Terapię logopedyczną rozpoczęto od pobudzania możliwości ko‑
munikacyjnych dziecka i rozbudzania potrzeby werbalnego poro‑
zumiewania się z otoczeniem. Prowadzono ćwiczenia stymulujące rozwój poznawczy dziecka przez zabawy angażujące różne zmysły, stanowiące jednocześnie doskonałą okazję do prezentowania rozma‑
itych zachowań komunikacyjnych i otaczania mową. Koncentrowa‑
no się na kształtowaniu biernego i czynnego słownika chłopca, a tak‑
że na zmianie nawyków związanych z przyjmowaniem pokarmów i usprawnianiu tej czynności. Poprawnie przebiegające ssanie, żucie, gryzienie, połykanie to jedne z elementów warunkujących prawidło‑
we mówienie. Prowadzono ćwiczenia usprawniające pracę narządów artykulacyjnych, zwracano uwagę na kształtowanie się prawidłowego sposobu oddychania – przez nos, a nie przez usta. Taki sposób oddy‑
chania wymaga między innymi wzmocnienia napięcia mięśnia okręż‑
nego warg.
Ćwiczenia prowadzono w gabinecie logopedycznym w obecności najczęściej jednego z rodziców, a także babci dziecka. W proces tera‑
peutyczny zaangażowały się przede wszystkim matka i babcia, które realizowały zalecenia i strategie stymulowania rozwoju mowy w domu.
W mniejszym zakresie, po początkowym okresie rezerwy i braku wiary w skuteczność postępowania, w proces ten włączył się też ojciec dziecka.
Równolegle chłopiec pozostawał pod opieką psychologa, uczestnicząc w terapii psychologicznej.
167
Diagnoza i terapia logopedyczna dziecka z niesamoistnym opóźnieniem…
W pierwszym etapie terapii logopedycznej stosowano następujące sposoby postępowania:
1) podtrzymywanie motywacji dziecka do udziału w zajęciach (w tym celu stosowano zachęty w postaci uśmiechu, braw, zabawek, czasami nagradzano ulubionymi smakołykami);
2) otaczanie mową i dostarczanie wzorców prawidłowego mówienia, które towarzyszyło wspólnie wykonywanym czynnościom, swo‑
bodnej zabawie dziecka lub tej inicjowanej przez terapeutę. Zabawy (manipulacyjne, konstrukcyjne, ruchowe, symboliczne, tzw. zabawy w udawanie) i wspólne działania dostarczały materiału językowego, wprowadzały różne kategorie semantyczne;
3) komentowanie krótkimi, prostymi zdaniami sytuacji, w których dziecko uczestniczyło;
4) rozbudzanie potrzeby werbalnego komunikowania się i wyrabianie przekonania, że za pomocą językowej komunikacji można zrealizo‑
wać własne potrzeby;
5) podchwytywanie wszelkich prób kontaktu dziecka z innymi osobami i nadawanie im werbalnego znaczenia, co stanowiło wstęp do budo‑
wania systemu językowego porozumiewania się (nadawanie werbal‑
nego znaczenia gestom, mimice, ruchom ciała dziecka). Prowadzenie swoistego dialogu z chłopcem, w którym terapeuta/rodzic budował wypowiedzi słowne, zadawał pytania dziecku, oczekując na każdą formę reakcji, także tę pozawerbalną, i nagradzając ją;
6) kierowanie uwagi dziecka na różne dźwięki z otoczenia, w tym dźwię‑
ki mowy, prowadzenie zabaw dźwiękonaśladowczych (wysłuchiwanie i zachęcanie do odtwarzania tych dźwięków);
7) łączenie nazw z desygnatem – przedmiotem rzeczywistym lub znaj‑
dującym się na obrazku, czynnością, którą chłopiec, rodzic lub tera‑
peuta wykonywał, lub czynnością przedstawioną na obrazku (nazwy przedmiotów, czynności);
8) rozwijanie rozumienia prostych poleceń i zachęcanie do ich wyko‑
nywania, które towarzyszyło różnym sytuacjom – zarówno terapeu‑
tycznym, zaplanowanym, celowo zorganizowanym, jak i tym sponta‑
nicznie dziejącym się;
9) usprawnianie motoryki narządów mowy. Na tym etapie terapii pro‑
wadzono je w formie biernej (wykonywał je terapeuta/rodzic). Wpro‑
wadzono odwrażliwianie śluzówki jamy ustnej przez wykorzystanie różnych bodźców smakowych, dotykowych, termicznych. Prowa‑
dzono masaż twarzy i jamy ustnej: warg, języka, podniebienia;
10) wprowadzanie prawidłowego sposobu karmienia. Rezygnacja z kar‑
mienia butelką, stopniowe wprowadzanie pokarmów o coraz gęst‑
szej konsystencji, rezygnacja ze smoczka ‑gryzaczka, dbanie o prawi‑
dłową pozycję przy spożywaniu pokarmów.
