Założenia metodologiczne i model struktury procesu badawczego

Badania nad zależnościami zachodzącymi pomiędzy rewitalizacją wewnątrzmiej-skich terenów poprzemysłowych i zmianami w organizacji przestrzeni centralnej w mieście wymagają ujęcia dynamicznego, w którym przestrzeń centralna pod-dana zostaje analizie morfogenetycznej, oraz ujęcia statycznego, które umożliwia rejestrację przemian morfologicznych i instytucjonalnych w wybranym etapie

procesu rozwoju przestrzeni centralnej, czyli w jego konkretnym stanie (rys. 2.1). W tym kontekście rewitalizacja traktowana jest jako proces o charakterze egzogenicznym, będący jednym z wielu czynników prowadzących do zmian w organizacji przestrzeni centralnej w ujęciu historycznym. Celem badacza jest identyfikacja i interpretacja tych zmian.

Rys. 2.1. Ideogram graficzny przedstawiający sposób kształtowania przestrzeni centralnej w mieście oraz zmian jej organizacji

Źródło: opracowanie autora na podstawie M. Koter (1994)

Tematyka pracy oraz przyjęte założenia badawcze zadecydowały o wyborze studium przypadku (inaczej: analiza przypadku, ang. case study) jako podstawo-wej metody umożliwiającej wyczerpującą analizę skutków rewitalizacji w każdym z miast z osobna. Studium przypadku polega na jednoczesnym stosowaniu wielu metod o charakterze cząstkowym, które pozwalają na opracowanie szczegółowych wniosków (w zakresie jednego przypadku, czyli miasta). W celu skonfrontowania wyników analiz i zobiektywizowania oceny badanego zagadnienia w Mancheste-rze, Lyonie i Łodzi podjęto także porównawcze studium przypadku.

W procesie badawczym przekształceń przestrzeni centralnej w mieście można wyróżnić pięć etapów (rys. 2.2). Pierwsze cztery są obligatoryjne dla uzyskania wartościowych poznawczo (naukowo) wyników. Mają one charakter empiryczny i teoretyczny. Piąty etap jest natomiast opcjonalny i zależy od przyjętych celów pracy. Ma on charakter aplikacyjny.

Rys. 2.2. Ideogram graficzny pokazujący algorytm postępowania badawczego w zakresie przekształceń przestrzeni centralnej w mieście

Źródło: opracowanie autora na podstawie A. Matczak (1992)

Pierwszy etap procesu badawczego to obserwacja (eksploracja). Jej celem jest stwierdzenie występowania w mieście przestrzeni centralnej i odpowiedź na pytanie: co to jest? Zdaniem A. Matczaka (1992) eksploracja dostarcza faktów, które są punktem wyjścia w naukowym poznaniu. W zakresie geografii miast badacz uzyskuje dane w sposób bezpośredni, poprzez badania in situ, a następnie analizę zebranego materiału o charakterze pierwotnym oraz w sposób pośredni poprzez analizę materiału wtórnego. Obserwacja dostarcza faktów naukowych wtedy, gdy jest ona przeprowadzona zgodnie z regułami postępowania nauko-wego, a fakty te są zapisane językiem odpowiednim dla geografii miast. Ich zgromadzenie nie tworzy wiedzy naukowej, lecz poprzedza czynności zwią-zane z klasyfikacją i eksplifikacją (Matczak 1992). Obserwacja stanowi podłoże

teoretyczne, wprowadzające do studiów nad istotą przestrzeni centralnej w mie-ście oraz prowadzi do jej identyfikacji w ramach studium przypadku poprzez: kwerendę literatury, kwerendę opracowań kartograficznych, planistycznych i sta-tystycznych oraz inwentaryzację urbanistyczną, której integralnym elementem jest dokumentacja fotograficzna. Obserwację w tym ujęciu można podzielić na studia kameralne, których celem jest zebranie możliwie najbardziej szczegóło-wych informacji o obszarze badań, oraz badania in situ, polegające na zebraniu materiału pierwotnego oraz weryfikacji i uzupełnieniu danych wtórnych.

