(starodruki)
W czasie działań w ojennych i zaraz po w ojnie w iele akt i książek z bibliotek książęcej i archiwalnej, uległo zniszczeniu, wiele też wykradzio
no . To, co zostało na zam ku książąt pszczyńskich, zabezpieczyły Dyrekcja M uzeum, która w 1945 r. przejęła zam ek pszczyński, oraz A rchiwum Pań
stwowe w Katowicach1. Nastąpiło to w roku 1946, kiedy włączono Archiwum katowickie do ogólnej sieci Archiwów Państwowych. Sprawą zabezpiecze
nia akt książęcych zajął się dyrektor AP w Katowicach, dr M ichał Antonów, natom iast ogólną opiekę nad archiw um książąt pszczyńskich sprawował z ram ienia w ładz w ojew ódzkich konserw ator okręgow y dr Jó zef K luss2.
0 faktycznym stanie książęcych archiwaliów, pozostaw ionych na zamku w Pszczynie, dowiadujemy się ze sprawozdania mgra Franciszka Szymiczka, bibliotekarza Śląskiej B iblioteki Publicznej w K atow icach. Z polecenia Koła Śląskiego Związku Bibliotekarzy Polskich i Komisji Historycznej przy Instytucie Śląskim w Katowicach, przeprow adził 10 maja 1946 r. wizytację archiwum książąt pszczyńskich. W tym przedsięwzięciu pomagali pan A ch
telik - w oźny M uzeum Zam kow ego w Pszczynie i długoletni pracow nik zam ku oraz pan Lubecki, przedw ojenny i w ojenny registrator archiwalny 1 adm inistracyjny dóbr pszczyńskich. W swoim sprawozdaniu zawarł krótki opis m iejsca, w którym znajdow ały się m ateriały archiwalne. Akta były złożone na parterze w dw óch p okojach i w ielu szafach zabitych dla b ezp ieczeń stw a deskam i a także na podłodze, w form ie hałdy kilku
m etrow ej w ysokości (z innej korespondencji w ynika, że był to stos o pow ierzchni podstaw y 30 m 2). Część akt znalazła się rów nież w szafach na II piętrze. O bibliotece padło tylko jedno zdanie: „ Wreszcie w dawnej sa li archiw alnej zn a jd u ją się skrom ne resztki bogatej ongiś biblioteki
1 „Archiwum Książąt Pszczyńskich, przewodnik po zespołach 1287-1945”, oprać.
B. Spyra, Warszawa 1973, s. 24
2Tomczykiewicz M. „Idealny a realny zasób Archiwum Państwowego w Pszczynie stan na dzień 31 XII 1975”, referat, maszynopis, s. 9
- 144
-zam kow ej oraz kilka ocalonych m ebli z daw nego inw entarza za m k o wego ”3.
7 października 1946 r. pan Lubecki przekazał doktorow i A ntonow ow i spis szaf, w których m iały znajdować się resztki pozostałych akt na zam ku w Pszczynie4. Poniżej przedstaw iono fragm ent tabeli dotyczący b ib lio
Książki z biblioteki, (ustawy), małe resztki Korytarz wschodni na II piętrze, szafa nr 36
W toku porządkowania Archiwum, zostały wyłonione również nieliczne pozycje z biblioteki archiwalnej przy Dyrekcji Dóbr Księcia Pszczyńskiego.
W latach 1952-1974 Oddział w Pszczynie wzbogacał zasób o zespoły archiwalne, których akta pow staw ały na jego obszarze działania w okresie pruskim i m iędzyw ojennym . B yły to spuścizny landratur (starostw p o wiatowych), wydziałów powiatowych, magistratów, urzędów katastralnych i inspektoratów szkolnych5. Obok m ateriałów archiwalnych zabezpieczo
no w iele X VIII, XIX i X X -w iecznych książek i druków, pochodzących z tych instytucji.
O różnorodności zasobu biblioteki AP w Pszczynie, św iadczą liczne znaki proweniencyjne. To utrwalone graficznie znaki naniesione na książki, które wskazują pochodzenie zbiorów, właścicieli, wędrówkę książek i sposób ich przechowywania. U mieszczane są zwykle w miejscach um ow nych lub dowolnych, jeśli dotyczą księgozbioru prywatnego6. M ogą to być (il. 45):
- zapisy własnościowe, sygnujące nazwisko właściciela lub instytucję - zapisy dedykacyjne
- pieczątki
- ekslibrisy i superekslibrisy (odciskane na oprawach lub naklejane) - sygnatury historyczne.