Po sześciomiesięcznej terapii chłopiec zaczął przyjmować posił‑
ki w formie stałej. Z pewnymi trudnościami, ale potrafił gryźć, żuć, przełykać. Nastąpiła poprawa sprawności narządów mowy. Chłopiec próbował naśladować niektóre ruchy językiem i wargami. Nauczył się pić z kubeczka, zrezygnował ze smoczka. Zaczął wypowiadać kilka prostych słów („mama”, „ne” – „nie”, „tati” – „tata”, „baba” – „babcia”,
„ato” – „auto”), którymi posługiwał się spontanicznie. Próbował powta‑
rzać sylaby, bawił się dźwiękami. Zaczęły się pojawiać strzępki wyrazo‑
we („bu” – „buty”, „no” – „nos”, „pija” – „piłka”). Nadal występowało nadmierne ślinienie się. Pojawiające się sylaby i strzępki wyrazowe były zabarwione nosowo.
W kolejnym etapie kontynuowano wcześniejsze strategie postępowa‑
nia, a zwłaszcza:
– rozwijanie umiejętności rozumienia poleceń, – ćwiczenia łączenia nazw z desygnatami,
– ćwiczenia powtarzania sylab dźwiękonaśladowczych i wyrazów, – ćwiczenia usprawniające pracę narządów artykulacyjnych,
– ćwiczenia zmierzające do aktywizowania funkcji nazywania (zwłasz‑
cza nazywania czynności, gdyż one stanowią podstawę budowania zdań).
W związku z utrzymywaniem się nosowania i oddychania ustami skierowano dziecko na powtórną konsultację laryngologiczną. Badanie ORL wykazało powiększenie trzeciego migdała i konieczność adenoto‑
mii. Badanie słuchu – obustronny niedosłuch przewodzeniowy (UP – 25dB, UL – 40dB). Zabieg przebiegł bez powikłań i po tygodniowej ho‑
spitalizacji chłopiec wrócił do domu. Ponieważ mimo zabiegu wypowia‑
dane dźwięki nadal były zabarwione nosowo, intensywnie prowadzono ćwiczenia usprawniające pracę podniebienia miękkiego. Kontrolne ba‑
danie słuchu po adenotomii nie wykazało odstępstw od normy.
169
Diagnoza i terapia logopedyczna dziecka z niesamoistnym opóźnieniem…
Po 12 miesiącach terapii zaobserwowano znaczne wydłużenie się cza‑
su koncentracji dziecka na wykonywanych zadaniach. Chłopiec współ‑
pracował coraz chętniej. Zaczął spontanicznie posługiwać się wyrazami, przede wszystkim: rzeczownikami, partykułą („nie”) i jedynym czasow‑
nikiem („da” – „daj”). Używał ich w szerszym zakresie, choć były one zniekształcane artykulacyjnie (liczne substytucje, deformacje głosek – seplenienie międzyzębowe). Potrafił powtórzyć słowa jedno ‑ i dwusy‑
labowe. Posługiwał się wyrazami dźwiękonaśladowczymi. Próbował nazywać obrazki przedstawiające przedmioty, osoby, zwierzęta, rośliny, zabawki. Znacznie zmniejszyło się nosowanie. Nastąpiła wyraźna popra‑
wa funkcji związanych z przyjmowaniem pokarmów i sprawności narzą‑
dów artykulacyjnych. Zmniejszeniu uległo ślinienie się, nadal utrzymy‑
wała się tendencja do wsuwania języka pomiędzy wargi. W wieku 4 lat i 2 miesięcy chłopiec nie budował zdań. Sporadycznie zaczęły się poja‑
wiać wypowiedzenia o charakterze holofrazy. Nastąpiła poprawa w za‑
kresie rozumienia prostych poleceń, utrzymywały się trudności z rozu‑
mieniem bardziej złożonych instrukcji.
