Rozwój obszarów wiejskich w Polsce
8. Problemy zagospodarowania przestrzeni wiejskiej
Funkcjonowanie obszarów wiejskich a zagospodarowanie przestrzeni wsi, to pierwsza grupa problemów omawianych przez Krystiana Heffnera.
Zmiany zachodzące na obszarach wiejskich są wypadkową wielu procesów gospodarczych, społecznych, politycznych i kulturowych, oddziaływania uwarunkowań środowiskowych oraz mających swoje źródło w sposobie i poziomie zagospodarowania przestrzeni wiejskiej, często są uwarunko-wane spuścizną o głębokim historycznym podłożu oraz często mające ku-mulatywny charakter. Znaczenie ma także „lokalizacja społeczności
lo-kalnej w przestrzeni regionalnej, krajowej i dalszej, gdy pośrednio warun-kuje tempo i kierunek zmian wynikających z dostępności, atrakcyjności, centralności lub peryferyjności obszarów wiejskich”. (s. 175) Dość długo zmiany na obszarach wiejskich utożsamiano z urbanizacją, ale procesy urba-nizacyjne na wsi uruchomiły i ujawniły wiele zjawisk negatywnych m. in.
obniżających możliwości rozwojowe obszarów wiejskich do czego szcze-gólne znaczenie ma szeroko rozumiana jakość środowiska wiejskiego, ważną rolę odgrywa dostępność osiedli wiejskich pod względem komunikacyj-nym, transportowym i społecznym.
Autor podziela pogląd, że „ujmując kwestię rozwoju obszarów wiej-skich ewolucyjnie można przyjąć, że wiąże się z tym działanie ukierunko-wane na trzy podstawowe sfery: podnoszenie poziomu życia rodzin wiej-skich przez modernizację rolnictwa; tworzenie miejsc pracy poza rolnic-twem na obszarach wiejskich i wstrzymanie odpływu ludności; rozbu-dzenie lokalnych inicjatyw oraz kreowanie własnych ścieżek zmian przez społeczności wiejskie... W latach 1995-2005 polityka rozwoju obszarów wiejskich przeszła stosunkowo szybką ewolucję, stopniowo koncentru-jąc się na kierunkach zmian, które generalnie zmniejszają dystans wsi polskiej do poziomu osiągniętego w innych krajach UE, wspieranych przez różnego rodzaju fundusze i programy europejskie”. (s. 179)
Diagnoza struktury przestrzennej obszarów wiejskich, to druga oma-wiana grupa problemowa. W 1994 r. było około 53 tys. miejscowości wiej-skich o przeciętnej wielkości około 280 mieszkańców (ponad 80% miej-scowości wiejskich liczy poniżej 500 mieszkańców). Procesy urbanizacji po-wodują postępujący wzrost zabudowy w układach linearnych (infrastruk-tura techniczna, drogowa, komunikacyjna), a tereny przekształcane łączą się z silną presja na środowisko rolne i przyrodnicze. Przejście od struktu-ry miejskiej do wiejskiej ma charakter kontynuacyjny, stopniowy. „Zmia-ny w zagospodarowywaniu obszarów wiejskich idą w dwóch kierunkach – inwazji zabudowy mieszkaniowej w otoczenie tradycyjnych wsi, które nie przekształcają się w układy wielofunkcyjne (często zamierają funkcje usługowe). Z drugiej strony liczne wsie żywiołowo urbanizują się w sensie społecznym i przestrzennym, część z nich nabiera charakteru wielofunk-cyjnego. Obszary wiejskie w Polsce są silnie zróżnicowane pod względem gospodarczym, społecznym i strukturalnym rozumianym jako intensyw-ność oraz sposób zagospodarowania i użytkowania przestrzeni (...) Ge-neralnie przeważają obszary o niższym poziomie rozwoju wymagające podniesienia poziomu i jakości życia”. (s. 181)
Na podstawie charakteru uwarunkowań rozwoju wsi wynikających z relacji w gospodarce przestrzennej, autor wyróżnia trzy kategorie obsza-rów wiejskich:
– układy ściśle powiązane z dużym miastem (w Polsce przekraczającym 150 tys. mieszkańców), często stanowiące strefę podmiejską z silną presją urbanizacyjną, w miarę oddalania się od centrum miasta przechodzące we „właściwe” obszary wiejskie;
– strefy w zasięgu oddziaływania dużego miasta – wsie i tereny wiejskie o zadawalającej dostępności do głównych centrów miejskich, położo-ne poza obszarem podmiejskim (semiurbanizacja), mają korzystny po-tencjał rozwojowy;
– układy peryferyjne – zwykle monofunkcyjne obszary wiejskie z utrzy-mującą się dominacją funkcji rolniczej z tradycyjną lub wielkoobsza-rową gospodarką rolną; najczęściej charakteryzuje się oddaleniem od wielkich miast, z wyraźną dysfunkcją komunikacyjną, słabą dostępno-ścią z zewnątrz.
