Przestrzeń centralna w Manchesterze przed rewitalizacją

Stan, w jakim znajdowała się dzielnica śródmiejska Manchesteru w latach 60., 70. i 80. XX w., był synonimem upadku potężnego XIX-wiecznego miasta wielkoprze-mysłowego. Bezpośrednią przyczyną degradacji przestrzeni centralnej miasta był kryzys przemysłu włókienniczego zapoczątkowany już w latach 20. XX w. Zwią-zany był on m.in. z utratą części rynku zbytu w koloniach brytyjskich, głównie w Indiach, a w latach 30. XX w. na rynku krajowym, ze światowym kryzysem lat 20. XX w., obiema wojnami światowymi, zmianami technologicznymi oraz roz-wojem transportu, który umożliwił relokację produkcji przemysłowej do regionów świata, w których znajdowała się tańsza siła robocza. Kolejne lata załamania pro-dukcji doprowadziły ostatecznie do upadku przemysłu włókienniczego i innych powiązanych z nim działalności gospodarczych w mieście i w całym regionie (prze-mysł maszynowy, elektrotechniczny, chemiczny i górniczy) w latach 50. XX w.

Czwarty etap transformacji przestrzeni centralnej w Manchesterze cha-rakteryzował się istotnymi zmianami morfologicznymi i instytucjonalnymi. W historycznej przestrzeni centralnej pozostały obecne imponujące pod względem architektonicznym obiekty zajmowane wcześniej przez giełdy, sklepy, banki i inne firmy finansowe, a także ubezpieczeniowe, które swoją świetność zawdzięczały dobrze rozwiniętemu regionowi przemysłowemu. W rezultacie upadku przemysłu przestrzeń centralna Manchesteru została pozbawiona instytucji, które w XIX w. kształtowały prestiż miasta. Wśród nich należy wymienić, przede wszystkim Corn Exchange i Royal Exchange, Refuge Assuarance, Watt’s Warehouse, Great Northern Railway Company’s Goods Warehouse i wiele innych. W ich miejsce

pojawiały się niekiedy nowe instytucje. W budynku dawnej Royal Exchange, zamkniętej w 1968 r., powstał teatr (The Royal Exchange Theatre), który za- inaugurował swoją działalność w 1976 r., oraz centrum handlowe. Również Corn Exchange przekształcono w obiekt handlowy oraz biurowy. W budynku Watt’s Warehouse, który utracił swoją pierwotną funkcję, w 1982 r. otworzono Britannia Hotel. Dawny budynek Refuge Assurance, którego siedziba została przeniesiona do Wilmslow, zaadaptowano natomiast na Palace Hotel. Podobnym przekształ-ceniom podlegało także wiele innych obiektów w rejonie Piccadilly Gardens i Market Street. Konsekwencją spadku liczby ludności w Manchesterze (rys. 5.6) było także zmniejszenie się liczby instytucji kultury i sztuki. W latach 50. i 60. XX w. kontynuowany był proces wyburzenia niskiej jakości domów robotniczych wybudowanych w XIX w., które znajdowały się w centralnej części Manchesteru oraz w Hulme. Radykalne przekształcenia przestrzenno-funkcjonalne objęły w głównej mierze południową część śródmieścia, przez którą przeprowadzono południową obwodnicę miasta tzw. Mancunian Way (rys. 5.7).

faza I faza II faza III

Etapy kształtowania przestrzeni centralnej

Rys. 5.6. Zmiany liczby ludności wobec etapów kształtowania przestrzeni centralnej w Manchesterze w latach 1801–2011

Źródło: opracowanie autora na podstawie A. Kidd (1993, 1997) i Office of National Statistics 2011

Daleko idącym przemianom przestrzenno-funkcjonalnym poddany został obszar nazywany Exchange Market, na wschód od katedry (rys. 5.7). W wyniku przeprowadzonych przekształceń wyburzono zabudowę czynszową pomiędzy

ulicami Shudenhill, High Street, Corporation Street i Market Street i na obszarze o powierzchni 7,2 ha wybudowano centrum handlowe Arndale (rys. 5.7). Jego budowa wpisywała się w rewolucję nawyków konsumenckich klientów w Wiel-kiej Brytanii, którzy wraz ze zmianą stylu życia zaczęli preferować częstsze zakupy w hipermarketach i dużych centrach handlowych. Arndale Centre wraz w historycznymi ulicami handlowymi, takimi jak: Market Street, Kings Street, północna część Deansgate Street, rejon St. Ann’s Square, a następnie Portland Street i Peter Street kształtowały komercyjną przestrzeń centralną Manchesteru w drugiej połowie XX w.