Podsumowanie
Przedstawiony w artykule proces terapii stanowi zapis pierwszych 12 miesięcy jej trwania. Prowadzona terapia logopedyczna wymaga kon‑
tynuacji. Dziecko rozpoczęło drugi rok realizacji programu terapeutycz‑
nego, pozostając jednocześnie pod opieką psychologa, neurologa, au‑
diologa i okulisty. Uczestniczy w zajęciach terapii zajęciowej. Od kilku miesięcy chodzi też do przedszkola. W proces terapeutyczny włączyło się najbliższe otoczenie chłopca. Prowadzone oddziaływania przyniosły efekty. Dziecko zaczęło komunikować się werbalnie, za pomocą wyrazów, choć jeszcze nie łączy ich w zdania. Nastąpiła widoczna poprawa w za‑
kresie rozumienia prostych poleceń, zasobu słownika biernego i czyn‑
nego, umiejętności prowadzenia elementarnego dialogu, sprawności narządów artykulacyjnych, umiejętności związanych z przyjmowaniem pokarmów, funkcji oddechowej i głosowej. W następnym etapie należy skoncentrować się na dalszym rozwijaniu umiejętności komunikacyj‑
nych. Wytyczne to:
– rozwijanie potrzeby komunikacji werbalnej,
– intensyfikowanie ćwiczeń nazywania czynności (czasowniki),
– kształtowanie umiejętności nazywania cech przedmiotów (przymiot‑
niki) i cech czynności (przysłówki),
– rozwijanie zdolności budowania prostych zdań (ich podstawę stano‑
wią nazwy czynności),
– budowanie umiejętności prowadzenia dialogu (doskonalenie elemen‑
tarnego poziomu konwersacji, który u chłopca pojawił się w formie werbalnej w postaci pojedynczych wyrazów, towarzyszących gestom), – budowanie umiejętności zadawania pytań,
– kształtowanie umiejętności rozumienia bardziej złożonych wypowie‑
– próba kształtowania umiejętności narracyjnych,dzi, – doskonalenie umiejętności słuchowych,
– kontynuacja ćwiczeń usprawniających pracę narządów artykulacyj‑
nych, przede wszystkim w formie czynnej, a więc wykonywanych sa‑
modzielnie przez dziecko, będących przygotowaniem do wprowadze‑
nia ćwiczeń artykulacyjnych.
Trudno w sposób kategoryczny formułować prognozy dotyczące dal‑
szego rozwoju mowy chłopca. Ustalając rokowania, trzeba uwzględnić nie tylko etiologię opóźnienia, ale przede wszystkim dynamikę zmian zachodzących w toku terapii, systematyczność i spójność terapii logope‑
dycznej z innymi oddziaływaniami, a także zaangażowanie najbliższego otoczenia dziecka. Biorąc pod uwagę obciążający wywiad (skrajne wcześ‑
niactwo i jego konsekwencje), zmniejszenie po roku terapii opóźnienia rozwoju umysłowego (po rocznej terapii opóźnienie wynosiło 14 miesię‑
cy w stosunku do wieku metrykalnego), późne rozpoczęcie terapii logo‑
pedycznej (w wieku 3 lat i 2 miesięcy), systematyczny, choć powolny pro‑
gres w zakresie rozwoju mowy, obserwowany przez pierwsze 12 miesięcy terapii, a także zaangażowanie rodziny chłopca w proces terapeutyczny, można być umiarkowanym optymistą.
171
Diagnoza i terapia logopedyczna dziecka z niesamoistnym opóźnieniem…
Bibliografia
Aitchison J., 1991: Ssak, który mówi. Wstęp do psycholingwistyki. Przeł. M. Czarnec‑
ka. Warszawa: PWN.
Alexander K.C., Pion Kao C., 1999: Evaluation and Management of the Child with Speech Delay. “American Family Physician”, Vol. 1, 59 (11), s. 3121–3128.