W Polsce, stwierdza autor „obszary wiejskie cechuje głównie rolnicza struktura przestrzeni gospodarczej i depresyjny rozwój społeczno-gospo-darczy obszarów wiejskich...”. (s. 189)
Nowe procesy przestrzenne na obszarach wiejskich w warunkach inte-gracji europejskiej. Mnogość czynników istotnie wpływających na tempo i kierunek zmian na wsi powoduje znaczne zróżnicowanie poziomu spo-łeczno-gospodarczego, potencjału rozwojowego i odmiennej podatności w skali lokalnej. Autor ujmuje je w kilka grup głównych. Są to:
– Czynniki niezależne (egzogenne), do których zalicza cztery grupy uwa-runkowań, jak – związane z położeniem w przestrzeni geograficznej;
związane z położeniem w strukturach ekonomicznych (centrum, pery-ferie, wielofunkcyjność); środowisko przyrodnicze; jakość środowiska człowieka;
– Uwarunkowania wewnętrzne (endogenne) poziom rozwoju i infrastruk-tury technicznej; poziom rozwoju infrastrukinfrastruk-tury społecznej (edukacja, opieka społeczna i inne); aktywność i efektywność działań samorządów lokalnych; przedsiębiorczość i innowacyjność społeczności lokalnej.
Cechy jednostek przestrzennych i ich społeczności lokalnych wynikają-ce z uwarunkowań przestrzennych rozwoju społeczno-gospodarczego ob-szarów wiejskich autor omawia bardziej szczegółowo. W literaturze zwra-ca się uwagę „na poważne zagrożenia dla przebiegu procesów transfor-macji wsi, tkwiące m.in. w skumulowaniu negatywnych zjawisk społeczno-gospodarczych i niskiego poziomu rozwoju infrastruktury technicznej, niedopasowanie kwalifikacji lokalnych zasobów pracy ich małą produk-tywność, brak elementarnej wiedzy o gospodarowaniu w warunkach ryn-kowych.
Koncepcja zmian i kierunki przekształceń przestrzeni wiejskiej w Pol-sce kończą rozważania autora. W PolPol-sce zagęszczenie mieszkańców wsi jest stosunkowo nie wielkie, a rozproszenie osadnictwa wiejskiego
znacz-ne. Przy ustabilizowanej liczbie mieszkańców wsi, zmiany demograficzne na tych obszarach mają charakter dwukierunkowy – wzrost liczby miesz-kańców w otoczeniu aglomeracji miejskich, a zmniejszanie się populacji wiejskiej w wielu strefach peryferyjnych, mniej atrakcyjnych. Oba procesy, zauważa autor, mają głębokie, najczęściej negatywne konsekwencje w za-gospodarowaniu przestrzeni wiejskiej.
