Problemy ekonomiczne związane z procesem starzenia

Proces starzenia się ludności w Polsce i na świecie wywołuje konsekwencje o charakterze społecznym i ekonomicznym. Wydłużenie się przeciętnego trwania życia a zatem wydłużenie fazy starości wiąże się z koniecznością zabezpieczenia świadczeń emerytalnych dla coraz to większej liczby osób. Pojawia się problem zabezpieczenia systemów emerytalnych w relacji do nakładów na opiekę zdrowotną [41]. Wydłużenie życia ludzkiego w wielu przypadkach dotyczy wzrostu liczby osób z ograniczoną sprawnością, co stawia przed polityką zdrowotną konkretne wyzwanie w postaci zabezpieczenia sieci placówek usługowych. Społeczeństwo polskie, jest aktualnie zaliczane przez demografów (z uwagi na przekroczenie 15% udziału osób po 65 roku życia) do „starych” społeczeństw. Polska próg demograficznej starości przekroczyła w 1968r. [66]. W Polsce na emeryturę przechodzą mężczyźni średnio w wieku 59 lat, a kobiety w wieku 56 lat. Jest to w kontekście globalnym dość szybki moment przejścia na emeryturę. Podobnie jest

1.Wstęp

w Niemczech, Finlandii, Hiszpanii. Dla Turcji, Danii, Szwecji oraz Portugalii są to odpowiednio 62 lata i 60 lat. Natomiast w Japonii, Kanadzie, Wielkiej Brytanii, Norwegii i USA dane te są najwyższe i wynoszą średnio 64 lata dla mężczyzn i 63 lata dla kobiet [49]. Od 1 stycznia 2013r. powszechny wiek emerytalny w Polsce ulega stopniowemu wydłużeniu do 67 lat, w Niemczech już od 2007r. obowiązuje wiek 67 lat [67,21]. Współczynnik obciążenia ludności w wieku produkcyjnym osobami w wieku emerytalnym będzie wzrastał z 28 w 2013r. do 52 w 2050r. [40]. W piśmiennictwie istnieją różne stanowiska dotyczące kwestii zdolności do pracy, która z medycznej strony uwzględnia wiele czynników dotyczących indywidualnej zdolności do pracy, a z perspektywy instytucji ubezpieczeniowej związana jest tylko z chorobą jako przyczyną niezdolności do pracy [68].

Zmiana stosunku osób w wieku poprodukcyjnym i produkcyjnym stanowi poważny problem finansowania świadczeń emerytalnych. Zauważalne jest odchodzenie od metody repartycyjnej, której bieżące wpływy składek osób pracujących przekazywane są na bieżące

świadczenia osób przebywających na emeryturze do metod kapitałowych, gdzie większość

obciążeń związanych z finansowaniem emerytury spada na ubezpieczonego. Mankamentem metody kapitałowej jest brak uwzględnienia problemów związanych z przemianami gospodarki jak np. bezrobocie. Stąd bardziej powszechnie przyjmuje się rozwiązania mieszane uwzględniające zarówno zasady metody repartycji, jak i kapitałowej [21]. Każdy obywatel z jednej strony jest potencjalnym konsumentem świadczeń zdrowotnych z drugiej zaś podatnikiem. Istnienie rozbieżności między interesami obu stron jest nieuniknione. Mniejsze obciążenia finansowe z tytułu podatków interesują każdego obywatela, jednak w sytuacji choroby, niedomagania, niepełnosprawności pojawienia się potrzeby korzystania ze świadczeń zdrowotnych pojawia się zainteresowanie coraz większym zakresem dostępnych świadczeń i możliwością jak najszybszego otrzymania

świadczenia. Zgodnie z kształtowanym przez wiele lat stereotypem pacjenci oczekują

najwyższego poziomu specjalistycznej opieki, udzielanej bez konieczności oczekiwania na tzw. listach oczekujących na udzielenie świadczenia zdrowotnego [69].

