ANDRZEJ PIESTRZYŃSKI Wydział Analiz Ekonomicznych oraz
Strategii, KZK GOP w Katowicach GRZEGORZ DYDKOWSKI Zastępca przewodniczącego Zarządu KZK GOP, adiunkt w Katedrze
Transportu AE w Katowicach
liczeń na jednostkę pracy eksploatacyjnej, na osobę zamieszkującą daną gminę, a także na jednostkę po-wierzchni gminy.
W 2008 roku dotacje gmin członkowskich były uza-leżnione w 75 procentach od wielkości pracy eks-ploatacyjnej wykonanej na terenie gminy oraz w 25 procentach od dochodowości poszczególnych linii.
W kolejnych latach udział dochodowości poszcze-gólnych linii w wyliczeniach dotacji z gmin będzie się zwiększał o 25 procent, tak aby w 2011 roku dotacja była ustalana wyłącznie na podstawie dochodowości linii. Uwzględnienie parametru dochodowości linii skutkuje zróżnicowaniem wielkości wpłat w przeli-czeniu na jednostkę pracy eksploatacyjnej. Wraz ze zwiększaniem elementu dochodowości w wylicza-niu dotacji, zróżnicowanie to będzie się pogłębia-ło. W 2008 roku średnia dopłata gmin członkow-skich KZK GOP do komunikacji, w przeliczeniu na jeden wozokilometr wykonanej pracy eksploatacyj-nej wyniosła 2,30 zł. Największą dopłatę do jednego
30
a nalizy i opinie
a nalizy i opinie
Rys. 1.
Struktura dochodów KZK GOP w 2008 roku
wozokilometra wniosła gmina Będzin 2,49 zł, nato-miast najmniejszą Siemianowice Śląskie – 2,13 zł.
W przypadku Komunikacyjnego Związku Komu-nalnego GOP, podobnie jak w przypadku innych miast w Polsce, w strukturze dochodów systema-tycznie rośnie udział dotacji gmin, czyli publiczne-go finansowania miejskiepubliczne-go transportu zbiorowepubliczne-go.
W 2006 roku dotacje gmin KZK GOP do miejskie-go transportu zbiorowemiejskie-go stanowiły 36,9 procent dochodów ogółem, w 2007 roku udział dotacji wy-niósł już 39,4 procent natomiast w 2008 roku 43,9 procent. Zwiększanie udziału publicznego finanso-wania transportu zbiorowego wynika z szybszego wzrostu wydatków na przewozy niż dochodów ze sprzedaży biletów. W latach 2007–2009 wydatki na
przewozy wzrosną o około 75 mln zł, a dochody ze sprzedaży biletów o 9,5 mln zł (rysunek 2).
Utrzymywanie się na podobnym poziomie docho-dów ze sprzedaży biletów, mimo okresowych podwy-żek cen, jest wynikiem zmniejszającej się wielkości przewozów, tzn. spadku liczby pasażerów korzysta-jących z usług miejskiego transportu zbiorowego.
Na przestrzeni lat 1995–2007 liczba osób przewie-zionych środkami miejskiego transportu zbiorowego w Polsce zmniejszyła się z 5 mln 910 tysięcy do 4 mln 78 tysięcy osób, tj. nieco ponad 2,5 procent rocznie, przyjmując jako bazę 1995 rok (rysunek 3).
Czynnikami mającymi wpływ na zmniejszającą się liczbę przewożonych osób w miejskim transporcie zbiorowym są m.in. wzrost motoryzacji
indywidual-Źródło: Sprawozdanie z wykonania planu finansowego Komunikacyjnego Związku Komunalnego Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego w Katowicach za 2008 rok.
Katowice 24.02.2009 rok
Źródło: Opracowanie KZK GOP na podstawie sprawozdań z wykonania planów finansowych KZK GOP w Katowicach za lata 2007–2008 oraz planu finansowego KZK GOP na 2009 rok
Rys. 2.
Wielkość wydatków na przewozy oraz dochodów ze sprzedaży biletów w latach 2007–2009
31
a nalizy i opinie
gmina
dotacje do miejskiego transportu zbiorowego (zł)
praca eksploatacyjna
(wzkm)
dotacje do miejskiego transportu zbiorowego (1 wzkm) (zł)
liczba mieszkańców
(tys.)