„Najnowsze trendy rozwojowe na obszarach wiejskich sytuują strefy zapóźnienia i niskiej dynamiki wzrostu w rejonach położonych peryferyj-nie w stosunku do sieci głównych miast, a także częściej w Polsce wschod-niej niż zachodwschod-niej”. (s. 189)
Autor ocenia, że cechy struktur przestrzennych wsi i charakterystyk obszarów wiejskich, sprzyjające wielokierunkowemu rozwojowi społecz-no-gospodarczemu, spełnia w Polsce tylko część miejscowości, są to głów-nie osiedla skupione i zwarte, dostępne komunikacyjgłów-nie, z odpowiednią liczbą mieszkańców (co najmniej 300, tj. około 100 gospodarstw domo-wych) potrzebnych dla utrzymania sektora usług i utworzenia się prze-strzeni publicznej o charakterze centrum; zwarta zabudowa wsi ułatwia integrację infrastrukturalną społeczną oraz dostępność układu wsi z ze-wnątrz. Korzystne jest występowanie układu centrum wsi o charakterze węzłowym (wsie wielodrożne, osady targowe); pożądane są nowe obiekty, w tym o funkcji niemieszkalnej i nierolniczej, zabudowy usługowej, prze-mysłowej i innej.
Autor zwraca uwagę, że „koncepcja rozwoju przestrzennego związa-nego z regulacją procesów suburbanizacji w strefach oddziaływania du-żych aglomeracji miejskich w krajach Europy Zachodniej opierają się na restrykcyjnie przestrzeganych zasad zachowania ładu przestrzennego, podtrzymywania ciągłości kulturowej, równoważenia rozwoju (sustaina-bility) oraz podnoszenia integralności osiedli wiejskich”. (s. 190)
Do lat 60. w Polsce przeważały obszary wiejskie o charakterze mono-funkcyjnym, rolniczym i były obsługiwane przez liczne lokalne centra, naj-częściej małe miasta. Później struktura funkcjonalna wsi stopniowo kom-plikowała się. Zjawiska przybrały niekontrolowany charakter z negatyw-nymi skutkami żywiołowej urbanizacji na obrzeżach wiejskich, powodują-cych nieproporcjonalny wzrost zapotrzebowania na nowe tereny i inne utrudnienia i zagrożenia dla polityki zrównoważonego rozwoju.
„Do najważniejszych czynników wywołujących ten proces zalicza się politykę władz lokalnych, strategie deweloperów i preferencje mieszka-niowe grupy tworzącej klasę średnią. Proces ekspansji zabudowy przy-czynia się do nawarstwiania się wielu problemów – niszczenia obszarów zalesionych, wzrostu zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego, obu-dowy dróg komunikacyjnych, zaniku historycznych układów morfolo-gicznych wsi, osłabienia więzów sąsiedzkich, łączących tradycyjnie
mieszkańców małych miasteczek i wsi oraz wzrostu kosztów komunal-nych”. (s. 191) Autor zwraca uwagę, że procesy rozwoju i zagospodarowa-nia przestrzennego obszarów wiejskich w szerokim otoczeniu aglomeracji miejskich, a nawet poza nimi, mają charakter żywiołowego narastania roz-proszonej zabudowy, pomimo wielu regulacji, a często również wkracza-nia na tereny ekologiczne i krajobrazowo cenne. Dążenie do przyciągnię-cia inwestycji zewnętrznych za wszelką cenę ma społeczną aprobatę. Po-średnią konsekwencją tych zjawisk jest także masowe odchodzenie od trans-portu publicznego oraz prawie zupełny zanik transtrans-portu kolejowego.
Wpływa to negatywnie na środowisko naturalne i zwiększa koszty funk-cjonowania ludności wiejskiej, wywołuje negatywne skutki społeczne i gospodarcze, jak odpływ ludności, depopulacja i często degradacja za-budowy całych osiedli wiejskich.