Rys. 5.7. Jednostki morfogenetyczne w przestrzeni centralnej Manchesteru w 1976 r. Źródło: badania własne autora

Lata 60. i 70. XX w. to okres intensywnej budowy licznych obiektów wyso-kościowych, które stały się siedzibami instytucji o zasięgu ponadregionalnym, takich jak m.in. Co-operative Bank, Marchant Bank Davenham, The Bank of England oraz Co-operative Insurance Service (C.I.S.). Wyznaczały one biznesową

przestrzeń centralną miasta, która znajdowała się w północnej części śródmieścia, w okolicy publicznych ogrodów Piccadilly Gardens oraz Mosley Street i Portland Street. Wzniesione wówczas budynki o wysokości co najmniej 50 m zmieniły historycznie ukształtowaną sylwetę śródmieścia Manchesteru, w której dotych-czas dominował ratusz oraz wieża katedry (rys. 5.8). W okresie tym wybudowano m.in.: CIS Tower o wysokości 118 m, City Tower (107 m), Portland Tower, aktu-alnie Manchester One (80 m), 111 Piccadilly (64 m) oraz Ramada Renaissance Hotel (56 m). Wśród jednych z najwyższych budynków w mieście znajduje się także biurowiec Arndale House o wysokości 90 m, ukończony w 1979 r. w ramach kompleksu handlowego. Nowoczesna forma architektoniczna licznych obiektów wysokościowych ilustrowała konsekwentny rozwój sektora usług w Manche-sterze od połowy XX w. i dążenie do zmiany wizerunku miasta pogrążonego w kryzysie. Jednocześnie kontrastowała ona z coraz bardziej zdegradowaną XIX--wieczną zabudową industrialną i wielkomiejską.

Rys. 5.8. Obiekty wysokościowe w Manchesterze wybudowane w latach 1959–1988 Źródło: badania własne autora

Pomimo nowych inwestycji skoncentrowanych w północnej części śródmie-ścia przestrzeń centralna Manchesteru od lat 50. do końca lat 80. XX w. ulegała stopniowej recesji. Świadczył o tym ubytek liczby instytucji, które kształtowały wizerunek Manchesteru jako światowej metropolii, zaniedbanie reprezentacyj-nych fragmentów przestrzeni publicznej – placów i główreprezentacyj-nych ulic handlowych, dekapitalizacja historycznej zabudowy wielkomiejskiej i jej częściowa elimina-cja, szczególnie w przypadku substancji postindustrialnej w południowej części dzielnicy śródmiejskiej. Proces kształtowania przestrzeni centralnej w analizo-wanym okresie był skoncentrowany w północnej części dzielnicy śródmiejskiej Manchesteru, podczas gdy jej południowe fragmenty, zdominowane przez zabu-dowę przemysłową, kolejową i mieszkaniową, uległy daleko idącej degradacji. Dawne tereny industrialne w Central, Castlefield, Gaythorn i w mniejszym stopniu w Whitworth i Piccadilly charakteryzowały się obecnością zamkniętych i zde-wastowanych dworców kolejowych (w tym Central Station, który zamknięto w 1969 r.) wraz z opuszczonymi bocznicami i obiektami pomocniczymi, fabryk i innych magazynów, składów, hurtowni. Oprócz nieużytkowanych terenów, zaję-tych uprzednio przez kolej, daleko posuniętej degradacji uległy także drogi wodne wraz z nabrzeżami i obiektami inżynieryjnymi. Nieużytkowane kanały zamieniono w składowiska odpadów. Część z obiektów poprzemysłowych zlokalizowanych w okolicach Rochdale Canal, meandrującej rzeki Medlock, Whitworth Street, Great Bridgewater Street i Portland Street została wyburzona i zagospodarowana na wielkopowierzchniowe parkingi. Działania te były podyktowane bardzo złym stanem technicznym budynków oraz rozwijającą się komunikacją samochodową, która powodowała coraz większe zatłoczenie ulic w historycznym śródmieściu Manchesteru, co wynikało też z całkowitej eliminacji linii tramwajowych ze śródmieścia. Budowa parkingów miała także zachęcić do nowych inwestycji na zde-gradowanych terenach poprzemysłowych (Lever 1997). W celu ochrony kolejnych obiektów świadczących o przemysłowej przeszłości miasta utworzono w rejonie Castlefield obszar ochrony (Conservation Area), a w 1982 r. pierwszy w Wielkiej Brytanii Park Dziedzictwa Miejskiego, tzw. Urban Heritage Park. Realizację tego projektu należy uznać za jedno z niewielu pozytywnych przedsięwzięć obejmują-cych dawne tereny przemysłowe w Manchesterze w analizowanym okresie, obok budowy siedziby Granada TV (aktualnie ITV) w Castlefield oraz siedziby British Broadcasting Company (B.B.C.) i rozbudowy kampusu Manchester Metropolitan University wzdłuż Oxford Street (patrz rys. 5.7).