Abstrakt
Uprzedzenia są zjawiskiem, które występuje we wszystkich spo-łeczeństwach. Ich ostrze nierzadko skierowane jest na mniejszości – społeczności odbierane jako obce kulturowo, religijnie, rasowo lub etnicznie. Muzułmanie, stanowiący 14,2% indyjskiej populacji, jawią się dziś jako jedna z najbardziej stereotypizowanych grup religijnych w Indiach. Społeczno-polityczna recepcja muzułmanów w Indiach daje zatem szerokie pole do analizy uprzedzeń, jakie żywi hinduska większość, a które wzmacniają hinduscy politycy i media. Celem artykułu jest przegląd najczęściej powielanych stereotypów doty-czących mniejszości muzułmańskiej w Indiach oraz próba zweryfi-kowania ich wiarygodności i źródeł. Praca została wzbogacona o wy-niki badań terenowych oraz kwerend bibliotecznych prowadzonych na terenie północnych Indii w latach 2018 i 2019.
Słowa kluczowe: stosunki hindusko-muzułmańskie, Indie, islam,
stereotypy, uprzedzenia
Abstract
Disturbing as it may sound, the prejudices in the society about the people of certain communities usually stem from a deep-seated, often irrational fears of people perceived as members of a different social group and oversimplified picture of that community. Socio-po-litical interactions between Indian Muslims and Hindus seem both fascinating and alarming issue in terms of stereotypization which still remains prevalent within India. To explore the stereotypical images of certain ethnic or religious identities such as Indian Mus-lims, one could begin by examining the common knowledge about
Islam among Hindus as well as opinions about Muslims expressed by ordinary people often reinforced by politicians and media narra-tions. The aim of this article is also to study firmly established myths and cultural stereotypes that had grown up around the Muslim com-munity and analyse its source and credibility. The article is enriched by results of a four-month field research conducted in northern India in 2018 and 2019.
Keywords: Hindu Muslim relations, India, Islam, stereotype, pre-judice
Teoretyczne ujęcie stereotypu. Próba zdefiniowania pojęć
Etymologia wyrazu „stereotyp” doskonale współgra z jego współ-czesnym zastosowaniem. W języku greckim stereos to „twardy”, typos zaś „stężniały”. Stereotyp jest terminem wywodzącym się z socjolo-gii, jednak dość szybko stał się przedmiotem badań interdyscypli-narnych, czerpiąc z nauk takich jak psychologia, filozofia, etnologia czy językoznawstwo. W naukach społecznych zaś pojęcie stereotypu zaistniało dzięki Walterowi Lippmannowi – amerykańskiemu działa-czowi politycznemu i publicyście, który pomysł na nazwę zaczerpnął z przemysłu poligraficznego,(…) gdzie oznaczała odlew składu drukarskiego, którego uży-wa się następnie do wielokrotnego powtarzania niezmienio-nych wydań. Nazwa niezwykle trafna, podobna do mecha-nizmu ludzkich reakcji, które też są powielane, powtarzane i odporne na zmiany1.
Zaproponowana przez Lippmanna definicja terminu stereotyp brzmi następująco: „to schematyczny, jednostronny ‘obraz w głowie ludzkiej’ jakiegoś zjawiska, człowieka, rzeczy i zarazem opinia o nim przyswojona z otoczenia jeszcze przed poznaniem samego obiektu2”. Stereotypy pełnią rozmaite funkcje społeczno-psychologiczne: porządkują, kategoryzują i upraszczają otaczający człowieka świat.
1 A. Oskiera, Stereotyp Araba w świetle badań ankietowych, Białystok 2011, s. 2. 2 W. Lippmann, Public Opinion, cyt. za: J. Bartmiński, Współczesny język polski, Lublin 2001, s. 372.
Powstałe konstrukty myślowe są najczęściej ogólnikowe, meryto-rycznie niedokładne, uproszczone. Ich źródłem jest zazwyczaj prkaz społeczny, rozpowszechniona narracja polityczno-medialna, ze-staw utrwalonych przekonań funkcjonujących w danej społeczności, które mają charakter wyobrażony, a nie empiryczny, oparty na wie-dzy. Pomimo tego są one bardzo trwałe i odporne na zmiany. Nieco inną, ale równie ciekawą koncepcję omawianego pojęcia prezentuje Jerzy Bartmiński, który pojmuje stereotyp jako „subiektywnie deter-minowane wyobrażenie przedmiotu obejmujące zarówno cechy opi-sowe, jak i wartościujące obraz, oraz będące rezultatem interpretacji rzeczywistości w ramach społecznych modeli poznawczych3”.