Coplan J., 1985: Evaluation of the Child with Delayed Speech or Language. “Pediatric Annals”, Vol. 14, s. 203–208.
Dilling ‑Ostrowska E., 1982: Rozwój i zaburzenia mowy u dzieci w zależności od stop‑
nia dojrzałości układu nerwowego. W: Szumska J., red.: Zaburzenia mowy u dzieci.
Warszawa: PZWL, s. 18–29.
Dryden G., Vos J., 2003: Rewolucja w uczeniu. Przeł. B. Jóźwiak. Poznań: Zysk i S ‑ka.
Elqen I., Sommerfelt K., 2002: Low Birth Weight Children: Coping in School? “Acta Pediatrica”, Vol. 91 (8), s. 939–945.
Gacka E., 2008: Skuteczność programu terapeutycznego w łagodzeniu skutków zaburzeń rozwoju mowy u dzieci przedwcześnie urodzonych. [Niepublikowana rozprawa dok‑
torska napisana na Wydziale Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Marii Curie‑
‑Skłodowskiej w Lublinie, pod kierunkiem prof. dr hab. Z. Palak].
Gacka E., 2011: Rodzaje i frekwencja zaburzeń rozwoju mowy u dzieci z porodów przed‑
wczesnych. Badania własne. „Forum Logopedyczne”, nr 19, s. 65–74.
Grabias S., 1997: Język w zachowaniach społecznych. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Gruszczyk ‑Kolczyńska E., Zielińska E., 2000: Wspomaganie rozwoju umysłowego trzylatków i dzieci starszych wolniej rozwijających się. Warszawa: WSiP.
Helwich E., 2003: Ewolucja najczęstszych uszkodzeń mózgu. W: Kornacka M.K., red.:
Noworodek przedwcześnie urodzony – pierwsze lata życia. Warszawa: PZWL, s. 33–
Jastrzębowska G., 2003a: Opóźnienia rozwoju mowy – przejaw nieprawidłowości roz‑41.
wojowych. W: Gałkowski T., Jastrzębowska G., red.: Logopedia. Pytania i od‑
powiedzi. Podręcznik akademicki. T. 2: Zaburzenia komunikacji językowej u dzieci i osób dorosłych. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, s. 37–65.
Jastrzębowska G., 2003b: Stan i perspektywy opieki logopedycznej w Polsce. W: Gał‑
kowski T., Jastrzębowska G., red.: Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki. T. 1: Interdyscyplinarne podstawy logopedii. Opole: Wydawnictwo Uni‑
wersytetu Opolskiego, s. 301–314.
Jastrzębowska G., 2005: Opóźnienie rozwoju mowy. W: Gałkowski T., Szeląg E., Jastrzębowska G., red.: Podstawy neurologopedii. Podręcznik akademicki. Opole:
Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, s. 360–378.
Jurkowski A., 1986: Ontogeneza mowy i myślenia. Warszawa: WSiP.
Kielar ‑Turska M., 1992: Jak pomagać dziecku w poznawaniu świata. Warszawa: WSiP.
Kielar ‑Turska M., Białecka ‑Pikul M., 2006: Wczesne dzieciństwo. W: Harwas‑
‑Napierała B., Trempała J., red.: Psychologia rozwojowa człowieka. Warszawa:
PWN, s. 47–82.
Kłopocka W., 1970: Wyniki stanu mowy dzieci w wieku 5–7 lat z przedszkoli warszaw‑
skich. Warszawa: WSiP.
Kornacka M.K., Bokiniec C.R., 2003: Krwawienia śródczaszkowe u noworodków. W:
Wilczyński J., Podciechowski L., Nowakowska D., red.: Postępy w medycynie matczyno ‑płodowej. Poznań: Ośrodek Wydawnictw Naukowych, s. 221–228.
Kurcz I., 2000: Psychologia języka i komunikacji. Warszawa: Scholar.
Lewis B.A., Singer L.T., Fulton S., Salvator A., Short E.J., Klein N., Baley J., 2002:
Speech and Language Outcomes of Children with Bronchopulmonary Dysplasia.
“Journal Communication Disorder”, Sep.–Oct., Vol. 35 (5), s. 393–406.
