam klasy robotniczej w obro
nie warunków pracy wobec zorganizowanego ucisku kapitalistów w danej branży.
Należy bowiem przypomnieć, że początek całemu systemowi ustawodawczemu załatwiania zatargów zbiorowych pomiędzy pra
codawcami a pracownikami rolnymi poprzez zbiorowe układy pra
cy — dała fala strajków rolnych, tzw. „czarnych strajków“ , której szczególne nasilenie przypadło na wiosnę 1919 r. w najżyźniejszej części b. Królestwa Kongresowego, grożąc już nic tylko przelotnymi zaburzeniami, lecz możliwością powstrzymania się nawet od obrzą
dzania inwentarza oraz zaniedbania właściwej pory robót rolnych.
W tym stanie rzeczy ówczesny sejm zażądał, aby działalność inspek
torów pracy rozciągnęła się również na rolnictwo. Jednocześnie zagrożono zarządem przymusowym majątkom ziemskim „niezago
spodarowanym wskutek opornego stanowiska właścicieli wobec słusznych żądań robotniczych...“ 3).
Dopiero więc w obliczu tak zaostrzonych przeciwieństw klaso
wych została uchwalona ustawa z 1919 r „ dająca prawo reprezen
tacji klasie robotniczej poprzez delegatów związku zawodowego,
„o ile na terenie danego powiatu związek taki prawnie istnieje*), do zawierania umowy zbiorowej z przedstawicielami pracodawców o warunkach pracy i płacy na terenie danego powiatu. Umowa taka miała oczywiście być „dobrowolna“ , tzn. musiała nastąpić w wyniku polubownej ugody albo też dobrowolnego poddania się
*) Polityka społeczna Państwa Polskiego, 1918 — 1935 r. War
szawa 1935 r. s. 27.
4) Świątkowski i Gadomski „Ochrona pracy robotników ro l
nych“ — Warszawa 1937 r.
77
orzecznictwu Kom isji Rozjemczych. „Odmowa podpisu choćby przez jednego z członków komisji polubownej świadczyła o nie- dojściu do skutku umowy (ugody)44.
O tym, że istotnie ziemiaństwo nie wykazywało „dobrej woli”
w kierunku polubownego załatwiania zatargów — świadczy fakt, że już w 1924 r. została wydana nowa ustawa o powoływaniu „nad
zwyczajnych komisji rozjemczych44, które miały obowiązek w dro
dze przymusowego arbitrażu państwowego określania warunków, na jakich nastąpić winno zawarcie umów na terenie poszczegól
nych powiatów w przedmiocie pracy na roli. Grzywny nakładane na pracodawców za uchylanie się od udziału w komisjach świad
czą najlepiej o panujących ~w nich stosunkach. Z drugiej strony i reprezentacja robotnicza była dobierana w ten sposób, że obok przedstawiciela związku klasowego było dwóch delegatów związ
ków chrześcijańskich i „narodowych44, wprowadzających dywersję po stronie pracowniczej i uniemożliwiających obronę interesów robotniczych.
Jak charakteryzuje się okres ówczesnych umów- zbiorowych w rolnictwie? Umowy przedwojenne stwarzały dla robotników rolnych warunki bytowania z dnia na dzień, bez żadnych »wido
ków na polepszenie ich Sytuacji materialnej. Płace tych robotni
ków, złożone z pensji gotówkowej i ze świadczeń w naturze, w okresie korzystnej koniunktury rolnej podlegały ciągłym zmia
nom skutkiem tego, że część gotówkowa ustalana była w życic i dopiero przeraehowywana. Przy następującym zaś spadku cen ziemiopłodów ordyriarie traciły rzeczywistą wartość, pociągając za sobą równocześnie i spadek wynagrodzenia gotówko;/ego. I tak np. w ciągu jednego roku służbowego 1929/30 wynagrodzenie ordy
nariusza1, wyrażone w złotych, spadło prawie o Ya. W tym samym czasie kryzys, dotykający również wielką własność ziemską, powo
dował maSowe zwalnianie z pracy i tworzenie armii rezerwowej robotników dniówkowych. Ta armia stanowiąca 00% ogółu robot
ników rolnych w rezultacie prawa podaży i popytu pracowała za 50% wynagrodzenia robotników stałych. Płaca robotnika rolnego spadła w ciągu 10-leeia 1927/28 — 1937/38 w województwach cen
tralnych z. 1968 zł mi 1057 zł, a w województwach południo
wych — z 1663 zł na 830 zł rocznie! „Spiżowe prawo płacy“ , płacy ograniczonej do wegetacyjnego bytowania, znalazło swój peł
ny wyraz w stosunkach robotników rolnych, tego proletariatu,
„spożywającego przeważnie ziemniaki44 (Kartoffelnesscndcs — Proletariat) 5 *).