dotacje do miejskiego transportu zbiorowego (1 mieszkańca) (zł)
powierzchnia gminy
(km2)
dotacje do miejskiego transportu zbiorowego
(1 km2) (zł)
Będzin 10 954 997 4 397 675 2,49 58 639 187 37 296 081
Bobrowniki 1 897 753 810 964 2,34 11 308 168 52 36 495
Bytom 16 868 003 7 134 863 2,36 184 765 91 69 244 464
Chełm Śląski 547 065 223 430 2,45 5 759 95 23 23 785
Chorzów 9 430 279 4 148 299 2,27 113 678 83 33 285 766
Czeladź 3 097 662 1 345 903 2,30 34 072 91 16 193 604
Dąbrowa Górnicza 15 760 639 6 661 159 2,37 128 795 122 189 83 390
Gierałtowice 1 431 558 641 822 2,23 10 724 133 38 37 673
Gliwice 15 860 551 7 102 256 2,23 197 393 80 134 118 362
Imielin 315 465 131 921 2,39 8 010 39 28 11 267
Katowice 41 987 571 18 767 803 2,24 312 201 134 165 254 470
Knurów 2 201 952 961 114 2,29 39 449 56 34 64 763
Mysłowice 6 991 041 3 013 460 2,32 74 912 93 66 105 925
Psary 1 821 023 739 641 2,46 11 369 160 46 39 587
Radzionków 1 014 820 454 920 2,23 17 163 59 13 78 063
Ruda Śląska 12 285 252 5 738 973 2,14 144 584 85 78 157 503
Siemianowice Śl. 5 004 559 2 344 529 2,13 71 621 70 25 200 182
Siewierz 1 190 785 513 087 2,32 12 205 98 114 10 445
Sławków 645 976 275 568 2,34 6 866 94 37 17 459
Sosnowiec 21 154 605 8 837 994 2,39 222 586 95 91 232 468
Świętochłowice 3 569 864 1 454 342 2,45 54 525 65 13 274 605
Wojkowice 1 377 567 573 817 2,40 9 368 147 13 105 967
Zabrze 14 650 156 6 345 757 2,31 189 062 77 80 183 127
RAZEM 190 059 141 82 619 297 2,30 1 919 054 99 1 394 136 341
Tablica 1. Dotacje gmin członkowskich KZK GOP do miejskiego transportu zbiorowego w przeliczeniu na jednostkę pracy eksploatacyjnej, liczbę mieszkańców i powierzchnię gminy
Źródło: Opracowanie KZK GOP na podstawie danych z witryny internetowej Głównego Urzędu Statystycznego www.stat.gov.pl
32
a nalizy i opinie
Rys. 3.
Spadek liczby pasażerów
korzystających w Polsce z usług transportu zbiorowego w latach 1995–2007
(dane w tysiącach osób) Źródło: Opracowanie KZK GOP na podstawie: Rocznik statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2007 oraz Rocznik statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2008
Źródło: Opracowanie KZK GOP na podstawie: Rocznik statystyczny województwa śląskiego 2005, Rocznik statystyczny województwa śląskiego 2007, Rocznik statystyczny województwa śląskiego 2008
Rys. 4
Wskaźnik poziomu motoryzacji
w województwie śląskim
miasto samochód (%) miejska komunikacja
zbiorowa (%) pieszo lub rowerem (%)
Kraków 1994 22 48 30
Łódź 1995 23 55 24
Poznań 1997 48 37 15
Warszawa 1998 26 53 21
Katowice 1998 29 33 38
Tablica 2. Udział różnych sposobów przemieszczania się w wybranych miastach w Polsce na podstawie badań przeprowadzonych w 2000 roku
Źródło: Projekt zmiany: „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Poznania”. Witryna internetowa Miejskiej Pracowni Urba-nistycznej www.mpu.pl/studium2008
33
a nalizy i opinie
nej oraz w części przypadków zmniejszanie się licz-by ludności miast.
Przykładowo w 2003 roku w województwie śląskim liczba samochodów osobowych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców wynosiła 290, natomiast w 2007 roku wskaźnik ten osiągnął wartość 365 (rysunek 4).
Oznacza to, że w ciągu 4 lat wskaźnik motoryzacji wzrósł w województwie śląskim o 25,9 procent.
Wygoda i komfort podróży samochodem osobo-wym, możliwość rozpoczęcia podróży w dowolnym momencie oraz konkurencyjne koszty zmienne ko-rzystania z samochodu osobowego (koszt paliwa) w stosunku do cen biletów powodują, że – pomi-mo rosnącego natężenia ruchu – udział tego środka transportu w obsłudze potrzeb przewozowych miast systematycznie rośnie. Udział różnych sposobów przemieszczania w realizacji podróży, w wybranych miastach w Polsce przedstawia tablica 2.
