5. Wyniki pomiarów w odniesieniu do norm i ładunków krytycznych
5.2. Przekroczenia ładunków krytycznych
Zmiany przekroczeń ładunków krytycznych kwasowości dla ekosystemów leśnych w okresie 1980-2004 pokazano na Rys. 5.5 (Mill, 2006; Mill – udostępnienie map na
potrzeby pracy). Największe przekroczenia ładunków krytycznych obserwowano w
roku 1985 – na ponad ¾ terytorium Polski były one większe od 1000 eq.ha-1rok-1. W
roku tym największy był również odsetek ekosystemów, w których przekroczenia
ładunków krytycznych mieściły się w przedziale 3500-5000 eq.ha-1rok-1(8,4%).
Zaledwie w 2,2% ekosystemów leśnych nie notowano przekroczeń ładunków kwasowości (przekroczenie <0), a w kolejnych 2,1% przekroczenia były najmniejsze
(rzędu 0-200 eq.ha-1rok-1). W stosunku do roku 1980 nastąpiło zwiększenie obszaru
o dużych i największych przekroczeniach (z 72 do 75,3%), a zmniejszenie powierzchni ekosystemów, w których przekroczenia ładunków krytycznych kwasowości były najmniejsze.
Obszar największych przekroczeń zlokalizowany był we wszystkich latach
podobnie – zmieniała się tylko jego powierzchnia i zakres przekroczeń ładunków
krytycznych kwasowości. Największe przekroczenia notowano w Polsce środkowej i południowo-zachodniej, na zachód od linii Wisły oraz na Nizinie Szczecińskiej.
0% 10% 20% 30% 40% 197 9 198 1 198 3 198 5 198 7 198 9 199 1 199 3 199 5 199 7 199 9 200 1 200 3 % w art . do p.
Suwałki+Diabla Góra Jarczew Śnieżka Łeba
Rys. 5.4. Odniesienie dobowych stężeń NO2 (98-percentyla stężeń 24-godzinnych w latach) do wartości dopuszczalnych.
Najmniejsze przekroczenia ładunków krytycznych kwasowości występowały w pasie województw północnych oraz w Bieszczadach.
W kolejnych latach następowała systematyczna poprawa, co przejawiało się stopniowym zmniejszaniem obszaru o największych przekroczeniach i zwiększaniem obszaru o najmniejszych przekroczeniach. Tym samym zmniejszeniu uległ zakres przekroczeń ładunków krytycznych obserwowany na terenie Polski. W miarę upływu lat zwiększała się także powierzchnia lasów, w których nie notowano przekroczeń ładunków krytycznych kwasowości.
W latach 1980, 1985 i 1990 największy odsetek ekosystemów leśnych charakteryzował się przekroczeniem ładunków krytycznych w granicach 1000-2000
eq.ha-1rok-1 – odpowiednio było to 39,5%, 41,2% i 38,0%. W latach tych od 1,6%
(1980 i 1990) do 1,9% (1985) ekosystemów narażone było na przekroczenia
sięgające ponad 5000 eq.ha-1rok-1. Były to obszary położone na terenie obecnego
województwa łódzkiego i śląskiego.
Bardzo wyraźną poprawę zauważono w 1995 roku, gdy obszar z przekroczeniami
ładunków krytycznych kwasowości sięgającymi ponad 1000 eq.ha-1rok-1 zmniejszył
się z 60,9% w roku 1990 do 38,3%. Również w tym roku zanotowano tak znaczący wzrost powierzchni ekosystemów leśnych, w których przekroczenia ładunków
krytycznych kwasowości osiągały wartości 500-1000 eq.ha-1rok-1, że po raz pierwszy
w tym zakresie przekroczeń znalazł się największy odsetek polskich lasów. Obejmował on tereny obecnego województwa kujawsko-pomorskiego, część pomorskiego, wielkopolskiego i lubuskiego, a także fragmenty Mazowsza, Podlasia i Lubelszczyzny. 11% ekosystemów nie było narażone na przekroczenia ładunków krytycznych. Były one zlokalizowane głównie w pasie pojezierzy i gór. Obszar najmniejszych przekroczeń ładunków krytycznych rozszerzył się o ekosystemy leśne w południowej Polsce, obejmując nie tylko Bieszczady, ale także Beskidy (poza Śląskim i Żywieckim) i Tatry.