O ustosunkowaniu się rządów sanacyjnych do zagadnieniu pła
cy i pracy w rolnictwie świadczy najlepiej fakt wyłączenia umów zbiorowych w rolnictwie z ustawy o układach zbiorowych wyda
nej 1 w 1937 r. W epoce premiowania przez państwo obszarników eksportujących za granicę zboże układy zbiorowe zapewniające robotnikom rolnym minimum płacy nie wynikały bynajmniej z troski o poprawę bytu klasy robotniczej, lecz były tylko i wy
łącznie środkiem zmierzającym do „utrwalenia pokoju społecz
nego44 6)\
„Uczestnicy układu zbiorowego zobowiązują się do zachowania przez cały czas trwania układu zbiorowego pokoju socjalnego, do zaniechania walk klasowych przy pomocy strajków, bojkotów oraz innych środków masowych, /a naruszenie tego obowiązku przez związki uczestniczące w niniejszym układzie zbiorowym odpowia
dają związki całym swoim majątkiem4'. Oto istotne powody, dla których pańslw.o tolerowało zawieranie układów zbiorowych.
W ten sposób umowa dwustronna o charakterze przeważnie cy
wilno - prawnym nabierała nie tylko cech normatywnych — jako orzeczenie władz administracyjnych (Nadzwyczajnej Komisji Rozjemczej), narzucające warunki pracy i płacy, ale i uwydatnia
ła przede wszystkim swą istotną treść klasową, wynikającą ze 5) Z. Doliwa — Szkice Historyczno - Społeczne, s. 273.
) Motywy ustawodawcze do ustawy z r, 1937.
■ struktury gospodarczej rolnictwa, opartego o klasę ziemian, nie
tkniętych przez „reformę rolną44 z 1925 roku. Taki stan faktyczny i prawny pozostał aż do wojny.
/ chwilą odzyskania ponownie niepodległości stosunki uległy zasadniczej zmianie. Dekretem z dnia 13 września 1946 r. "rźą<l włączył układy zbiorowe pracy w rolnictwie do ogólnie obowią
zującej ustawy o układach zbiorowych pracy. Ale nie to było naj
ważniejsze. Najważniejszym był fakt', że w rezultacie przeprowa
dzonej reformy rolnej — największym i decydującym czynnikiem, pracodawcą na terenie rolnym stało się państwo: wszystkie mająt
ki obszarnicze przejął Państwowy Fundusz Ziemi. Użytkownikami tego Funduszu stały się z kolei — Państwowe Nieruchomości Ziem
skie, Państwowe Zakłady Hodowli Roślin, Państwowe Zakłady Chowu Koni, częściowo Związek Samopomocy Chłopskiej i cały szereg innych instytucji. Obszar przeszło półtora miliona ha ma
jątków objętych przez Państwowe Nieruchomości Ziemskie w okresie powoływania do życia tej instytucji — najlepiej świad
czy o jej potencjale gospodarczym, decydującym w stosunku do obszaru majątków prywatnych, nie przejętych na cele reformy rolnej, jak majątki fundacyjne, kościelne, samorządowe i prywat
ne (do 50 ha na ziemiach centralnych i do 100 ha na ziemiach zachodnich).
W rezultacie tych przemian umowa zbiorowa w dzisiejszej rze
czywistości jest zawierana poułlędzy związkiem zawodowym, po
siadającym ustalone i szerokie prawa w ustroju obecnym do repre
zentacji robotników rolnych, a pracodawcą, którym jest państwo, będące cnianacją/rządzącej dziś klasy pracującej. Jeżeli więc praw
nicy przed wojną twierdzili, że „układ zbiorowy należy do dziedziny prawa gospodarczego, w której pierwiastki prywatno- i publiczno - prawne’ łączą się do osiągnięcia tych celów, jakich wymagają potrzeby życia gospodarczego44, 7) to słusznie należy dzisiaj powiedzieć, że układ zbiorowy w rolnictwie, aczkolwiek oparty formalnie biorąc na dawnych przepisach ustawy z 1919 r., otrzymał Obecnie iiówy sens prawny, jak i publiczny, wynikający z nowych warunków życia gospodarczego^ opartego o przeprowa
dzone reformy społeczne. W chwili obecnej nie ma więc 'ctó&tio pojętej „obrony prywatnych interesów44 stron zawierających umo
wę, ani też nacisku publicznej administracji państwowej w sto
sunku dó mas robotniczych, celem narzucenia im norni przymu
sowych i zapobieżenia w ten sposób walce klasowej. Istnieje nato
miast oparte na świadomości masy robotniczej współdziałanie dla podniesienia zarówno poziomu życiowego i dobrobytu danej’ gru
py pracującej, jak i produkcji na danym odcinku gospodarczym w imię dobra i potrzeb całego społeczeństwa.