W Polsce nakłady na opiekę zdrowotną w 2005r. wynosiły 5,1% (DNN –dochód narodowy netto). Było to istotnie mniej niż średnio (7,3%) w krajach OECD - Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej (Organization for Economic Co-operation and Development). Większy natomiast dla Polski od średniej w tych krajach był udział wydatków na transfery pieniężne - głównie emerytury i renty rodzinne, który w 2005r. wyniosły 13,6%. Wydatki zdrowotne stanowią ważną część wydatków publicznych krajów OECD. Polska należy do grupy krajów Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej (Organization for Economic Co-operation and Development-OECD), w których poziom wydatków na opiekę zdrowotną w relacji do PKB jest jednym z najniższych [52,16 ]. Według danych WHO z 2009 r. wydatki na opiekę zdrowotną w Polsce wynosiły 7% PKB, podczas gdy średnio dla krajów Unii Europejskiej jest to 9,8% Produkt Krajowy Brutto (PKB) [17]. Dla porównania z innymi państwami tego regionu jak Polska, wydatki na opiekę

1.Wstęp

zdrowotną w 2007r. w stosunku do PKB były odpowiednio wyższe dla Czech, Węgier i Słowacji [52]. Zaznaczyć, należy, że wydatki na ochronę zdrowia w przeliczeniu na jednego mieszkańca w Polsce należą do najniższych w UE.

Opieka rehabilitacyjna w odniesieniu do ochrony zdrowia finansowana jest przez Narodowy Fundusz Zdrowia oraz w sektorze socjalnym finansowanym ze środków funduszy ubezpieczenia społecznego (ZUS, KRUS) a także Państwowy Fundusz Rehabilitacji (PFRON). Świadczenia rehabilitacyjne zawarte, w tzw. koszyku świadczeń gwarantowanych można podzielić na rehabilitację leczniczą i leczenie uzdrowiskowe. Udzielenie świadczenia rehabilitacyjnego odbywa się na podstawie skierowania. Świadczenie może zostać zrealizowane w formie opieki stacjonarnej, dziennej, ambulatoryjnej lub domowej. Na rehabilitację wydaje się w Polsce znacznie mniej niż na leczenie. Wydatki na opiekę rehabilitacyjną w 2008r. wyniosły 3,5% wszystkich wydatków na indywidualną opiekę zdrowotną. W odniesieniu do świadczeń rehabilitacji leczniczej według nomenklatury Narodowy Fundusz Zdrowia w rodzaju rehabilitacja lecznicza NFZ w 2009r. zawarł umowy z 2 439 świadczeniodawcami w Polsce [70].

W 2010r. leczenie stacjonarne pochłonęło 43% publicznych wydatków na ochronę zdrowia, leczenie ambulatoryjne 17%. Leczenie i rehabilitacja w warunkach szpitalnych w Polsce stanowiła 35%, a opieka długoterminowa 1,5% bieżących wydatków na zdrowie [17]. Jak wynika z danych prezentowanych przez Państwowy Zakład Higieny w Polsce w 2012r. najmniej łóżek opieki długoterminowej znajdowało się w województwie wielkopolskim, najwięcej w województwie dolnośląskim [17]. Krajowy Indeks sprawności ochrony zdrowia 2014r. wskazuje, iż w 2013r. najwyższe (około 600 zł/osobę) wydatki na opiekę długoterminową w przeliczeniu na osobę w wieku powyżej 75 lat odnotowano w województwach śląskim i podkarpackim, natomiast najniższe (poniżej 300zł/osobę) w województwach: podlaskim i łódzkim. W Wielkopolsce było to 332 zł/osobę [71].

Opieka długoterminowa to sposób na obniżanie kosztów opieki szpitalnej.