3 „Sprawozdanie z wizytacji byłego archiwum książąt pszczyńskich z dnia 10 maja 1946 r ”, syg. WAP Kat 55/1, s. 1-3
4 „Spis spraw w których znajdują się reszty pozostałych akt lub spraw archiwalnych na zamku byłych książąt pszczyńskich w Pszczynie, syg. WAP Kat. 55/1, s. 10-11
5 Tomczykiewicz M., „Trzydzieści lat działalności Archiwum Państwowego w Pszczy
nie”, s. 3
6 Wójcik E., Salska-Kopeć K , Znaki własnościowe na książkach i ich znacze
nie dla historii bibliotek - kilka refleksji po interesującym wykładzie; W: Warsztaty Bibliotekarskie [Dokument elektroniczny]; red. nacz. Wiesława Olczykowska; Czasopismo elektroniczne Nr 2/2006 (18) czerwiec, Piotrków Trybunalski: Biblioteka Pedagogiczna, http://www.pedagogiczna.edu.p1/warsztat/2006/2/060207.htm
- 146
-h) i)
j)
45. Sygnatury i inne znaki na starodrukach (fotografie ze zbiorów Archiwum Państwowego w Pszczynie):
a) Syg. 612 - pieczęć Hochbergów b) Syg. 1000 - pieczęć Anhalt-Cöthen
c) Syg. 364 - Herz: Anh: Cöth: Rent-Cammer zu Pless d) Syg. 1554 - Archiv des Fürsten von Pless
e) Syg. 405 - Fürstlich Plessisches Archiv f) Syg. 1058 - Louise Ferdinande
g) Syg. 1067 - Zur Fürstl. Regirungs Bibliothec
h) Syg. 1033 - różowa sygnatura z inwentarza AKP II 924
i) Syg. 2872 - IX 59 sygnatura określająca dział IX dot. spraw związanych z wojsko
wością
j) Syg. 712 - ex libris i pieczęć Heinricha Luxa
A rtykuł ma na celu przedstawienie najciekawszych i najstarszych po
zycji znajdujących się w bibliotece A rchiw um oraz w skazanie kierunku dalszych działań badaw czych nad księgozbiorem . O pisane zostaną naj
ciekaw sze starodruki niezidentyfikow ane pod w zględem przynależności prow eniencyjnej oraz najliczniej prezentow ane 3 grupy proweniencyjne:
biblioteka M agistratu w Pszczynie, biblioteka Archiwum Książęcego i bi
blioteka zamkowa.
W tej pierw szej grupie na uw agę zasługują 4 starodruki, w szystkie z dziedziny prawa, dwa pierw sze ze względu na ciekaw ą oprawę i następne dwa, ze względu na tem atykę bezpośrednio zw iązaną z Pszczyną. Są to:
- opraw iony w skórę I tom Schlesische R echte Friedenberga, w ydany w 1738 r w O ficynie Johanna Jacuba K orna we W rocław iu7 (il. 46 z lewej).
- D es A lle r D urchlauchtigsten, G roßm aechtigsten Fuersten und H errn Friderichs, K oenigs in Preussen und Souverainen H ertzogs in Niede- r=Schlesien, N eue Process-Ordnung, w ydany w 1742 r. rów nież we W rocławiu, w Oficynie Johanna Jacuba K om a (il. 46 z prawej). Jest to jedyny egzemplarz w pszczyńskim Archiwum, oprawiony w biały per
gamin. N ie posiada żadnych zdobień. N a grzbiecie, u góry, naklejono sygnaturę 73, jednak nie udało się jej zidentyfikow ać8.
- M om enta Causae Plessensis Oder Zuverlaeßiger Inhalt A ller Gruende, Welche in der Rechtshaengigen Succession Streitigkeit ueber die Freye Standes- H errschafft Pless, in Ober=Schlesien. Druk w ydany został w 1744 r. w Żarach, u G othloba H eboldena w opraw ie m iękkiej, papie
rowej, bez zdobień9.
- Vollstaendige Sam m lung der Schrifften, Welche wegen der bey den, Schlesischen Ober= und F uersten -R ech t die Freye Standes =Herrschafft Plesse, betreffend wichtigen rechts=Angelegenheit bis anhero zum Vor
schein gekom m en10. Druk w miękkiej, papierowej oprawie, również bez zdobień, w ydany w Lipsku w 1740 r. u Caspara Fritscha.
7 Sygnatura 341 8 Sygnatura 399 9 Sygnatura 397 10 Sygnatura 395
- 148
-46. Oprawiony w skórę I tom Schlesische Rechte Friedenberga z 1738 roku oraz oprawiony w pergamin Neue Process-Ordnung z 1742 r.