W analizie obrazów miasta, zamkniętych w zgromadzonym przeze mnie materiale, teoretycznym punktem odniesienia będą wymienione we wcześniejszych podrozdziałach
kategorie i koncepcje badawcze. Pierwszą z nich był tekst. Dzisiejsze rozumienie tej kategorii, wykraczające poza ramy werbocentryzmu, uwzględniające wielokodowość tekstu, a więc podkreślające jego semiotyczny (znakowy) charakter, pozwala spojrzeć na miasto jak na pewien typ przekazu, poddający się interpretacji. To przekaz utkany, podobnie jak teksty współczesnej kultury, z heterogenicznych pod względem semiotycznym elementów. Tekst wymaga lektury, a ta z kolei odbiorcy i jego odwołania się w procesie interpretacji do kontekstu sytuacyjnego i kulturowego. Współczesne metropolie, podobnie jak teksty, są tworem usytuowanym – w środowisku fizycznym, społecznym, politycznym i kulturowym, wchodząc z nimi w relacje. Roland Barthes (1997), jak pamiętamy, posługując się pojęciem tkaniny, podsunął interesujący trop refleksji. To metaforyczne ujęcie okazuje się szczególnie interesujące w odniesieniu do przedmiotu mojej pracy. Przestrzeń zurbanizowana również może zostać porównana do materii, w której przeplatają się szeregi układów komunikacyjnych, architektonicznych, relacji międzyludzkich. Wizerunek miasta-tekstu jawi się w świetle tej metafory jako próba uporządkowania splotów form i znaczeń nadawanych przez poszczególne elementy przestrzeni. Warto również wziąć pod uwagę wprowadzoną przez Barthes’a koncepcję dissemination, która otwiera myślenie o rozproszonym, fragmentarycznym przenikaniu się tekstów. Tak też spojrzeć można na współczesną metropolię. Miasto-tekst, jako złożona kategoria kulturowa, rozumiane będzie jako zdarzenie komunikacyjne, którego zaistnienie jest uwarunkowane osadzeniem w konkretnym kontekście – przestrzeni, czasie, tradycji, kulturze, doświadczane przez różne typy podmiotów.
Złożoność, procesualność i otwartość współczesnej metropolii dobrze koresponduje nie tylko z dzisiejszym rozumieniem tekstu, ale i dyskursu. Interesować mnie będzie przede wszystkim dyskurs miejski8jako kategoria wyróżniona ze względu na kryterium tematyczne (miasto jako przedmiot odniesienia), scalająca i zarazem modyfikująca wyznaczniki innych typów dyskursu (turystycznego, urzędowego, potocznego, artystycznego, ekologicznego, promocyjnego, a także socjologicznego czy kulturoznawczego). Miasto (jako obiekt) jest więc profilowane w różnych dyskursach i podobnie, i w sposób odmienny, zależny od specyfiki każdego z nich. Jest reprezentowane w tekstach, odwołujących się nie tylko do wzorców, jakimi są wymienione tu przykładowo dyskursy, ale równocześnie do różnych konwencji gatunkowych, które wchodzą w interakcje z regułami poszczególnych dyskursów. Zatem, można założyć, że cechy dyskursu miejskiego mogą być w jakimś
8Szerzej kategoria ta zostanie scharakteryzowana w ostatnim rozdziale opracowania.
