Specyfika człowieka starego w odniesieniu do potrzeb rehabilitacyjnych

W kontekście potrzeb osób starszych na uwagę zasługuje relacja lekarza z pacjentem ewoluującą od paternalizmu w kierunku partnerstwa i autonomii. Pacjent coraz bardziej

świadomy swoich praw, poszukujący odpowiedzi na dotykające go problemy zdrowotne

(Internet, radio, telewizja, prasa) często posiada własną wizję wyjścia z choroby, a jego oczekiwania, co do przebiegu leczenia, rehabilitacji nie muszą zgadzać się z propozycją lekarza/ fizjoterapeuty [97]. Paternalistyczne podejście traktuje osobę niepełnosprawną jak biernego, ubezwłasnowolnionego petenta oczekującego fachowej pomocy [98]. Różnie w tym kontekście prezentuje się kwestia korzyści obu stron. W przypadku pacjentów koncentrują się one na ustąpieniu dolegliwości bólowych, odzyskaniu kondycji zdrowotnej, poprawie samopoczucia, odnalezieniu sensu, samodzielności i normalnych stosunkach rodzinnych. Natomiast w przypadku personelu medycznego, czy instytucji ubezpieczeniowej cele często dotyczą zupełnie innych obszarów takich, jak: efektywność i koszty leczenia [99]. Pacjent powinien mieć zawsze możliwość wyrażenia własnych życzeń, oczekiwań, obaw i priorytetów. Rehabilitacja jest bowiem wynikiem dynamicznej interakcji między

1.Wstęp

pacjentem, a osobą prowadzącą rehabilitację (lekarzem, terapeutą, fizjoterapeutą) [100]. Komunikacja w procesie rehabilitacji pacjentów powinna koncentrować się na motywacji,

wsparciu, relacji uczestnictwie, przebiegu leczenia – ocenie terapii [99]. Należy pokreślić,

że często o wyniku rehabilitacji decyduje dobra, oparta na zaufaniu i wzajemnym szacunku

komunikacja [101].

Oczywiście możliwości leczenia, terapii, rehabilitacji zależą od stopnia zaawansowania choroby, poziomu uszkodzenia, rodzaju i stopnia niepełnosprawności.

Poziom uszkodzenia rdzenia kręgowego, dotkliwość urazu mózgu czy typowość udaru

przesądzają o długości pobytu w szpitalu, koniecznej rehabilitacji, upośledzeniu funkcjonowania, stanie funkcjonalnym w momencie wypisania pacjenta, satysfakcji z życia i uczestnictwie [102].

Ważną kwestią w podejściu do starszego człowieka jest rozpatrywanie jego problemów często związanych z nieuleczalnymi chorobami, które prowadzą do

dyskomfortu, niepełnosprawności, nie przez pryzmat całkowitego wyleczenia

a przyniesienia ulgi w chorobie udzieleniu wsparcia i zmniejszaniu ograniczeń. Rehabilitacja osób starszych powinna nie tylko koncentrować się na konkretnej chorobie czy funkcjonalnym niedomaganiu prowadzącym do niepełnosprawności, ale uwzględniać całościowy stan zdrowia starego człowieka, przedchorobowy (wyjściowy) status zdrowotny, choroby współwystępujące, demencje, syndromy depresyjne. Dopiero uwzględnienie tych elementów pozwoli podjąć decyzję o odpowiedniej dla danego pacjenta rehabilitacji (krótko lub długoterminowej, stacjonarnej, dziennej lub ambulatoryjnej). Rehabilitacja tej specyficznej części populacji jaką tworzą starzy ludzie nie może być prowadzona w sposób szablonowy, konwencjonalny, ale uwzględniać osobistą zdrowotną kondycję każdego pacjenta [103].

Osoby starsze wymagają odmiennego podejścia klinicznego niż osoby młode.

Jak wskazuje Pączek biologiczna i psychologiczna indywidualność człowieka nasila się

z wiekiem. Należy podkreślić, że osoby starsze stanowią bardzo heterogeniczne środowisko. Zarówno ze względu na wiek, jak i indywidualny przebieg procesu starzenia. Większą zmienność biologiczną można zaobserwować między osiemdziesięciolatkami niż między noworodkami [190]. Zwraca się szczególną uwagę na rozróżnienie wieku metrykalnego i biologicznego oraz wpływ na starzenie się takich czynników jak status społeczno-ekonomiczny styl życia, wykształcenie, zamieszkanie, płeć, doświadczenia

życiowe a także konieczność utrzymania niezależności i samodzielności osoby starszej.

Jak wskazuje piśmiennictwo lepsze wykształcenie (lepsza sytuacja na rynku pracy, a zatem lepszy status finansowy) sprzyja dobremu zdrowiu [191]. Zwraca się uwagę, że im wyższy poziom wykształcenia, tym mniejsza umieralność na poziomie województw [52]. Ponadto w Raporcie WHO dotyczącym nierówności w zdrowiu eksperci stwierdzają, że wojewódzkie wskaźniki zatrudnienia i odsetka osób z wyższym wykształceniem są silnie dodatnio skorelowane z długością dalszego trwania życia mężczyzn i kobiet w wieku 65 lat.

1.Wstęp

Wszystkie te elementy mają wpływ na kształtowanie się potrzeb zdrowotnych w odniesieniu do zinstytucjonalizowanych i pozainstytucjonalnych organizacji zdrowia (opieki zdrowotnej). Rozpatrując kwestię czynników wpływających na kształtowanie potrzeb muszą zostać uwzględnione zarówno czynniki indywidualne (osobowe), jak i środowiskowe. Do głównych przyczyn starzenia się organizmu należą czynniki genetyczne, styl życia, wpływ środowiska.

