Przynależność państwowa

Zgodnie z postanowieniami kongresu wiedeńskiego z 1815 r. ze znacznej czę-ści Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo Polskie, geopolitycznie ściśle powiązane z carską Rosją. W granicach nowego państwa znalazł się Kowal wraz z powiatem kowalskim i 2 powiatami wschodnich Kujaw: brze-skim z siedzibą władz w Brześciu Kujawbrze-skim i radziejowbrze-skim z siedzibą władz w Radziejowie. Taka konfiguracja administracyjna nie trwała długo. Ustawa konstytucyjna dla Królestwa z 27 XI 1815 r. zapowiadała zmianę podziału te-rytorialnego kraju na województwa, obwody i sądowe powiaty. Szczegółową reorganizację administracyjną państwa wprowadzono postanowieniem Na-miestnika Królestwa z 16 I 1816 r.: Królestwo Polskie podzielono ostatecznie na 8 województw, zlikwidowano wymienione powiaty kujawskie, z nich utwo-rzono jeden duży obwód kujawski ze stolicą we Włocławku w województwie mazowieckim ze stolicą w Warszawie (w latach 1830–1836 siedzibą obwodu był Brześć Kujawski). Kowal utracił tym samym znaczenie ośrodka stołecz-nego na poziomie powiatu. Lokalnym politykom nie udało się zrealizować po-mysłu utworzenia odrębnego województwa kujawskiego. Jednocześnie zrezy-gnowano z utrzymania sytuacji z okresu przejściowego, w którym 3 powiaty kujawskie, po przejęciu przez Prusy Bydgoszczy i znacznej części

departamen-Tabela 7 cd.

tu bydgoskiego z czasów Księstwa Warszawskiego, przyłączono do departa-mentu płockiego z siedzibą władz w Płocku⁶¹.

Podział kraju na województwa nie przetrwał długo. W 1837 r. w Królestwie wprowadzono gubernie zamiast województw i rządy gubernialne zamiast ko-misji wojewódzkich⁶². Od tego momentu Kowal i jego okolice funkcjonowały w obwodzie kujawskim i w guberni mazowieckiej ze stolicą w Warszawie. Dnia 9 IX 1842 r. został podpisany ukaz, na podstawie którego przemianowano do-tychczas istniejące obwody na powiaty, a sądowe powiaty na okręgi. Od tego momentu Kowal przynależał do powiatu kujawskiego z siedzibą we Włocław-ku, który funkcjonował w ramach guberni mazowieckiej. Do kolejnej, choć nie-wielkiej, zmiany w przynależności administracyjnej Kowala i jego okolic do-szło z początkiem 1845 r. W Królestwie zmniejszono liczbę guberni z 8 do 5, z dotychczasowych guberni mazowieckiej i kaliskiej utworzono jedną guber-nię warszawską z siedzibą władz w Warszawie. Kowal trafił do powiatu kujaw-skiego i guberni warszawskiej, natomiast po zmianie nazwy powiatu w 1847 r.

do powiatu włocławskiego z siedzibą władz powiatowych we Włocławku i do guberni warszawskiej z siedzibą władz gubernialnych w Warszawie⁶³. Taka przynależność administracyjna (państwowa) Kowala i jego okolic pozostała do końca omawianego okresu.

W Królestwie Polskim utrzymano istnienie gmin wiejskich jako najmniej-szej jednostki podziału administracyjnego kraju. Podobnie jak w Księstwie Warszawskim nie określono jednak ich liczby i siedzib. Postanowieniem Na-miestnika Królestwa Polskiego z 30 V 1818 r. – Urządzenie względem wójtów po wsiach, wprowadzono zasadę, że każda miejscowość, która liczyła minimum 10 dymów, mogła tworzyć odrębną gminę wiejską. Mniejsze wsie (nomenklatu-ry) miały zostać oddane pod zarząd najbliższego wójta. W dokumencie umoż-liwiono łączenie kilku lub nawet kilkunastu wsi, które np. wchodziły w skład

61 M. Kallas, Z przynależności administracyjnej Kujaw i ziemi dobrzyńskiej (od rozbio-rów do utworzenia województwa włocławskiego), Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie 1978, seria A, s. 201; T. Dziki, W czasach…, s. 132–133.

62 W. Witkowski, Historia administracji w Polsce 1764–1989, Wydawnictwo Nauko-we PWN, Warszawa 2012, s. 149; A. Korobowicz, W. Witkowski, Historia ustroju i prawa polskiego (1772–1918), Wolters Kluwer, Warszawa 2012, s. 118.

63 T. Dziki, W czasach…, s. 134.

jednego majątku ziemskiego, w jedną gminę wiejską⁶⁴. Takie, w ujęciu ogólnym, zasady tworzenia gmin wiejskich obowiązywały w Królestwie do 1859 r., kie-dy to wprowadzono przepis, że najmniejsza gmina nie mogła liczyć mniej niż 50 dymów, i tym razem nie określono jednak ich liczby i siedzib. Te sprawy wciąż uzależnione były przede wszystkim od woli właścicieli ziemskich i ad-ministracji powiatowej⁶⁵.