stopniu kreowane przez cechy gatunków o tematyce miejskiej, takich jak na przykład:
pamiętnik z podróży, przewodnik turystyczny, listy z podróży, blogi podróżnicze, a także reklamy, teksty promocyjne, dyskusje na forach internetowych, artykuły prasowe, powieści, filmy itp. Z punktu widzenia charakterystyki miasta jako złożonej kategorii kulturowej warto wspomnieć także o zasadach dyskursu wprowadzonych przez Foucaulta, które można zastosować także do analizy przestrzeni zurbanizowanej. Jedną z nich jest zasada nieciągłości, która przejawia się w myśleniu o dyskursie (a także o mieście) w kategoriach przenikania się, ciągłego przecinania, ścierania się (Foucault 2002b: 37)9. Z zasadą swoistości jest związana z kolei ciągłość dyskursu. Również przestrzeń miejska pomimo nieustannej ewolucji form architektonicznych, a także zmieniających się relacji między człowiekiem a miastem, pozostaje w jakimś stopniu niezmienna w swoich podstawowych założeniach, nawiązując do historii i tradycji. W swoich rozważaniach Foucault zwraca uwagę na ważny aspekt dyskursu, którym są dwa
fundamentalne pojęcia, […] to właśnie problem wydarzenia i serii, wraz z grą pojęć z nimi związanych: regularnością, przypadkiem, nieciągłością, zależnością, transformacją. Poprzez taki zbiór wyraża się analiza dyskursu (Foulcault 2002b: 40).
Wymienione cechy przypisać można współczesnym metropoliom, jako formacjom zmiennym i płynnym. Próba przeniesienia pojęć z zakresu analizy dyskursu na zjawiska związane z przestrzenią zurbanizowaną utwierdza mnie w przekonaniu, że ten nurt badań dostarczyć może odpowiednich narzędzi do zbadania obrazu współczesnych miast oraz do stworzenia ich profili.
Relacje jednostki z przestrzenią obejmują zarówno formy bezpośredniego jej doświadczania, np. w aktach percepcji wzrokowej, jak również obcowania z nią poprzez różnorodne teksty kultury. Z punktu widzenia niniejszej analizy istotny będzie – związany z interakcyjnym – ideacyjny wymiar dyskursu, w którym znajdą swoje miejsce symbole, stereotypy (auto- i heterostereotypy) – kategorie ważne w procesie rekonstruowania sposobu myślenia o mieście. Do autostereotypów należeć będą tworzone przez mieszkańców miast wizerunki samych siebie i przestrzeni przez nich zamieszkiwanej. Zauważmy na marginesie, że tożsamość z miejscem w przypadku mieszkańców współczesnych metropolii jest trudna do ustalenia ze względu na nieustanną transformację układów społecznych, przestrzennych, urbanistycznych. Tym samym nakreślenie obrazu miasta i jego mieszkańców
9Tego typu dyskursy rozumiane są przez Foucaulta jako „nieciągłe praktyki, które się przecinają, [i] czasem zestawiają ze sobą” (Foulcault 2002b: 38).
z wykorzystaniem kategorii autostereotypu może przynieść równocześnie odpowiedź na pytanie o współczesny (płynny) wymiar podmiotowej tożsamości w obliczu nieustannych przeobrażeń otaczającej ją rzeczywistości. Drugie pojęcie – heterostereotypu – odnosi się do przeciwległego bieguna postrzeżeń – oceny obcej, innej grupy. W moim projekcie pojęcie to może zostać wykorzystane do charakterystyki obrazu miasta i jego mieszkańców w oczach podmiotów spoza określonej przestrzeni zurbanizowanej. Stereotypy o danym mieście umożliwiają łatwiejszą orientację w przestrzeni zurbanizowanej, szczególnie obcym, np. turystom, przyjezdnym. Wiedza na temat miasta jest przez nich zdobywana także poprzez aktywizowanie stereotypów utrwalonych w różnorodnych gatunkowo wypowiedziach. W niniejszej pracy szczególnie interesować mnie będą w tym kontekście takie gatunki, jak: blogi podróżnicze, wypowiedzi na forach internetowych, ale również inne formy sytuowane w sferze publicznej – przewodniki turystyczne, spacerowniki, wypowiedzi nadawców instytucjonalnych itp. Ciekawe jest, które z tych form wypowiedzi mają moc utrwalania i rozpowszechniania określonych stereotypów o mieście i jego mieszkańcach.
Wykreowane przez nie obrazy współczesnej metropolii mogą stać się przykładem rekontekstualizacji dotychczasowego postrzegania przestrzeni miejskiej, w miejsce starych wzorców i toposów związanych z tą kategorią pojawią się nowe, wypracowane przez dyskurs miejski realizowany w środkach masowego przekazu oraz w różnych innych przekazach kultury współczesnej.
