Przestrzeń liturgiczna

Wspólnota ludzi wierzących w Chrystusa stanowi Kościół Boży na ziemi, który potrzebuje swojego miejsca zgromadzeń. Pismo Święte zawiera wiele dowodów na to, że Izraelici darzyli dużym szacunkiem miejsca „świętych spotkań”, takie jak Świątynia Jerozolimska i synagoga, w których również Jezus przebywał, modlił się i nauczał (Łk 2,22-39.46-49). Nawiedzane przez Jezusa miejsca nabierały wyjątkowości i przywileju, ponieważ były one przestrzenią Jego spotkania z Ojcem, mieszkaniem Ojca niebieskiego i domem modlitwy⁴³. Katechizm Kościoła Katolickiego wyraźnie podkreśla, że „Jezus okazywał głęboki szacunek świątyni jerozolimskiej”⁴⁴. Nie chodzi tu jednak o budynek w sensie fizycznym, lecz symbolicznym, czyli miejsce zgromadzenia wierzących w Boga, wspólnotę wierzących jako duchowych świątyń dla Boga. Zmartwychwstały Jezus jest taką świątynią, z której dla każdego z ludzi wypływa „źródło wody żywej” (1P 2,2-4). Jezus utożsamił się nawet ze Świątynią Jerozolimską, wskazując na siebie jako ostateczne mieszkanie Boga wśród ludzi. Z tego powodu wydanie się Jezusa na śmierć zapowiada zburzenie Świątyni, czyli wejście historii zbawienia w nową epokę, w epokę Kościoła: „Nadchodzi godzina, kiedy ani na tej górze, ani w Jerozolimie nie będziecie czcili Ojca” (J 4,21)⁴⁵. Dlatego też już pierwsi chrześcijanie przywiązywali dużą wagę do tworzenia wspólnot wierzących, aby podczas zgromadzenia „łamać chleb”, czyli sprawować Eucharystię jako miejsce szczególnego zjednoczenia z Chrystusem, a w Nim między sobą. Celebrowana liturgia powodowała, że miejsce to było wyłączone z użytku codziennego i przeznaczone wyłącznie do sprawowania kultu Bożego (domus Ecclesiae).

Choć powyższe myśli pochodzą z Katechizmu, to można powiedzieć, że o. Kavanagh podziela je w całości, który podkreślał, że „kościół jest schronieniem i miejscem zgromadzenia liturgicznego, gdzie kult liturgiczny dzieje się w przestrzeni, a przestrzeń kształtowana jest przez znaczenie, jakie ludzie w tej przestrzeni odkrywają”⁴⁶. Świętość przestrzeni wypływa najpierw z tego, że Stwórca świata jest

43 Por. KKK 584.

44 KKK 583.

45

Por. KKK 586.

46 „The church building is both shelter and setting for the liturgical assembly. Nothing more, but nothing less. Liturgical worship happens in space, and space is shaped into place by meaning people discover within

197

obecny w każdym swym stworzeniu, ale też nie możemy zapomnieć, jak pisze amerykański teolog, o przestrzennej konkretności, jaką pociąga za sobą misterium Wcielenia. Syn Boży bowiem „nie stał się ruchem, pojęciem, ideałem, a nawet opiekunem, ale człowiekiem z krwi i kości, z rodziną, przyjaciółmi, własnym językiem, narodowością i domem. Zamieszkiwał nie tylko w czasie, ale również i w przestrzeni, przez swoją obecność w ciele⁴⁷. Dzięki temu jego obecność trwa nadal, jest ciągle żywa; w łasce, wierze i sakramentach nadal czyni to samo w świecie poprzez swoje Ciało, którym jest Kościół powszechny, silny lokalnie podczas zgromadzenia liturgicznego⁴⁸. Jak twierdzi o. Kavanagh, za sprzeczne z chrześcijańskim instynktem należy uznać przekonanie, „że miejsce, w którym gromadzi się Kościół, powinno być pozbawione wszelkich dowodów Jego obecności lub że obecność ta powinna być traktowana jako tymczasowa, kapryśna lub dyskretna, aby Go [Jezusa] nie ograniczać lub nie utrudniać sytuacji zgromadzeniu. [Jezus] Ograniczył się, stając się wcielonym, a jedyną niedogodnością dla zgromadzenia byłaby jego prawdziwa nieobecność”⁴⁹. Omawiany autor chce w ten sposób podkreślić konieczność konkretu przestrzeni liturgicznej jako konsekwencji i sakramentalności misterium Wcielenia.

