Zarys problematyki

W pracy zbiorowej zatytułowanej Teologia liturgiczna. W poszukiwaniu syntezy w teologii czytamy: „Przyglądając się fenomenowi teologii liturgicznej we współczesnej teologii można zauważyć dwa podstawowe sposoby jej pojmowania. W pierwszym, bardziej nominalistycznym znaczeniu, teologia liturgiczna, zgodnie z nazewnictwem

1 P. Morrisey, The Sapiential Dimension of Theology According to St. Thomas, „New Blackfriars” 93 (2012), s. 316-317.

2

Tomasz z Akwinu, Summa Theologica, I, q.1, a. 4.

3 Por. D.W. Fagerberg, Theologia prima. Czym jest teologia liturgiczna?, tłum. L. Bigaj, Kraków: Fundacja

Dominikański Ośrodek Liturgiczny 2018, s. 45; W. Bauer; W.F. Arndt; F.W. Gingrich, A Greek-English

Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Literature, Chicago 1957, s. 472. 4

Por. A. Schmemann, Za życie świata, tłum. A. Kempfi, Warszawa 1988, s. 20.

5 Por. W. Pałęcki, Rok liturgiczny Paschą Chrystusa: Misterium roku liturgicznego według Odo Casela OSB

88

angielskim (liturgical theology) i włoskim (teologia liturgica), pojmowana jest przez niektórych współczesnych liturgistów jako bardziej odpowiednia nazwa teologicznej nauki o liturgii; nazwa «liturgika» bowiem w ich ocenie nadmiernie eksponuje skoncentrowanie na porządku celebracji i związanych z tym przepisów, a pomija związek celebracji z Pismem Świętym i Tradycją Kościoła. [...] W drugim, pełniejszym i właściwym znaczeniu, teologia liturgiczna jest syntezą teologii i życia chrześcijańskiego, gdzie kluczem hermeneutycznym jest celebracja liturgiczna, która sakramentalnie aktualizuje zbawcze misterium Chrystusa dla życia ludzi i włącza to życie w zbawcze misterium Boga”⁶. Twórcami teologii liturgicznej we właściwym znaczeniu byli: Cipriano Vagaggini OSBCam (1909-1999)⁷, Salvatore Marsili OSB (1910-1983)⁸, Achille Maria Triacca SDB (1935-2002)⁹, Manlio Sodi SDB (1944-)¹⁰, prawosławny teolog Aleksander D. Schmemann (1921-1983)¹¹, Aidan Kavanagh OSB (1929-2006)¹², Robert F. Taft SJ (1932-2018)¹³ oraz David F. Fagerberg (1952-)¹⁴. W Polsce jest ona uprawiana przez Bogusława Nadolskiego TCh (1933-2018)¹⁵ i ks. Bogusława Miguta (1960-)¹⁶. Nazwiska te należy uporządkować następująco: u podstaw teologii liturgicznej znajduje się C. Vagaggini. Teologię liturgiczną szkoły rzymskiej tworzą: S. Marsili, A.M. Triacca i M. Sodi. Podstawy amerykańskiego nurtu teologii liturgicznej stworzył A.D. Schmemann, a kontynuatorem jego koncepcji został omawiany w tej pracy A. Kavanagh, którego spadkobiercą jest z kolei D.F. Fagerberg¹⁷. Już sam encyklopedyczny zarys

6

F.M. Arocena, D.W. Fagerberg, B. Migut, M. Sodi, Teologia liturgiczna. W poszukiwaniu syntezy

w teologii, red. B. Migut, Lublin: Wydawnictwo KUL 2013, s. 13.

7 Por. C. Vagaggini, Liturgia e pensiero teologico recente. Inaugurazione del Pontificio Instituto Liturgico, Roma 1961.

8

Por. S. Marsili, La liturgia nella strutturazione della teologia, RiL 58 (1971), s. 153-162.

9 Por. A.M. Triacca, Le sens thèologique de la liturgie et/ou le sens liturgique de la thèologie. Esquisse

initiale pour une synthèse, w: A.M. Triacca, A. Pistoia (red.), La liturgie: son sens – son esprit – sa mèthode. Liturgie et Thèologie. Confèrences Saint-Serge, XXVIII Semaine d’ètudes liturgiques. Paris, 30 juin – 3 juillet 1981, Bibliotheca Ephemerides Liturgicae. Subsidia 27, Roma 1982, s. 321-337.

10 Por. M. Sodi, Lex orandi e metodo teologico. La teologia liturgica fra tradizione e innovazione, „PATH”

3 (2004), 83-109.

11 Por. A. Schmemann, Liturgy and Theology, „The Greek Orthodox Theological Review” 17 (1972), s.

86-100.

12

Por. A. Kavanagh, On Liturgical Theology, Collegeville (MN): Pueblo Publishing Company 1984, 1984.

13 Por. R.F. Taft, Beyond East and West: Problems in Liturgical Understanding, Washington (D.C.): Pastoral

Press 1984.

14

Por. Fagerberg, Theologia prima.