Przyjęta konceptualizacja dyskursu sytuuje, jak to już było powiedziane, na pierwszym planie podmiot wraz z jego charakterystyką, uwzględniającą czynniki natury ideologicznej, aksjologicznej, społecznej, kognitywnej, kulturowej, historycznej, pragmatycznej, jednym słowem, punkt widzenia, oraz przedmiot wypowiedzi, a ściślej sposób jego „widzenia” warunkowany językowo i pozajęzykowo. Tymi zagadnieniami w ujęciu lingwistyki zajmują się badacze z Zakładu Stylistyki i Pragmatyki Językowej w Uniwersytecie Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy pod kierunkiem Małgorzaty Święcickiej. Efektem prac zespołu są wielotomowe opracowania, dotyczące językowego i kulturowego zróżnicowania przestrzeni miejskiej10.
Specyfika przedmiotu moich badań umożliwia wprowadzenie także innego kontekstu rozważań nad punktem widzenia. W ujęciu socjologicznym, którego reprezentacją są badania prowadzone przez Thomasa Sievertsa, punkt widzenia na miasto może być
10Pod kierunkiem Małgorzaty Święcickiej powstały dotychczas zbiory: Polszczyzna bydgoszczan (2003, 2005, 2007, 2009, 2011) oraz Miasto – przestrzeń zróżnicowana językowo, kulturowo i społecznie (2006, 2008, 2010, 2012, 2014).
rozpatrywany w kategoriach działania interakcyjnego, strukturalno-funkcjonalnego lub waloryzującego. Badacz zwraca uwagę na szerokie możliwości wystąpienia relacji między mieszkańcem miasta a przestrzenią miejską – kontakt z metropolią następuje w wyniku przeżywania typowych życiowych sytuacji, takich jak: podróż do pracy, zakupy, wizyta u lekarza. Ten interakcyjny aspekt postrzegania miasta został przez Sievertsa określony mianem perspektywy egzystencjalnej. Poza ujednoliconymi oczekiwaniami mieszkańców wobec przestrzeni miejskiej, pojawiają się także wymagania indywidualne – miejsca sportu, kultury, wypoczynku. Ten aspekt Sieverts wiąże z perspektywą funkcjonalną. Ostatnią kategorią znaczącą z perspektywy mieszkańca jest estetyka miasta – pozostaje ona w bezpośrednim związku z myśleniem o przestrzeni w kategoriach piękna i brzydoty (Sieverts 2001: 154).
Miasto oglądane oczyma czy to SWOJEGO (mieszkańca), czy OBCEGO (turysty) nasiąka treściami i konotacjami aksjologicznymi. Skonstruowanie jego wizerunku wymaga czynności „mapowania”, tzn. nasycenia określonego terytorium materialnymi elementami budującymi jego strukturę (np. elementami architektury zabytkowej, szlakami komunikacyjnymi, obiektami użyteczności publicznej, miejscami pracy czy wypoczynku itp.) a także ludźmi, zamieszkującymi dane terytorium, oraz oznaczenia relacji między wyróżnionymi elementami składowymi, które pozwalają na orientację w danym wycinku przestrzeni. Uwzględniając fakt, że niektóre obiekty (np. miasto, park, kościół, galeria handlowa itp.) są już nasycone treściami ewaluatywnymi, ważna dla opisu warstwy aksjologicznej obrazu miasta staje się obserwacja sposobu waloryzacji. Wartościowanie ujawniane jest w tekstach za pomocą różnorodnych środków tekstowych, w sposób konwencjonalny (systemowy) i pragmatyczny, wymagający uwzględnienia kontekstu, a uruchamiane konotacje wartościujące mają charakter ustabilizowany czy okazjonalny (Puzynina 1992). Ustalenia lingwistyki aksjologicznej będą w rozprawie wykorzystywane, bowiem, zarówno wartości związane ze współczesną metropolią, jak i sposób jej wartościowania decydować będą, jestem przekonana, o specyfice poszczególnych dyskursów i gatunków o tematyce miejskiej, jak i pozwolą, mam taką nadzieję, wskazać te wartości i oceny, które są typowe dla dzisiejszego miasta i wspólne dla różnych odmian dyskursu oraz form gatunkowych i które mogłyby stać się ważnym elementem charakterystyki dyskursu miejskiego.