Jeszcze inna jest pierwsza lingwistyczna definicja stereotypu przedstawiona przez Utę Quasthoff. Brzmi ona następująco:
Stereotyp jest wyrazem przekonania skierowanego na grupy społeczne lub jednostkę jako członka tej grupy. Ma formę logiczną sądu, który w sposób niezweryfikowany, z tendencją do wartościowania emocjonalnego, przypisuje pewnej klasie osób określone właściwości lub sposoby zacho-wań, ewentualnie odmawia jej jakichś cech4.
Stereotyp daje się opisać przy pomocy kilku zasadniczych cech, jakie wykazuje:
1. Odporność na zmiany, nieelastyczność.
2. Uproszczenie, prostota przekazu, schematyczność.
3. Brak elementu empirii, niepotwierdzone doświadczeniem, oparte na przekonaniach, domysłach i spekulacjach.
3 J. Bartmiński, Podstawy lingwistycznych badań nad stereotypem – na
przykła-dzie stereotypu matki, [w:] Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne, „Języka a kultura” 12, red. J. Anusiewicz, J. Bartmiński, Wro-
cław 1998, s. 64.
4 U. Quasthoff, Etnocentryczne przetwarzanie informacji. Ambiwalencja funkcji
stereotypów w komunikacji międzykulturowej, [w:] Stereotyp jako przedmiot lingwi- styki..., s. 13.
4. Dominacja składnika afektywnego (emocjonalnego), skłon-ność do wartościowania.
5. Funkcja integracyjna i obronna5.
6. Typ myślenia potocznego, którego elementem jest „myśle-nie życzeniowe” (ang. wishful thinking)6.
Ludzie przejawiają silną tendencję do posługiwania się stereoty-pem, czynienia przedwczesnych sądów opartych na uproszczeniach i uprzedzeniach wobec osób, które postrzegają jako innych, obcych. U podstaw takiego stanu rzeczy leżą brak wiedzy i edukacji oraz ograniczony kontakt z przedstawicielami danej grupy7. Nietrudno zatem domyślić się, z czego wynikają negatywne strony stereotypu, który raz utrwalony pozostaje odporny na zmianę. Należy go unikać, jest bowiem konstruktem moralnie niewłaściwym8. Stereotypizacja grup postrzeganych jako obce wzmaga nieufność oraz wznosi mury podziałów etnicznych, religijnych i rasowych między ludźmi. Nie-rzadko prowadzi do izolacji, rywalizacji oraz eskalacji groźnych dla mniejszości konfliktów. Chcąc uchronić się przed pułapką myślenia opartego na stereotypach, warto zmierzyć się z ich potężnym wpły-wem, rozkładając zawartą w nich treść na czynniki pierwsze oraz wnikliwie analizując ich zasadność9.
Celem artykułu jest próba odtworzenia stereotypów i uprzedzeń narosłych wokół mniejszości muzułmańskiej w społeczeństwie in-dyjskim ze szczególnym uwzględnieniem perspektywy hinduskiej większości. Jaki obraz muzułmanina funkcjonuje we współczesnych Indiach? Jakie uprzedzenia pokutują w świadomości hindusów,
5 A. Schaff, Stereotypy a działanie ludzkie, Warszawa 1981, s. 129–130. 6 A. Oskiera, op. cit., s. 3.
7 J. Matusitz, Relationship between Knowledge, Stereotyping, and Prejudice in
Inter-ethnic Communication, „PASOS. Revista de Turismo y Patrimonio Cultural” 2012,
nr 10, s. 90.
8 M. Hewstone, H. Giles, Social groups and social stereotypes in intergroup
commu-nication: A review and model of intergroup communication breakdown, [w:] Intergroup communication, red. W. Gudykunst, London 1986, s. 10–26.
a umacniane są zarówno przez narrację partii rządzącej z ideolo-gią hindutwy10 na sztandarach, jak i mediów? Stereotypom tym to-warzyszy najczęściej duży ładunek emocjonalny, odwoływanie się do fobii, zagrożenia oraz charakterystyczna dychotomia, mianowi-cie swój-obcy11. Stereotypizacja, postrzeganie mniejszości w sposób uproszczony, niewolny od uprzedzeń, to jeden z palących i stale na-wracających problemów mających charakter etniczny, religijny lub rasowy. Jest stale obecna na całym świecie, niepokojące żniwa zbie-ra również w Indiach, gdzie mniejszość muzułmańska ze względu na swą liczebność posiada szczególny status. Stanowi ona około 14,2%12 społeczeństwa indyjskiego (około 172 milionów obywateli), co sprawia, że Indie są trzecim – po Indonezji i Pakistanie – najwięk-szym skupiskiem wyznawców islamu na świecie.