Po ustaleniu faktów następuje drugi etap badań, czyli ich uporządkowany opis. Wiąże się on z ustaleniem części składowych analizowanej przestrzeni centralnej oraz z identyfikacją ich właściwości w ramach studium przypadku konkretnego miasta. W badaniach uwzględnia się przede wszystkim wymiar morfologiczny (morfologia sensu stricto) oraz instytucjonalny. Celem tego etapu badań jest usta-lenie odpowiedzi na pytanie: co to jest stara i nowa przestrzeń centralna w danym mieście? Integralnym elementem opisu części składowych przestrzeni centralnej jest ich delimitacja na podstawie: studiów analitycznych krajobrazu miejskiego, analizy sposobu użytkowania ziemi, analizy układu komunikacyjnego.

Trzeci etap badań to wyjaśnienie (eksplifikacja). Jego istotą jest poszukiwa-nie związków i zależności pomiędzy starą i nową przestrzenią centralną w mieście w ramach studium przypadku. W rozpoznaniu przyczyn skutków oraz skutków przyczyn niezbędna jest analiza morfogenetyczna dotycząca genezy i rozwoju przestrzeni centralnej w mieście. Uwzględnia ona także oddziaływanie sił i pro-cesów o charakterze wewnętrznym i zewnętrznym na sposób ewolucji przestrzeni centralnej. Analizy te obejmują kwerendę materiałów kartograficznych oraz studia pisanych źródeł historycznych. Umożliwiają one badania nad przekształ-ceniami przestrzennymi i instytucjonalnymi przestrzeni centralnej wybranych miast w ujęciu retrospektywnym. Celem trzeciego etapu badań jest odpowiedź na pytanie: od czego zależy wygenerowanie nowej przestrzeni centralnej oraz jak ewoluowała istniejąca wcześniej przestrzeń centralna w mieście?

Kolejny etap obejmuje analizę skutków wywołanych przez rewitalizację, ich wpływu na organizację przestrzeni centralnej w mieście (w ramach studium przypadku) oraz ewentualną identyfikację prawidłowości i różnic tego procesu (w ramach porównawczego studium przypadku). Rewitalizacja wewnątrzmiej-skich terenów poprzemysłowych prowadzi do wygenerowania nowej przestrzeni centralnej w mieście, co niesie ze sobą konsekwencje dla organizacji przestrzeni centralnej w mieście, jako nowego układu. Reperkusje tego procesu mogą być zróżnicowane, co oznacza, że istnieje potrzeba wyjaśnienia przyczyn ich odmien-ności zarówno w wymiarze morfologicznym, jak i instytucjonalnym. Dotyczy to rozpoznania efektu kooperacji, efektu konkurencji oraz efektu konglomera-cji starej i nowej przestrzeni centralnej w mieście. Istotą czwartego etapu badań w wąskim ujęciu jest uzyskanie odpowiedzi na pytanie: jakim zmianom podlega organizacja przestrzeni centralnej w wyniku rewitalizacji wewnątrzmiejskich

terenów poprzemysłowych? W tym miejscu może zostać zakończona analiza w ramach pojedynczego studium przypadku, którego celem jest identyfikacja zakresu przekształceń przestrzenno-funkcjonalnych w każdym z miast z osobna. W szerszym kontekście podejmowane są natomiast studia porównawcze, których celem jest odnalezienie podobieństw i różnic w ramach większego zbioru miast, umożliwiających wskazanie bardziej ogólnych prawidłowości w zakresie wpływu rewitalizacji wewnątrzmiejskich terenów poprzemysłowych na zmiany w organi-zacji przestrzeni centralnej w mieście.

Piąty etap to krytyczna ocena wpływu rewitalizacji wewnątrzmiejskich terenów poprzemysłowych na organizację przestrzeni centralnej w mieście. W przypadku porównawczego studium przypadku jej efektem jest katalog reko-mendacji dla transformacji przestrzeni centralnej w mieście, które znajduje się na niższym poziomie zaawansowania procesu rewitalizacji niż miasto lub miasta, na podstawie doświadczeń których jest ten katalog opracowany. W sytuacji ana-lizy jednego tylko miasta rekomendacje mogą dotyczyć optymalizacji procesu kształtowania przestrzeni centralnej. W obu przypadkach istotne jest odniesienie się do dokumentów i planów rewitalizacji terenów poprzemysłowych (kwerenda w pierwszym etapie badań) oraz ich ocena. Clou dla tego etapu analizy jest odpo-wiedź na pytanie: co i jak jest, a jak powinno/może być?