W kolejnych latach tendencja ta się utrzymała: malała powierzchnia
ekosystemów, w których przekroczenia były większe od 1000 eq.ha-1rok-1 (do 22,8%
w roku 2000 i 17,5% w 2004), największy odsetek lasów charakteryzował się
przekroczeniami w granicach 500-1000 eq.ha-1rok-1 i rosła powierzchnia lasów, w
których nie notowano przekroczeń (do 20% w roku 2000 i 22,2% w 2004). W roku 2000 i 2004 nie występowały już w Polsce obszary, na których przekroczenie
ładunków krytycznych kwasowości byłoby większe niż 5000 eq.ha-1rok-1. W pasie
województw północnych i na obszarach górskich nie notowano przekroczeń ładunków krytycznych lub były one na najmniejszym poziomie. Lasy województwa lubuskiego, części wielkopolskiego, świętokrzyskiego, lubelskiego i podkarpackiego
narażone były na przekroczenia w zakresie 500-1000 eq.ha-1rok-1. Natomiast lasy w
województwach mazowieckim, łódzkim, opolskim, w części śląskiego małopolskiego
notowały przekroczenia ładunków krytycznych na poziomie 1000-2000 eq.ha-1rok-1.
Na terenie województwa śląskiego i łódzkiego znajdował się niewielki odsetek lasów, w których przekroczenia były największe (ale na mniejszym poziomie niż w latach minionych). W całej Polsce odsetek lasów, w których przekroczenia ładunków
krytycznych wahały się od 2000 do 5000 eq.ha-1rok-1 zmniejszył się z 32,2% w roku
1980 1985
1990 1995
2000 2004
Rys. 5.5. Przekroczenia ładunków krytycznych kwasowości w Polsce w poszczególnych latach [eq.ha-1rok-1]. Źródło: Mill – udostępnione na potrzeby pracy.
Rozpatrując lokalizację polskich stacji EMEP-u na mapie przekroczeń ładunków krytycznych kwasowości można stwierdzić, że stacje Suwałki/Diabla Góra położone
są w strefach, w których w roku 1980 i 1985 przekroczenia sięgały 0-200 eq.ha-1rok-1,
a Śnieżka w strefie przekroczeń 200-500 eq.ha-1rok-1. W następnych latach nie
notowano tam przekroczeń ładunków krytycznych. Stacja w Jarczewie reprezentuje
obszar, w którym przekroczenia sięgały 1000-2000 eq.ha-1rok-1 w latach 1980, 1985 i
1990, a następnie zmniejszyły się do 500-1000 eq.ha-1rok-1. Podobna sytuacja miała
miejsce na stacji w Łebie – leży ona w terenie, w którym przekroczenia rzędu 1000 –
2000 eq.ha-1rok-1 były notowane w latach 1980 i 1985. Następnie systematycznie
malały osiągając w latach 2000 i 2004 wartości mniejsze niż w rejonie Jarczewa – od
0 do 200 eq.ha-1rok-1.
Zatem stacja w Jarczewie reprezentuje obszar największych przekroczeń ładunków krytycznych kwasowości, Łeba – mniejszych a Diabla Góra i Śnieżka
położone są w miejscach, w których nie są przekraczane ładunki krytyczne kwasowości dla ekosystemów leśnych.
W okresie od 1980 do 2004 roku zaledwie 0,8% ekosystemów leśnych w Polsce nie było narażonych na przekroczenia ładunków krytycznych eutrofizacji (Rys. 5.6).
Były one zlokalizowane w Bieszczadach. Na pozostałym obszarze przekroczenia
ładunków krytycznych przyjmowały wartości z przedziału 0-3500 eq.ha-1rok-1 (był to
zatem zakres mniejszy od zakresu przekroczeń ładunków krytycznych kwasowości). W latach 1980, 1985 i 1990 ponad połowa ekosystemów w kraju charakteryzowała się przekroczeniami ładunków krytycznych azotu pokarmowego w granicach 1000 -
2000 eq.ha-1 rok-1. W roku 1985 obszar takich przekroczeń był największy i zajmował
64,2% ekosystemów leśnych. Mniejsze wartości przekroczeń notowano w pasie północnym i na niewielkich terenach wzdłuż wschodniej i zachodniej granicy. Obszary największych przekroczeń ładunków krytycznych azotu pokarmowego były takie same, jak w przypadku przekroczeń ładunków krytycznych kwasowości i zajmowały od 1,7 do 2,8% ekosystemów leśnych na Śląsku i Ziemi Łódzkiej.
Od roku 1995 widoczna jest bardzo wyraźna poprawa. Skurczył się (z ok. 60% w latach poprzednich do 30,6%) obszar, na którym notowano przekroczenia rzędu
1000-2000 eq.ha-1rok-1. Zajmował on teren w Polsce środkowej i na środkowym
południu (na południowy zachód od linii Wisły) oraz na Nizinie Szczecińskiej. Tym samym wzrósł udział ekosystemów narażonych na mniejsze przekroczenia - rzędu
500-1000 eq.ha-1rok-1 (do 61%). W klasie o mniejszych przekroczeniach również
przybyło ekosystemów leśnych – ich udział wzrósł z 2,1% w roku 1990 do 6,4% w 1995. Zlokalizowane one były na krańcach północnych, szczególnie na północnym wschodzie.