W tablicy 3 przedstawiono jak zmieniał się udział różnych sposobów przemieszczania w Poznaniu w latach od 1987 do 2000. Widoczny jest
znaczą-miasto samochód (%) miejska komunikacja
zbiorowa (%) pieszo lub rowerem (%)
Poznań 1987 16 51 31
Poznań 1997 48 37 15
Poznań 2000 53 37 10
w tym śródmieście 47,2 40,2 13,6
w tym centrum 44,4 43,3 12,3
Tablica 3. Udział różnych sposobów przemieszczania się w Poznaniu w latach 1987, 1997 oraz 2000, na podstawie badań przeprowadzonych w 2000 roku
Źródło: Projekt zmiany Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Poznania. Witryna internetowa Miejskiej Pracowni Urbani-stycznej www.mpu.pl/studium2008
rodzaj dnia samochód miejski transport
zbiorowy pieszo lub rowerem
dzień roboczy 28% 39% 33%
sobota 36% 29% 34%
niedziela 32% 25% 43%
Tablica 4. Udział różnych sposobów przemieszczania się osób w wieku 6 i więcej lat w dniu roboczym i dni weeken-dowe na terenie KZK GOP, na podstawie badań przeprowadzonych w 2007 roku
Źródło: Opracowanie KZK GOP na podstawie: „Diagnoza stanu systemu transportowego oraz plan rozwoju transportu zbiorowego w obszarze działania KZK GOP”.
Ernst & Young Corporate Finance Sp. z o.o. Katowie – Warszawa, sierpień 2007 rok.
cy wzrost przemieszczeń realizowanych samocho-dami osobowymi.
Dla terenu działania Komunikacyjnego Związku Ko-munalnego GOP badanie zachowań komunikacyj- nych mieszkańców zostało przeprowadzone przez PBS DGA Sp. z o.o. w styczniu 2007 roku. Wyniki przed-stawiono w tablicy 4. Udział podróży wykonywanych miejskim transportem zbiorowym, tj. autobusem, tram-wajem, mikrobusem i koleją jest największy w dniu ro-boczym (39 procent) i zmniejsza się do 29 procent w so-botę i 25 procent w niedzielę. Zwiększa się natomiast liczba podróży pieszych i rowerowych z 33 procent w dniu roboczym do 43 procent w niedzielę. W przy-padku podróży wykonywanych samochodami (jako kierowca, jako pasażer i taksówkami) udział podróży zmienia się od 28 procent w dniu roboczym do 36 pro-cent i 32 propro-cent odpowiednio w sobotę i niedzielę.
Drugim czynnikiem mającym wpływ na zmniej-szającą się liczbę przewożonych osób w miejskim transporcie zbiorowym jest zmniejszanie się
licz-by ludności miast obsługiwanych przez KZK GOP.
34
a nalizy i opinie
Rysunek 5 przedstawia zmianę liczby mieszkań-ców gmin członkowskich KZK GOP na przestrze-ni lat 2000–2007 (w 2000 roku liczba mieszkańców gmin KZK GOP wynosiła 2 002 935, a w 2007 roku 1 919 054). Spadek liczby ludności w tych gminach wyniósł prawie 84 tysiące osób4, tzn. średnia licz-ba mieszkańców w gminach KZK GOP ulegała ob-niżeniu o 10,5 tysiąca osób rocznie, a średniorocz-ny spadek kształtował się na poziomie 0,6 procent.
Powyższe dane nie uwzględniają wyjazdów czaso-wych mieszkańców gmin KZK GOP, np. związanych z emigracją zarobkową. Obniżenie liczby mieszkań-ców oznacza zmniejszanie się liczby potencjalnych pasażerów, którzy mogliby korzystać z usług
komu-nikacji zbiorowej. Według prognoz demograficz-nych GUS, w okresie do 2035 roku odnotowywać się będzie dalszy spadek liczby ludności zarówno dla Polski (5,5 procent), jak i dla województwa ślą-skiego (12,7 procent).
Wzrost wysokości publicznego finansowania miej-skiego transportu zbiorowego wynika również z systematycznego wzrostu kosztów przewozów.
Z porównania średnich stawek płaconych za jeden wozokilometr zrealizowanej pracy przewozowej (1 wzkm) przez KZK GOP, przewoźnikom świad-czącym usługi w 2007 roku oraz w pierwszych czte-rech miesiącach 2009 roku wynika, że wzrosły one o ponad 13 procent (rysunek 6). W okresie tym Rys. 5.
Zmiana liczby
mieszkańców w miastach KZK GOP
w latach 2000–2007 Źródło: Opracowanie KZK GOP na podstawie danych z witryny internetowej www.stat.gov.pl
Źródło: Opracowanie KZK GOP na podstawie danych własnych
Rys. 6.