Lis S., 1979: Wczesne uwarunkowania rozwoju psychicznego dzieci. Rozwój psychiczny dzieci urodzonych z niskim ciężarem ciała. Warszawa: PWN.
Lovaas O.L., 1993: Nauczanie dzieci niepełnosprawnych umysłowo. Przeł. O. Kubińska, M. Bogdanowicz, M. Ciszkiewicz. Warszawa: WSiP.
Pańczyk J., 1999: Zasady nauczania specjalnego (dydaktyki specjalnej). W: Pańczyk J., red.: „Roczniki Pedagogiki Specjalnej”. T. 10. Warszawa: WSPS, s. 83–85.
Pruszewicz A., 1992: Opóźniony rozwój mowy. W: Pruszewicz A., red.: Foniatria kli‑
niczna. Warszawa: PWN, s. 233–241.
Rodak H., Nawrocka D., 1993: Od obrazka do słowa. Warszawa: WSiP.
Rutkowska M., 2003: Ocena rozwoju dzieci urodzonych przedwcześnie. Dwuletnie pro‑
spektywne badanie kohortowe. Poznań: Ośrodek Wydawnictw Naukowych.
Stevenson J., Richman N., 1976: The Prevalence of Language Delay in a Population of Three ‑year ‑old Children and its Association with General Retardation. “Develop‑
mental Medicine and Child Neurology”, no 18, s. 431–441.
Szeląg E., 2005: Nowe tendencje w terapii logopedycznej w świetle badań nad mózgiem.
W: Gałkowski T., Szeląg E., Jastrzębowska G., red.: Podstawy neurologopedii.
Podręcznik akademicki. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, s. 1028–
1061.
Tarkowski Z., 1994: Dzieci opóźnione w rozwoju mowy – diagnoza, stymulacja i tera‑
pia. W: Mowa głośna i pismo – materiały na konferencję popularnonaukową. Biały‑
stok–Warszawa: Wydawnictwo Logopedyczne, s. 14–17.
Tommiska V., Heinonen K., Kero P., Tammela O., Jarvenppa A., Salokorpi T., Vir‑
tanen M., Fellman V., Marlow N., 2003: A National Two Year Follow up Study of Extremely Low Birthweight Infants Born in 1996–1997. “Archives of Disease in Childhood: Fetal & Neonatal”, Vol. 88 (1), s. 29–35.
Wyczesany J., 2009: Pedagogika upośledzonych umysłowo. Kraków: Impuls.
Wygotski L.S., 1989: Myślenie i mowa. Przeł. E. Flesznerowa. Warszawa: PWN.
173
Diagnoza i terapia logopedyczna dziecka z niesamoistnym opóźnieniem…
Ewa Gacka
The diagnosis and speech therapy of a child suffering from non ‑idiopathic speech delay related
to the psycho ‑motor development delay Summar y
The article presents a description of the case of a three ‑year ‑old boy who was a pre‑
term infant. The boy suffers from a non ‑idiopathic speech delay accompanied by the psycho ‑motor development delay. The following case study was enriched with a sur‑
vey analysis, expert medical and psychological examination records, child observation records as well as a speech therapy examination. The paper also contains the assump‑
tions of the therapeutic program and the description of the first twelve months of the therapy.
Ewa Gacka
Die Diagnose und die logopädische Behandlung des Kindes mit nicht eigenständiger zurückgebliebener Sprachstörung,
die mit zurückgebliebener Psychomotorik verbunden ist Zusammenfassung
Der Artikel betrifft den Fall des dreijährigen frühgeborenen Jungen mit nicht ei‑
genständiger und mit zurückgebliebener Psychomotorik einhergehender zurückgeblie‑
bener Sprachstörung. Die Verfasserin stellt die bei ihm angewandte logopädische The‑
rapie, d.h.: logopädisches Interview, Analyse und Interpretation der medizinischen und psychologischen Dokumentation, Beobachtung des Kindes und logopädische Untersu‑
chung dar. Sie beschreibt die Grundsätze des therapeutischen Programms und zwölf ersten Monate der Therapie.
Anna Rodacka
Ośrodek Rehabilitacyjno ‑Edukacyjno ‑Wychowawczy w Chorzowie