Niestety często niewystarczająca infrastruktura opieki długoterminowej, dedykowanej osobom z upośledzeniem samodzielności, osobom z chorobami przewlekłymi powoduje, iż te osoby stają się konsumentami najdroższych usług medycznych czyli opieki szpitalnej. Według danych Centrum Systemów Informacyjnych Służby Zdrowia (CSIOZ) z 2012r. najwyższe wskaźniki wykorzystania łóżek szpitalnych tzw. wskaźnik przelotowości łóżek występują właśnie w województwie wielkopolskim (49 osób/rok) i mazowieckim. Istotne znaczenie w oparciu o prawidłowe rozpoznanie potrzeb medycznych ma kwestia właściwej polityki zdrowotnej w tym dostosowanie infrastruktury (opieki stacjonarnej: w szczególności opieki długoterminowej, oddziałów rehabilitacji ogólnoustrojowej, neurologicznej, kardiologicznej, opieki ambulatoryjnej, opieki dziennej jak i stanu zatrudnienia kadr medycznych w tym lekarzy rehabilitacji medycznej, geriatrów, pielęgniarek, psychologów, logopedów, terapeutów zajęciowych, fizjoterapeutów) [20]. Dla przykładu w Szwecji na 1 milion mieszkańców przypada 75,6 geriatrów, w Niemczech

1.Wstęp

21,7 a w Polsce 7. Odpowiednia polityka zdrowotna dotycząca problemów starzenia

społeczeństw, to także kwestia przygotowania do starości a zatem promocji zdrowia we wcześniejszych okresach życia, której jednak nie można zaniechać również w okresie starości.

Promocja zdrowia, która z definicji umożliwia każdej osobie zwiększenie oddziaływania na własne zdrowie, jego poprawę i utrzymanie, jest odpowiedzią na wydłużania się życia ludzkiego z zachowaniem jego dobrej jakości [72]. Pojawia się nowy termin aktywnego starzenia, którego zadaniem jest utrzymanie zdrowia i kreatywności aż do okresu późnej starości.

Eksperci WHO wymieniają trzy elementy polityki zdrowotnej, w odniesieniu do osób starszych, których spełnienie umożliwia aktywne starzenie:

− zachowanie zdrowia i niezależności w myśl dobre zdrowie stanowi o dobrej jakości

życia,

− zachowanie produktywności (aktywne uczestnictwo),

− zachowanie ochrony polityka odpowiadająca na potrzeby zdrowotne, społeczne,

finansowe ludzi starszych [73].

Przy omawianiu kwestii ekonomicznych związanych ze starzejącym się

społeczeństwem należy zwrócić uwagę również na dostęp osób starszych do świadczeń

zdrowotnych w ramach powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego. Budżety gospodarstw domowych ograniczają w znacznym stopniu możliwość pokrywania kosztów komercyjnych

świadczeń zdrowotnych. Według danych WHO w 2007r. udział wydatków prywatnych

wynosił 29,2% ogółu wydatków na opiekę zdrowotną [52].

Z przeprowadzonych badań Eurbarometru z 2007r. wynika, że jednym z dwóch najważniejszych (obok systemu emerytalno-rentowego) problemów naszego kraju są kwestie opieki zdrowotnej, na co wskazało aż 40% Polaków [52].

Starość w rozumieniu zjawiska i fazy życia człowieka pociąga za sobą szereg zmian.

Należą do nich: utracenie dotychczas pełnionych ról, samotność (singularizm), problemy

ekonomiczne związane z długowiecznością i koniecznością zabezpieczenia na ten okres