Takie warunki kształtowania się nowego układu zbiorowego w rolnictwie, a przede wszystkim rola stron w nim występujących, pozwalają również ustalić niektóre jego właściwości charaktery
styczne. W porównaniu bowiem z układami' poprzednimi za lata 1945/46, 1946/47 i 1947/48 obecny układ zawiera szereg istotnych nowych momentów; wskazujących na „ducha demokracji i pró- duktywizacji44 jakim układ jest przeniknięty.
A więc przede wszystkim realizuje on zasadę zrównania płacy kobiet z płacami mężczyzn w imię postulatu „za równą pracę równa płaca4. Dalej — układ wprowadza w życie zasadę „jedna
kowego żołądka44, ustanawiając jednakowy deputat (ordynarię) dla wszystkich kategorii stałych pracowników, przy zwiększeniu natomiast różnie w stawkach płacy. Ordynaria wr wysokości 16 kw in
tali zboża rocznie stanowi utrzymanie dotychczasowej normy, otrzymywanej przez fornala, w porównaniu do 14 kwintali przed
wojennych.
Ustalenie jednakowej ordynani dla' wszystkich kategorii stałych pracowników spowodowało znaczne zróżniczkowanie wynagrodze
nia gotówkowego, przejawiające się przede wszystkim w. podnie-7) U Kosenhluth — Układy zbiorowe pracy.
78
sięjoiu płac gotówkowych.-Tak np,. stały robotnik dniówkowy, kt«- ry otrzymywał dotychczas przeciętnie 45 złotych dziennie,, eh' nie otrzymywać będzie 140 zł, a administrator pierwszej kategorii, który posiadał dotychczas płacę miesięczną 2400 zł, obecnie otrzy
mywać będzie 10.000 zł. Również robotnicy sezonowi będą otrzy
mywali dodatek 30 dkg tłuszczu.
Najistotnieszym jednak momentem nowej umowy jest przepis,
„zasadnicze wynagrodzenie pracowników fizycznych oblicza się za Wykonane jednostki wydajności pracy“ . Jeżeli praco" nik nie . Przepracuje ustalonej ilości jednostek wydajności pracy to wówczas następuje degresja w jego wynagrodzeniu w naturaliach.
Natomiast jeżeli przekroczy on obowiązującą ilość jednostek wy
dajności pracy — to otrzymuje premię jednorazową. l’ rzy oblicze mu premii bierze się pod uwagę nie tylko ilość wykonanej pracy*
ale również ilość zużytyiji na to godzin oraz jakość pracy. Np.
.pracownicy obsługi mechanicznej mają prawo do specjalnych do datków należnych od wartości zaoszczędzonych materiałów pę*1’
"ych oraz sumy zaoszczędzonej z kwot preliminowanych na re m«nt traktorów. (Odwrotnie natomiast — ponoszą całkowitą odpo
wiedzialność materialną za szkody spowodowane niedbalstwem lub winą przy uszkodzeniu maszyn, nadmiernym zużyciu m ateriałów Pędnych i smarów itp .). lf
Rremia pracownika umysłowegjł zależy od wyniku piaiy zł P ,u podległych mu pracowników albo w ogóle od wykonania planu produkcji względnie od przekroczenia tego planu. (Np. przy prze
kroczeniu plami ponad 10% premia wynosi 10% dwumiesięczne
* ° w y n a g ro d z e n ia ).
Administrator otrzymuje premię od premii wypłaconych innym Pracownikom za zwiększoną produkcję na ich odcinku pracy. Np- ,ak zwanym „szwajcarom“ za mleczność krów w podlegającej mi
«borze, fornalom od wychowu źrebaków, owczarzom od ilości wełny, ogrodnikom od produkcji wzgl. ceny sprzedaży kwiatów czy
"woców itp. Skala wynagrodzeń i premii jest bardzo szero a
’ obejmuje również fachy specjalne jak np. pracowników ferm
«Irohiarskieh czy też hodowli zwierząt futerkowych. Nawet za ter
enow e opracowanie sprawozdań czy leż sporządzenie bilansu row- 9'?* Przewiduje się premie. W ten sposób wytwarza się. w ramac >
,,a"cj jednostki gospodarczej łańcuch pracowników zazębiający >
Wzajeniniii swe interesy a zainteresowanych w celowym, szybkim 1 oszczędnym wykonaniu stojącego firzed nimi zadania.