Prostota przestrzeni staje się miejscem liturgicznym poprzez działanie łaski, wiary i sprawowanych sakramentów, a nie jest, jak to dosłownie określa autor, „pomnikiem gustów kapłana czy miejscem, gdzie zgromadzenie czuje się bardziej komfortowo”⁵⁰. Jezus Chrystus sam wybrał miejsce liturgiczne i określił je jako odrębne od wszystkich innych, gdzie zgromadzenie może się modlić oraz wyznawać swoją wiarę. Jak zauważa o. Kavanagh, miejsce to należy do zgromadzenia tylko dlatego, że Jezus zajmuje w nim pierwsze miejsce – to określa jego znaczenie. Tym, co buduje schronienie dla Kościoła, jest wierne zgromadzenie; Kościół, w całej jego różnorodności, od katechumenów do

it” (Kavanagh, Elements of Rite, s. 14).

47 Por. Kavanagh, Elements of Rite, s. 14.

48

„Christian especially can never forget the spiritual concreteness an incarnation entails. God not become a movement, a concept, an ideal, or even a committee, but a man of flesh and bone with parentage, friends, a language, a country, a home. He inhabited not just a time but places, streets, rooms, countrysides, and by his presence in flesh he changed them all. The memory of this has never died because continuing presence by grace, faith and sacrament still does the same in the world through his Body which is the Church, unfleshed locally in the liturgical assembly” (Kavanagh, Elements of Rite, s. 14).

49 „It goes counter to Christian instinct, therefore, that the place in which the Church assembles should be devoid of all evidence of his presence, or that this presence should be regarded as temporary, capricious, or discrete so as not to restrict him or inconvenience the assembly. He restricted himself by becoming incarnate, and the assembly’s only inconvenience is his real absence” (Kavanagh, Elements of Rite, s. 15).

198

pokutujących, od najmłodszego posługującego do biskupa, gromadzi się w celu wielbienia Źródła i Odkupiciela wszystkich⁵¹.

W Katechizmie Kościoła Katolickiego czytamy, że: „w warunkach życia na ziemi Kościół potrzebuje miejsca, w którym mogłaby się gromadzić wspólnota wiernych. Są nimi nasze widzialne świątynie, święte miejsca”⁵². Świętość tych miejsc bierze się z kilku czynników. Po pierwsze, poprzez „poświęcenie i błogosławieństwo dokonane według przepisów ksiąg liturgicznych, które przeznaczają je do kultu Bożego”⁵³; po drugie, oznaczają miejsca pojednania i zjednoczenia w Chrystusie⁵⁴; po trzecie, zostają włączone przez akty, których dokonuje biskup diecezjalny i ci, którzy są z nim zrównani przez prawo⁵⁵. Miejsce to ma mocno określony cel, a mianowicie: „służy sprawowaniu i szerzeniu kultu, pobożności i religii, a zabrania tego, co jest obce świętości miejsca”⁵⁶ – czytamy w Kodeksie prawa kanonicznego. W świątyniach Bóg uświęca człowieka podczas celebracji liturgicznej, a człowiek wielbi Boga, słucha Jego słowa, składa Ofiarę Chrystusa, obecnego sakramentalnie pośród zgromadzenia⁵⁷.

Teologia budynku Kościoła jest związana z bytem Chrystusa i Kościoła – Ciałem Chrystusa. Wyraźnie podkreślają to także Obrzędy poświęcenia kościoła, gdzie na samym wstępie stwierdza się: „Chrystus przez swoją śmierć i zmartwychwstanie stał się prawdziwą i doskonałą świątynią Nowego Przymierza i zgromadził lud nabyty. Ten lud

święty, zebrany w jedności Ojca, Syna i Ducha Świętego, jest Kościołem, czyli świątynią Boga, zbudowaną z żywych kamieni, gdzie Ojciec doznaje czci w Duchu i prawdzie. Słusznie więc od dawna nazywa się kościołem także budynek, w którym gromadzi się wspólnota chrześcijańska, aby słuchać słowa Bożego, razem się modlić, przystępować do sakramentów oraz sprawować Eucharystię”⁵⁸. Kavanagh podkreśla, że tym, co budynek kościoła chroni i czemu daje oprawę jest z całą pewnością Kościół we wszystkich swoich bogactwach i różnorodności, od katechumenów do penitentów, od najmłodszego ministranta do najstarszego biskupa⁵⁹. „Zgromadzenie jest podstawowym sakramentem Bożej rozkoszy w Chrystusie na ziemi, gdy spotyka się z Nim dla oddania czci Źródłu

51

Por. Kavanagh, Elements of Rite, s. 15.