W latach 2000 i 2004 sytuacja się ustabilizowała: ok. 69% ekosystemów leśnych w Polsce charakteryzowało się przekroczeniami ładunków krytycznych azotu
pokarmowego w granicach 500-1000 eq.ha-1rok-1. Większe wartości przekroczeń
miały miejsce w części województwa mazowieckiego, łódzkim, świętokrzyskim, opolskim, śląskim, części małopolskiego i podkarpackiego – w części środkowej i południowej kraju, w większości na zachód od linii Wisły. Obszar maksymalnych
przekroczeń, rzędu 2000-3500 eq.ha-1rok-1występował w części województwa
śląskiego. Natomiast w pasie pojezierzy, szczególnie na Mazurach i Suwalszczyźnie występowały niewielkie obszary przekroczeń ładunków krytycznych eutrofizacji
wynoszących od 0 do 200 eq.ha-1rok-1 (Mill, 2006; mapy udostępnione na potrzeby
pracy).
Tabela 5.3. Zakres przekroczeń ładunków krytycznych kwasowości dla ekosystemów leśnych w rejonach stacji EMEP-u (na podstawie map - Mill).
lata
stacja Suwałki/Diabla Góra Jarczew Śnieżka Łeba 1980 0-200 1000-2000 200-500 1000-2000 1985 0-200 1000-2000 200-500 1000-2000 1990 <0 1000-2000 <0 500-1000 1995 <0 500-1000 <0 200-500 2000 <0 500-1000 <0 0-200 2004 <0 500-1000 <0 0-200
1980 1985
1990 1995
2000 2004
Rys. 5.6. Przekroczenia ładunków krytycznych azotu pokarmowego w Polsce w poszczególnych latach [eq.ha-1rok-1]. Źródło: Mill – udostępnione na potrzeby pracy.
Rozpatrując lokalizację polskich stacji EMEP-u na mapach przekroczeń ładunków krytycznych eutrofizacji dla lat 1980-2004 można stwierdzić, że stacje w rejonu Polski północnej – Suwałki/Diabla Góra i Łeba reprezentowały we wszystkich analizowanych latach te niewielkie obszary, na których przekroczenia ładunków
krytycznych były najmniejsze i wynosiły 0-200 eq.ha-1rok-1 (Tab. 5.4). W latach 1980 i
1985 przekroczenia ładunków krytycznych azotu pokarmowego w okolicach stacji na
Śnieżce i w Jarczewie sięgały 1000-2000 eq.ha-1rok-1, a w kolejnych latach zmalały
do 500-1000 eq.ha-1rok-1 – na Śnieżce od 1990 roku, a w Jarczewie od 2000.
Zatem we wszystkich rejonach reprezentowanych przez polskie stacje miały miejsce większe przekroczenia ładunków krytycznych eutrofizacji niż kwasowości. Od roku 1980 do 2004 ekosystemy leśne w okolicach stacji narażone były na
mniejsze (Polska północna) lub większe (Polska środkowo-wschodnia i południowa) przekroczenia ładunków krytycznych azotu pokarmowego.
Podsumowanie
• Nawet w latach, w których notowano największe wartości stężenia, nie miało
miejsca przekroczenie wartości dopuszczalnych stężenia SO2 i NO2 na
stacjach EMEP-u – zarówno ze względu na ochronę zdrowia, jak i ochronę roślin;
• Stacja w Jarczewie reprezentuje obszar największych przekroczeń ładunków krytycznych kwasowości, Łeba – mniejszych a Diabla Góra i Śnieżka położone są w miejscach, w których nie są przekraczane ładunki krytyczne kwasowości dla ekosystemów leśnych;
• Przekroczenia te malały w okresie 1985-2004;
• Od roku 1980 do 2004 ekosystemy leśne w okolicach stacji narażone były na mniejsze (Polska północna) lub większe (Polska środkowo-wschodnia i południowa) przekroczenia ładunków krytycznych azotu pokarmowego;
• We wszystkich rejonach reprezentowanych przez polskie stacje miały miejsce większe przekroczenia ładunków krytycznych eutrofizacji niż kwasowości. Tabela 5.4. Zakres przekroczeń ładunków krytycznych azotu pokarmowego dla ekosystemów leśnych w rejonach stacji EMEP-u (na podstawie map - Mill).
lata
stacja Suwałki/Diabla Góra Jarczew Śnieżka Łeba 1980 200-500 1000-2000 1000-2000 200-500 1985 200-500 1000-2000 1000-2000 200-500 1990 200-500 1000-2000 500-1000 200-500 1995 200-500 1000-2000 500-1000 200-500 2000 200-500 500-1000 500-1000 200-500 2004 200-500 500-1000 500-1000 200-500 zakres przekroczeń ładunków krytycznych eutrofizacji [eq ha-1rok-1]