świadczeń emerytalnych, z feminizacją i związanym z tym niższym poziomem dochodów

ze świadczeń emerytalnych, problemy z wypełnieniem wolnego czasu a w następstwie problemy zdrowotne wymagające interwencji medycznej i rehabilitacji. Opieka zdrowotna dla osób starszych często jest bardzo kosztowna. Są to bowiem nie tylko wzrastające wydatki budżetu państwa na leki zaopatrzenie ortopedyczne, ale przede wszystkim opiekę nad osobami przewlekle chorymi, niepełnosprawnymi, obarczonymi wielochorobowością. W tym rozumieniu w interesie całego społeczeństwa leży zapobieganie i przeciwdziałanie niepełnosprawności, niedołężności, a więc podtrzymywanie najdłużej jak to możliwe

samodzielności osób starszych, ich dobrostanu: zdrowotnego, psychicznego, społecznego

1.Wstęp

procesu starzenia pojawiają się nowe rynki zbytu artykułów i usług, powstają nowe miejsca pracy. W konsekwencji to również większa liczba wyborców wśród osób starszych, a zatem osób decydujących o wyborze odpowiedniej reprezentacji, której zadaniem będzie sprostanie oczekiwaniom i potrzebom starszych ludzi. Problem starzenia się i niepełnosprawności to problem całej rodziny, która często jest zmuszona do osamotnionej systematycznej opieki nad starszym członkiem rodziny. To opiekunowie rodzinni niesprawnych starszych osób stanowią podstawową instytucję opiekuńczą w Europie. To oni ponoszą główny ciężar opieki [74]. Jak twierdzi Szukalski najważniejszą zmianą, jaka dokonała się w rodzinie jest jej wertykalizacja przejawiająca się wielopokoleniowością, dłuższym pozostawaniem w danym statusie rodzinnym, oraz homogenizacją pokolenia. Jednocześnie w związku z małą liczbą rodzących się dzieci, częstym modelem funkcjonowania rodziny są rodziny z jednym dzieckiem. Brak rodzeństwa w takich przypadkach często w przyszłości prowadzi

do konieczności sprawowania opieki nad starszymi członkami rodzin [12].

Fakt ten przyczynia się również do wzrostu obciążeń dla opiekunów rodzinnych co przemawia za poszukiwaniem metod wspierających [21].

W przyszłości należy spodziewać się narastania problemu samodzielnej egzystencji wśród osób starszych, konieczności zapewnienia opieki zdrowotnej, leczenia i rehabilitacji

Ważnym zatem wyzwaniem jest rozpoznanie potrzeb rehabilitacyjnych osób starszych. Osoby w starszym wieku zgłaszają coraz większe zapotrzebowanie na usługi takie jak opieka nad starszą osobą, usługi bytowe, socjalne i specjalistyczne usługi zdrowotne kierowane do osób w wieku podeszłym. Zachodzące w procesie starzenia się organizmu zmiany przejawiające się obniżeniem sprawności fizycznej, trudnością w wykonywaniu czynności dnia codziennego wymagają specjalnego przygotowania do realizacji potrzeb osób starszych. Należy przy tym uwzględniać szczególnie istotną dla życia starszego człowieka samowystarczalność i niezależność. Według Kostki niepełnosprawność w starszych grupach wieku szybko wzrasta, i u osób powyżej 80. roku życia wynosi 50% [75]. Problem starzenia się w rozumieniu zbiorowości jako całej populacji, jak i osobniczym rozpatrywanym z pozycji jednostki, wymaga powiązania zjawiska niepełnosprawności i konieczności rozpoznawania nowych potrzeb związanych z pomocą społeczną i opieką zdrowotną, w szczególności potrzeb rehabilitacyjnych [32]. Przewiduje się, że zwiększenie

liczby osób sędziwych, jakie spodziewane jest w przyszłości doprowadzi do zmiany

struktury popytu na usługi społeczne i opiekuńczo–lecznicze [42].

Istotnymi zmianami dla społeczeństwa w kontekście starzenia się i starości są:

− zapewnienie systemu świadczeń zabezpieczającego dochody na okres starości,

− zapewnienie dostępności do świadczeń medycznych,

− organizacja systemu usług dla osób z ograniczeniami sprawności,

1.Wstęp

1.3. POTRZEBY REHABILITACYJNE