52 Pro. KKK 1198. 53 KPK, kan. 1205. 54 KKK 1180. 55 Por. KPK, kan. 1206. 56 KPK, kan. 1210. 57 Por. KKK 1199. 58

Por. Obrzędy poświęcenia kościoła. Wprowadzenie, nr. 1, w: Obrzędy poświęcenia kościoła i ołtarza, Katowice: Księgarnia św. Jacka 2012, s. 25.

199

i Odkupicielowi wszystkich. Pokarm i napój eucharystyczny są świętym symbolem tej rzeczywistości kościelnej, którą Paweł nazywa po prostu Ciałem Chrystusa”⁶⁰.

Kościoły posiadają również wymowę eschatologiczną, są obrazem niebieskiego Jeruzalem, symbolizują dom Ojca w niebie, do którego zmierza lud Boży, a w którym to domu, drzwi są szeroko otwarte dla wszystkich dzieci Bożych⁶¹. Świątynia jako miejsce sprawowania kultu to świat podlegający władzy nieba – ziemskie miejsce przepełnione rzeczywistością niebiańską, a sama konstrukcja kościoła, jak również umieszczone w jej wnętrzu obrazy, odzwierciedlają niebiańską wizję Pseudo Dionizego Areopagity i jego ucznia Maksyma⁶², jak uważa David Fagerberg. Natomiast o. Kavanagh, odnosząc się do opisu miejsca zgromadzenia, używa następującego stwierdzenia: „Instynkt chrześcijański każe zorganizować miejsce tego zgromadzenia tak elegancko, jak to tylko możliwe, unikając namiotów, sypialni i piwnic szkolnych. Zgromadzenie wykorzystuje swoje miejsce do robienia czegoś. Tym czymś jest liturgia, dzięki której zgromadzenie celebruje zaślubiny wszystkich rzeczy ze swoim Stwórcą”⁶³. Omawiany teolog podkreśla w ten sposób obecną w tradycji Kościoła troskę o godność i dostojność miejsca sprawowania liturgii ze względu na to, czym sama liturgia jest. A w związku z tym, że celebracja liturgii jest zdecydowanie czymś więcej niż tylko pouczeniem, swego rodzaju przedstawieniem, kontemplacją, kazaniem czy aktem terapii, zgromadzenie jako zasadę przyjęło otwarcie na ruch ze strony wszystkich⁶⁴. Przestrzeń liturgiczną cechuje silna i elementarna otwartość oraz dynamizm. Jak określa to o. Kavanagh, przestrzeń liturgiczna musi rzucać wyzwanie, jest „energiczną areną prowadzenia działalności publicznej, w której składa się petycje, zawiera kontrakty, nawiązuje relacje, wygłasza mowy, przeprowadza inicjacje, składa przysięgi, egzekwuje decyzje władz, ogłasza prawa, czci obrazy, potwierdza wartości, uczestniczy w ucztach, oddaje głosy, budzi do

życia zmarłych, rozważa słowo i organizuje parady”⁶⁵. Nie ma w niej miejsca lub czasu

60„As it meets for worship of the Source and Redeemer of all, the assembly is the fundamental sacrament of

God’s pleasure in Christ on earth. The Eucharistic food and drink are the sacred symbol of this ecclesial reality, which Paul calls simply Christ’s Body” (Kavanagh, Elements of Rite, s. 16).

61

Por. KKK 1186.

62

Por. D.W. Fagerberg, Theologia prima. Czym jest teologia liturgiczna?, tłum. L. Bigaj, Kraków: Fundacja Dominikański Ośrodek Liturgiczny 2018, s. 264.

63 „The assembly uses its place to do something in. This is liturgy, by which the assembly celebrates the nuptials of all things with their Creator” (Kavanagh, Elements of Rite, s. 16).