Układ zbiorowy przewiduje jako jednostkę wydajności P»«*
’łor,“ f pracy ustaloną dla poszczególnych rodzajów robót wylicz«- ny<>> szczegółowo w załączniku do umowy, a więc przykładowo
° la: Podorywki, orki, siewu, uprawy kartofli, zbioru buraków, ko- BZPnia- nawożenia itp. Jednostką wydajności jest dzień pracy prze- pracowany przez jednostkę względnie zespół jednostek, mający « Wykonania w ciągu dnia określoną normę pracy. Może hyc to rovf niei zespół maszyn — narzędzi rolniczych pracujących łącznic jako
t * ' v- „a g re g a t“ . , .
"ość.dni, które dany robotnik ,winien przepracować w oąR» ,0‘
k ” s decyduje o jego iirawacli do otrzymania pełnego wynagroi /.
nia. a następnie premii. G i l e Im wiem karbowy czy, pastuch winien przepracować 300 dni w roku, to fornal i. ogrodnik tylko 270, ro
botnik dniówkowy stały — 250, a robotnik młodociany jedynie 180 dni.
Nowy układ zbiorowy rozszerza zakres działania czynnika spo
łecznego, którym jest komitet folwarczny. Omawia on sprawy narad nad zwiększeniem produkcji, jakie pracodawca winien pro
wadzić z. przedstawicielstwem robotniczym. Również np, sprawy awansu pracowników — przesunięcia rzemieślników w kategorii płac dokonuje pracodawca w porozumieniu z komitetem fol
warcznym. <
W zakresie opieki społecznej układ zbiorowy wprowadza doda
tek rodzinny dla pracowników mających na utrzymaniu więcej jak dwoje dzieci w wieku do lat 15 — po 200 zł miesięcznie. Tym.
samym układ rozciąga działanie ubezpieczenia rodzinnego na teren rolniczy. Ponadto układ nakłada obowiązek wobec pracodawcy utrzymywania przedszkoli oraz świetlic wraz z dostarczeniem urzą
dzeń, opału i światła.
W zakresie ubezpieczeń układ utrzymuje dotychczas nabyte pra
wa emerytalne długoletnich robotników' rolnych. Ustala on przy tym okres wysługi na 40 lat pracy dla pracowników, którzy nie przepracowali bez przerwy 25 lat w danym obiekcie rolnym. Prze
pis ten tłumaczy się faktem, iż wysługa lat w rolnictwie rozpo
czyna się z zasady już w 18 roku życia. Utrzymanie dotychczaso
wych zwyczajowych emerytur dla długoletnich wysłużonych robot
ników, pozostałych po nich wdów i sierot w granicach obowiązku szkolnego — jest dowodem, że do czasu ukazania się opracowy
wanego obecnie dekretu o zaopatrzeniu emerytów rolnych — ma
jątki państwowych nieruchomości ziemskich będą wykonywały na
dal świadczenia emerytalne w dotychczasowym zakresie, natomiast Państwowy Fundusz Ziemi będzie wypłacał zaopatrzenie emery
tom z majątków rozparcelowanych na podstawie dekretu o refor
mie rolnej. Zaopatrzenia te zrealizowane będą. w formie zasiłków pieniężnych rozprowadzanych poprzez związek zawodowy.
Jak z powyższego wynika — nowy układ zbiorowy jest przeła
maniem pewnego impasu, ja ki na odcinku organizacji pracy w rol
nictwie opóźniał postęp w tej dziedzinie życia gospodarczego.
Wprowadzenie nowych zasad do układu zbiorowego pracy, mają
cego swą 20-letnią tradycję w' innej rzeczywistości politycznej i go
spodarczej, nie odbyło się bez konieczności przełamania pewnych oporów czy też nawyków myślenia kategoriami ekonomii kapita
listycznej. W rezultacie jednak głębokie zrozumienie konieczności przystosowania układu do nowych potrzeb ogólnych wskazuje na wysoki poziom uświadomienia i wyrobienia społecznego robotni
ków rolnych jako czynnika pracy na odcinku produkcji rolnej.
Uonadto wskazuje na wielką i doniosłą rolę związku zawodowe
go — ’ wyraziciela klasowej świadomości mas robotniczych stają
cych do wyścigu pracy na tym odcinku naszej gospodarki pań
stwowej.
K a z im ie r z M a m r o t