Stworzenie portretów polskich metropolii nie byłoby możliwe bez zaistnienia interakcji między podmiotem i przedmiotem. Między miastem a jego „czytelnikiem” rodzi się szereg dystansów, które wynikają z różnego stopnia obcości w danej przestrzeni
miejskiej. Interesująca w badaniach nad odbiorem przestrzeni może okazać się także kategoria dystansu mentalnego, która została wprowadzona przez Roberta E. MacLaury’ego. W ten sposób rozumiany punkt widzenia bierze pod uwagę relację konceptualizatora i przedmiotu oglądu. Badacz wyróżnia cztery, związane z subiektywnością podmiotu, typy dystansu: dystans najbardziej zsubiektywizowany, dwa stany pośrednie oraz dystans maksymalnie obiektywny. „Z maksymalnie subiektywnym mamy do czynienia wówczas, gdy podmiot i postrzegany przedmiot zlewają się w jedno (Głaz 2004: 76)”. Jednak tak skrajna sytuacja jest trudna do realizacji w przestrzeni miejskiej, ponieważ musiałaby oznaczać całkowitą tożsamość mieszkańca z przestrzenią zurbanizowaną. Występujące w relacjach z metropolią kategorie dystansów są zależne zarówno od osobistych doświadczeń jednostki, jak również od związków jednostki z miastem. Propozycja MacLaury’ego może być punktem odniesienia w charakterystyce kategorii mieszkańca, zarówno podmiotu trwale związanego z miastem (kategoria tzw.
rdzennych mieszkańców miasta) oraz grupy nowoprzybyłych, którzy dopiero tworzą swoje relacje z przestrzenią. Z pojęciem dystansu mentalnego wiąże się także kategoria przestrzeni mentalnych. Została ona wprowadzona do teorii współczesnej kognitywistyki przez Gilles’a Fauconniera. Zdaniem badacza przestrzenie mentalne można sobie wyobrazić w postaci pojemników zbudowanych z konceptów na temat otaczającej jednostkę rzeczywistości (Fauconnier, Turner 2002: 40). Na podstawie kategorii przestrzeni-pojemników możliwe jest wytworzenie wzorców kultury, pojęć na temat danego elementu rzeczywistości. Badacz wyróżnił cztery typy przestrzeni mentalnych: przestrzeń wejścia, wyjścia, przestrzeń generyczną oraz amalgamatu. Wejście (wiedza pojęciowa w momencie zetknięcia się z przedmiotem oglądu) i wyjście (doświadczenie jednostki po tym zdarzeniu) stanowią o zamknięciu danej przestrzeni mentalnej, czyli zależności od kontekstu, miejsca, w którym następuje proces percepcji. Przestrzeń generyczna spaja ze sobą dwie wymienione wcześniej przestrzenie. Amalgamat stanowi ujęcie całościowe pojęć występujących w obydwu skrajnych przypadkach – wejścia i wyjścia, jest ich sumą (por. Rys. 2).
Rys. 2. Amalgaty konceptualne11.
Choć koncepcje Fauconniera i MacLaure’ego pojawią się na dalszym horyzoncie mych teoretycznych odwołań, nie sposób ich zignorować w rozważaniach nad percepcją miasta.
Najbliższym kontekstem pozostają badania nad tekstem i dyskursem oraz osiągnięcia polskiej szkoły lingwistyki kulturowej.
11Źródło: Fauconnier Gilles, Turner Mark (2002): The Way We Think. Conceptual Blending and the Minds Hidden Complexities. New York.
Rozdział trzeci