64 Por. Kavanagh, Elements of Rite, s. 16.

65 „The strong and elemental openness of liturgical place makes for dynamism and interest. It is a vigorous arena for conducting public business in which petitions are heard, contracts entered into, relationship witnessed, orations declaimed, initiations consummated, vows taken, authority exercised, laws promulgated, images venerated, values affirmed, banquets attended, votes cast, the dead waked, the Word deliberated, and parades cheered” (Kavanagh, Elements of Rite, s. 16).

200

na ciszę, jest pełna dźwięku i ruchu, a poprzez zdyscyplinowaną pewność siebie stanowi centrum życia sakralnego i świeckiego, które o. Kavanagh porównuje do obszernych, znajdujących się na wolnej przestrzeni, gwarnych placów rzymskich i innych zatłoczonych miejsc, przeniesionych pod „dachy” w celu głoszenia wiary⁶⁶. Przestrzeń liturgiczna nie jest w żadnym wypadku wygodną „sypialnią, wyłożoną dywanem, gdzie wiara leży cicho na półeczce obok kolorowych magazynów”⁶⁷, lecz jest istotną częścią natury rytuału.

Wnętrze kościoła jest częścią miejsca świętego, które obejmuje w szczególności wszystkich zgromadzonych na sprawowaniu kultu Bożego i jest w sensie ścisłym przestrzenią celebracji liturgicznej. W posoborowym nauczaniu Kościoła stwierdza się, że tym, co łączy wszystkich zgromadzonych, jest sprawowana liturgia, czyli zbawcze działanie Boga, które tu i teraz dokonuje się przez widzialne znaki. Odbywa się to w różnych miejscach, tak zwanych strefach, z podkreśleniem strefy liturgii słowa Bożego i liturgii ofiary⁶⁸. Mówi o tym o. Kavanagh, ale nie omawia szczegółowo wszystkich elementów przestrzeni liturgicznej⁶⁹. Teolog bardzo ogólnie zauważa, że należy znaleźć najbardziej właściwe i przydatne miejsca na ołtarz, chrzcielnicę i krzesło dla kapłana przewodniczącego celebracji, z całkowitym wykluczeniem tego, by jakikolwiek z tych elementów był ruchomy, miał kółka czy wręcz był możliwy do składania, co

świadczyłoby o nijakości przestrzeni liturgicznej⁷⁰. Podstawowe wartości są raczej wieczne niż jednorazowe, dlatego w przestrzeni liturgicznej nie może być tymczasowości. Trwałe elementy przestrzeni liturgicznej podkreślają trwałość Wcielenia, jako symbole misterium Wcielenia „stają się korzeniami dla życia ludzi”⁷¹.

Prezbiterium jest takim wyodrębnionym miejscem, które poprzez swoje przeznaczenie, rozmiary i wyposażenie, jest miejscem zarówno liturgii słowa, jak i liturgii ofiary, gdzie wszystkie kluczowe elementy wyposażenia powinny mieć swoje stałe i dogodne miejsca, co umożliwiałoby swobodny dostęp do nich. Powinny także być

66 Zob. Kavanagh, Elements of Rite, s. 16.

67

Kavanagh, Elements of Rite, s. 16.

68

Por. M.E. Rosier-Siedlecka, Posoborowa architektura sakralna, Lublin: RW KUL 1979, s. 222.

69 Szczegółowe informacje i wskazania w: OWMR 288-318; por. Z. Wit, Przestrzeń sakralna dla

sprawowania Eucharystii. Założenia teologiczne i liturgiczno-prawne, w: R. Pierskała (red.), Kultura i sztuka w służbie Eucharystii. Materiały z sympozjum zorganizowanego w Opolu i Kamieniu Śląskim (5-6. 03.1997) przez Katedrę Liturgiki i Hagiografii oraz Zakładu Muzyki Kościelnej i Sztuki Sakralnej Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego z okazji 46. Międzynarodowego Kongresu Eucharystycznego we Wrocławiu, Opole: Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego 1997, s. 35-52; tenże, Wymogi liturgiczno-prawne wyposażenia kościoła, „Ateneum Kapłańskie” 81 (1989), t. 113, s. 226-240.

70 Por. Kavanagh, Elements of Rite, s. 17.