15 Por. B. Nadolski, Wprowadzenie do liturgii, Kraków: Wydawnictwo WAM 2004, s. 239-261.

16 Por. B. Migut, Liturgia współczesnym wyzwaniem teologii fundamentalnej, „Roczniki Teologiczne” 53 (2006), z. 6, s. 59-80; tenże, Teologia liturgiczna szkoły rzymskiej, Lublin: Wydawnictwo KUL 2007; Arocena, Fagerberg, Migut, Sodi, Teologia liturgiczna; B. Migut, Liturgia jako teologia żywa, Lublin: Wydawnictwo KUL 2019.

89

takiego sposobu ujęcia teologii, którym jest teologia liturgiczna, ukazuje, że Kavanagh jest jej ważnym przedstawicielem i współtwórcą.

Według założyciela amerykańskiej szkoły teologii liturgicznej, prawosławnego teologa i profesora, prezbitera A.D. Schmemanna¹⁸, który jako pierwszy zdefiniował samo pojęcie „teologii liturgicznej”, punktem wyjścia jest studium historii¹⁹. Proponując metodę teologii liturgicznej, podkreślał on szczególne znaczenie tego genetyczno-historycznego podejścia. Mówiąc o rzeczywistości wzrostu i zmienności w liturgii następującym wraz z upływem czasu, zauważał, że: „brak rozwoju byłby oznaką

śmiertelnej sklerozy […]. Ważne jest, aby najpierw wiedzieć, czy wszystkie te zmiany wyrażają «zasady modlitwy» Kościoła w równym stopniu […], a nie tylko serię mniej lub bardziej przypadkowych przemian. Oczywiste jest, że teologia liturgiczna musi rozpoczynać się od historycznego studiowania kultu”²⁰. Według Schmemanna, teologia liturgiczna nie zawiera wewnętrznego podziału, lecz czyni ona z liturgii syntezę teologii, a mianowicie wychodzi od pojęcia liturgii kosmicznej, nazywanej leiturgią, której sakramentalnym wyrazem jest celebracja liturgiczna²¹.

Ojciec Aidan Kavanagh swoje uprawianie teologii liturgicznej rozpoczyna natomiast od analizy dwóch słów, które składają się na to pojęcie – „liturgia” i „teologia”. Jak zauważa w piątym rozdziale swojej książki On Liturgical Theology, oba te pojęcia są współcześnie używane w wielu różnych, całkowicie niezwiązanych przypadkach, gdyż jak pisze: „Liturgię stosuje się do prawie każdego świętego czy świeckiego zgromadzenia ludzi. Teologia natomiast zaczęła oznaczać niemal każdy rodzaj dyskursu religijnego, w szczególności podczas odpierania tych argumentów, które są niezwiązane z rzeczywistością, nie mają logicznego uzasadnienia. Biorąc to wszystko pod uwagę, warto zacząć od zastanowienia się nad tym, czym jest teologia, zwłaszcza gdy modyfikuje ją przymiotnik «liturgiczna»”²². Według o. Kavanagha: liturgia jest

18 Aleksander Dmitrievich Schmemann, urodzony 13 września 1921 roku w Tallinn w Estonii w rodzinie rosyjskich emigrantów. Dorastał i wykształcił się we Francji, gdzie w 1946 roku został wyświęcony na prawosławnego księdza. W latach 1946-1951 wykładał w Prawosławnym Instytucie Teologicznym św. Sergiusza w Paryżu. W 1951 roku wyemigrował do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej do Nowego Jorku, gdzie rozpoczął pracę jako wykładowca, a później również pełnij funkcję dziekana w Prawosławnym Seminarium Teologicznym św. Włodzimierza. W swojej pracy naukowej i publikacjach starał się ukazać

ścisły związek między teologią a liturgią chrześcijańską; był twórcą definicji „teologii liturgicznej”. Zmarł 13 grudnia 1983 roku w Nowym Yorku (Fagerberg, Theologia prima, s. 133).

19 B.T. Morrill, D.E. Salier, Alexander Schmemann. Liturgy as Life of the World, w: D.W. Vogel (red.),

Primary Sources of Liturgical Theology, Collegeville (MN): Liturgical Press 2000, s. 52.

20 Por. A. Schmemann, The Task and Method of Liturgical Theology, w: D.W. Vogel (red.), Primary

Sources of Liturgical Theology, Collegeville (MN): Liturgical Press 2000, s. 57-58. 21 Por. Arocena, Fagerberg, Migut, Sodi, Teologia liturgiczna, s. 25.

90

tworzeniem świata takiego, jakim on miał być w zamierzeniu jego Stwórcy²³. Z kolei dla D.W. Fagerberga – ucznia o. Kavanagha: „Liturgia jest perichorezą Trójcy Świętej, kenotycznie udzielającej się w celu pobudzenia naszego synergetycznego wyjścia ku przebóstwieniu”²⁴.

Już na wstępie należy podkreślić, że bardzo duży wpływ na poglądy o. Kavanagha miał wspomniany powyżej o. A. Schmemann oraz tradycja Kościoła wschodniego, która zawsze była bardziej skierowana na modlitwę niż na naukę. Dlatego w tym miejscu warto przytoczyć cenionego przez Kavanagha Ewagriusza z Pontu, który głosił, że jeśli ktoś jest teologiem prawdziwie modlącym się, to prawdziwa modlitwa czyni z niego teologa²⁵ poprzez osobistą komunię z Ojcem przez Syna w Duchu Świętym, której doświadczamy podczas modlitwy.