Średnia stawka (netto) płacona przewoźnikom przez KZK GOP za świadczone usługi przewozowe (1 wzkm) w okresie
od stycznia 2007 roku do kwietnia 2009 roku
35
a nalizy i opinie
średnia stawka za usługi autobusowe wzrosła z 3,69 zł w 2007 roku do 4,00 zł w pierwszych czterech mie-siącach 2009 roku, tj. o 8,4 procent. W przypad-ku usług tramwajowych wzrost stawek był znacz-nie wyższy i wyniósł 26,2 procent. W 2007 roku za 1 wzkm zrealizowanej pracy przewozowej KZK GOP zapłacił średnio 6,53 zł, a w pierwszych czte-rech miesiącach 2009 roku średnia stawka wynosi-ła już 8,24 zł.
Wzrost ten jest wynikiem rosnących cen paliw (ry-sunek 7) oraz energii elektrycznej (komunikacja tramwajowa). Z uwagi na znaczny wzrost cen pa-liw, który w dużym stopniu wpływa na wzrost kosz-tów świadczenia usług, KZK GOP postanowił zmie-nić zasady waloryzacji stawek za usługi przewozowe w umowach zawieranych po postępowaniach prze-targowych. W aktualnie zawieranych umowach (zgodnie z uchwałą Zarządu nr 25/2007 z dnia 17.05.2007 roku) stawki ustalone w wyniku postę-powań przetargowych waloryzowane są w oparciu o wskaźnik inflacji (waga 0,7) oraz o wskaźnik wzro-stu cen oleju napędowego (waga 0,3).
Niezależnie od podwyżek cen oleju napędowego, wzrost stawek płaconych przewoźnikom za jednost-kę pracy eksploatacyjnej, jest związany z dążeniem KZK GOP do stałego podnoszenia jakości usług przewozowych poprzez zaostrzanie wymogów do-tyczących wieku pojazdów zgłaszanych do obsłu-gi linii w nowych postępowaniach przetargowych, a także wprowadzaniem systemu głosowego zapo-wiadania przystanków. Ponadto na wzrost kosztów
wpływ ma wprowadzany w KZK GOP system kon-troli biletów przez kierowców w komunikacji auto-busowej, w którym pasażerowie wsiadając pierw-szym wejściem, pokazują kierowcy ważny bilet bądź kasują bilet jednorazowy. Taki system znacznie pod-nosi też poziom bezpieczeństwa – kontrola wcho-dzących pasażerów przez kierowcę zmniejsza ano-nimowość osób podróżujących pojazdem.
Publiczne finansowanie miejskiego transportu zbio-rowego jest istotnym czynnikiem umożliwiającym poprawę atrakcyjności transportu zbiorowego, któ-ry powinien stanowić alternatywę dla motoktó-ryza- motoryza-cji indywidualnej i umożliwiać realizację potrzeb przewozowych, tak aby stymulować harmonijny rozwój aglomeracji górnośląskiej. Wykonywanie na większą skalę przewozów nowoczesnym tabo-rem niskopodłogowym, energooszczędnym, z dużą częstotliwością kursowania i krótkim czasem po-dróży, wpływa jednak na konieczność zwiększa- nia publicznego finansowania miejskiego transpor-tu zbiorowego. q
Rys. 7
Zmiany cen oleju napędowego oraz inflacji w Polsce w latach 2004–2008
1 W 2009 roku KZK GOP dokonał rozliczenia wniesionych dotacji, stąd ostatecznie dofinansowanie miejskiego transportu zbioro-wego wnoszone przez gminy członkowskie za 2008 rok wyniosło 190,1 mln zł.
2 Sprawozdanie z wykonania planu finansowego Komunikacyjnego Związku Komunalnego Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego w Katowicach za 2008 rok. Katowice 24.02.2009 rok.
3 Statut Komunikacyjnego Związku Komunalnego Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Dz. Urz. Woj. Śląskiego z 2007 rok.
Nr 109 poz. 2177 z późniejszymi zmianami.
4 Witryna internetowa Głównego Urzędu Statystycznego www.stat.
gov.pl.
Źródło: Opracowanie KZK GOP na podstawie danych z witryny internetowej www.orlen.pl i www.stat.gov.pl
36
u n ijn e a b c
Z projektu wytycznych Ministerstwa Rozwoju Regio-nalnego wynika, że wypłata dotacji będzie podlegała przepisom dotyczącym rekompensat za świadczenie przez przewoźników usług o charakterze publicz-nym. Chodzi o możliwości, jakie daje unijne roz-porządzenie z 1969 roku. Ten dokument przestanie obowiązywać w grudniu 2009 roku. Wówczas wej-dzie w życie rozporządzenie 1370/2007. To oznacza, że jeśli samorząd będzie chciał realizować swój pro-jekt po tej dacie, będzie musiał dostosować go do nowego prawa.