Wśród czynników zależnych od osoby należy wymienić przede wszystkim styl życia. Ma on zasadnicze znaczenie między innymi dla procesów zwyrodnieniowych w obrębie kości i mięśni, które można zmniejszać i im zapobiegać poprzez aktywność ruchową, odpowiednie odżywianie. Proces spadku sprawności organizmu zaczyna się po 35. roku

życia, choć jego przebieg zależy od cech i sytuacji indywidualnej człowieka [104].

W starszym wieku istotne jest zachowanie nie tylko sprawności fizycznej, ale również intelektualnej, którą można doskonalić między innymi przez: czytanie książek, rozwiązywanie krzyżówek, uprawianie gier trenujących umysł, udział w zajęciach Uniwersytetu Trzeciego Wieku [105]. Niezwykle ważne dla osoby w starszym wieku jest zachowanie niezależności, która jest warunkiem satysfakcjonującego życia. Jak wskazują badania bez względu na miejsce zamieszkania (wieś, miasto, dom pomocy) tak długo jak na to pozwalają możliwości ruchowe i radzenie sobie z dolegliwościami seniorzy chcą być samodzielni [106]. Mieszkańcy domów pomocy społecznej nie różnią się od osób mieszających w domach rodzinnych pod względem poczucia koherencji, zrozumiałości i zaradności, ale mają niższe poczucie sensowności [23]. Badania dotyczące hospitalizacji starszych mieszkańców wsi i miast w Polsce w latach 1979-1996 wykazały, że potrzeby osób starszych ze wsi są w mniejszym stopniu zaspakajane niż mieszkańców miast, w szczególności dotyczy to kobiet i osób najstarszych [108]. Może być to wynikiem gorszej dostępności na wsi niż w dużych aglomeracjach miejskich.

Na świecie istnieje wiele rozwiązań dotyczących opieki zdrowotnej nad osobami starszymi. W jednym z najstarszych demograficznie państw Europy – we Włoszech Ministerstwo Zdrowia w kontekście starzejącej się populacji zwraca uwagę na problem opieki nad osobami starszymi. Problemem jest kwestia ekonomiczna a zatem obciążenia wynikające z opieki nad ludźmi starymi we Włoszech, którego konsekwencją jest redukcja

wydatków na finansowanie adekwatnej liczby lekarzy rehabilitacji medycznej

i fizjoterapeutów uczestniczących w realizacji rehabilitacji geriatrycznej, a także brak kontroli autorytetów lokalnych nad jakością leczenia i różnorodnością usług [103]. Już w latach 60. we Włoszech tworzono model pomocy medycznej i socjalnej dla osób starszych [109]. Natomiast w pierwszej połowie lat 90-tych obserwowano tworzenie się specjalnych oddziałów dla osób starszych. Jednym z takich programów był realizowany w 1995r. w północnych Włoszech projekt Alzheimer polegający na tworzeniu Centrów Alzheimerowskich, które stały się przykładem dla innych regionów [110]. Natomiast w Stanach Zjednoczonych przykładem opieki geriatrycznej jest - model PACE - program

all-1.Wstęp

inclusive care for elderly, program całościowej opieki nad ludźmi starszymi stanowiący połączenie opieki ostrej z opieką przewlekłą, którego podstawowym założeniem jest możliwie jak najdłuższe zachowanie niezależności osób starszych w ich własnych domach.

Opieka realizowana jest w trybie dziennym i choć nie jest pozbawiona wad przynosi wiele

korzyści również finansowych, gdyż osoby objęte taką opieką rzadziej korzystają z hospitalizacji [111]. System PACE to opieka realizowana w domu, poradni, ośrodku dziennym, zakładzie opiekuńczym i szpitalu. System ten zapewnia dostęp do podstawowych, jak i specjalistycznych usług. Adresatami programu są osoby po 55. roku życia, często w wieku 80 lat, u których występuje wiele (7-8) chorób, którzy potrzebują pomocy w kilku (2-3) czynnościach życia codziennego. Istotą tego systemu jest pozostawanie osoby starszej w środowisku domowym z jednoczesnym umożliwieniem realizacji potrzeb zdrowotnych, w tym rehabilitacyjnych oraz potrzeb socjalnych [201]. Ponadto istnieją ośrodki opieki przejściowej (OOP) (transitional care centres), które przyjmują na rehabilitację pacjentów stacjonarnej opieki by przygotować ich do powrotu do środowiska domowego. Są to osoby po incydentach kardiologicznych, po zabiegach ortopedycznych, udarach mózgu [75]. Przejściowe ośrodki opieki pozwalają na skrócenie pobytu pacjenta w szpitalu, ograniczyć koszty opieki zmniejszyć ryzyko ponownej hospitalizacji. W tym kontekście ważnym ogniwem w procesie leczenia pacjenta staje się lekarz rodzinny, który musi ściśle współpracować z innymi specjalistami, a w szczególności geriatrami oraz lekarzami rehabilitacji medycznej, a także fizjoterapeutami, logopedami, psychologami, innymi osobami zaangażowanymi w proces leczenia i usprawniania osób starszych.

Prawidłowe leczenie starszego człowieka wymaga całościowej oceny lekarskiej, która stanowi proces diagnostyczny obejmujący ocenę stanu czynnościowego, stanu zdrowia fizycznego, poziomu funkcji umysłowych, a także sytuacji socjalno-środowiskowej.

Utrzymanie niezależności osoby starszej poprzez wzmacnianie, podtrzymywanie sprawności fizycznej i umysłowej to kolejny element, który powinien być brany pod uwagę przy projektowaniu usług zdrowotnych dla ludzi starszych.