Z uwagi na to, że Kowal posiadał własną administrację miejską, jego okolice i najbliżej położone miejscowości przynależały do okolicznych gmin wiejskich, głównie: Grabkowa i Grodztwa Kowal. Sytuacja uległa stabilizacji dopiero w la-tach 60. XIX w. W 1865 r., w ramach reformowania podziału administracyjnego państwa na gminy wiejskie przy jednoczesnym ograniczeniu ich liczby, sąsia-dujące z Kowalem gminy Grodztwo Kowal i Grabkowo zostały połączone w jed-ną gminę Kowal⁶⁶. Zanim taka decyzja została podjęta, przez dziesięciolecia wielkość obu powyższych jednostek podziału administracyjnego ulegała zmia-nom. Na przykład w 1845 r. gmina Grabkowo składała się z 4 miejscowości, a Grodztwo Kowal z 4 nomenklatur (Grodztwo Kowal, Dębniaki, Kukowy i Ra-kutowo). Obie w tamtym czasie były jednymi ze 115 gmin istniejących w ob-wodzie. W 1850 r. gmina Grodztwo Kowal składała się z 6 miejscowości (Ra-kutowo – kolonia rządowa, Kowal – osada rządowa, Grodztwo Kowal – folwark donacyjny, Grodztwo Kowal – kolonia, Dębniaki – kolonia, Kukowy Rumunki), a gmina Grabkowo z 7 (Czerniewiczki – folwark, Dziardonice – folwark, Grab-kowo – wieś, Księża Kępka – folwark, Łopatki – wieś, Warząchewka – osada, Pińczata – osada). W 1851 r. te gminy były z kolei jednymi z 83 gmin, na które był podzielony powiat włocławski. W 1853 r. gmina Grabkowo składała się z 7, a gmina Grodztwo Kowal z 5 miejscowości⁶⁷. Wykazy „nomenklatur” tworzą-cych obie gminy w latach 1856–1864 przedstawiają tabele 8–9.

64 Dziennik praw Królestwa Polskiego (dalej: DPKP), 6, Warszawa 1820, s. 35;

A. Okolski, Wykład prawa administracyjnego oraz prawa administracyjnego obowiązu-jącego w Królestwie Polskim, t. 1, Drukarnia S. Orgelbranda Synów, Warszawa 1880, s. 317; W. Witkowski, Historia…, s. 149; A. Korobowicz, W. Witkowski, Historia…, s. 118.

65 DPKP, 53, s. 9; W. Witkowski, Historia…, s. 150; A. Korobowicz, W. Witkowski, Hi-storia…, s. 119.

66 Archiwum Państwowe w Toruniu Oddział we Włocławku (dalej: APTOW), Na-czelnik Powiatu Włocławskiego z lat 1808–1866 [1889] (dalej: NPW), sygn. 412, k. 39.

67 Tamże, sygn. 224, k. nlb.; sygn. 290, k. nlb.; sygn. 332, k. nlb.; T. Dziki, Administra-cja gmin…, s. 128–130.

Należy podkreślić, że podobna sytuacja dotyczyła większości gmin wiej-skich istniejących w pierwszej połowie XIX w., i to nie tylko na terenie obwodu, a następnie powiatu kujawskiego (włocławskiego), ale leżących w całym Kró-lestwie Polskim, co wynikało z ówcześnie obowiązujących przepisów prawa⁶⁸.

Tabela 8. Miejscowości wchodzące w skład gminy Grabkowo w latach 1856–1864

Lp. 1856 1859 1862 1864

1 Czerniewiczki – folwark Dziardonice Grabkowo – wieś Grabkowo – wieś 2 Czerniewice – folwark Czerniewiczki Dziardonice – wieś Dziardonice – wieś 3 Dziardonice – folwark Grabkowo Czerniewiczki – folwark Czerniewiczki – wieś 4 Grabkowo – kolonia Księża Kępka Kępka Księża – wieś Kępka Księża – wieś 5 Kępka Księża – folwark Łopatki Pińczata – osada Pińczata – wieś 6 Łopatki – osada Warząchewka

Rządowa Łopatki – wieś Czerniewice – wieś 7 Pińczata – osada Pińczata Czerniewice – wieś Łopatki – wieś

8 Warząchewka – osada Czerniewice – –

Ź r ó d ł o: zestawienie własne na podstawie: APTOW, NPW, sygn. 332, k. nlb; sygn. 353, k. nlb.; sygn. 381, k. 1077–1079; sygn. 412, k. 39.

Tabela 9. Miejscowości wchodzące w skład gminy Grodztwo Kowal w latach 1856–1864

Lp. 1856 1859 1862 1864

1 Grodztwo Kowal –

folwark Grodztwo Kowal Grodztwo Kowal Grodztwo Kowal – folwark 2 Kamieniczki – osada Kamieniczki Kamieniczki – osada Kamieniczki – kolonia 3 Dębniaki – kolonia Dębniaki Dębniaki – wieś Dębniaki – kolonia

4 Kukowy – wieś Kukowy vel Kukawy Kukawy – kolonia

68 Szerzej o podziałach na gminy wiejskie obwodu i powiatu kujawskiego (wło-cławskiego) do 1866 r., a także o zmianach prawa w tym zakresie zob. m.in.: T. Dziki, Gmina wiejska Lubanie na Kujawach w latach 1815–1867. Z badań nad administracją tere-nową w Królestwie Polskim w XIX wieku, Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie 2014, 29, s. 45–

–63; tenże, Administracja gmin…, s. 111–138; tenże, W czasach…, s. 134–136.

Lp. 1856 1859 1862 1864 5 Rakutowo – kolonia Rakutowo – wieś Rakutowo – wieś Rakutowo – wieś 6 Sołectwo – osada Rakutowo Sołeckie Sołectwo Rakutowskie

– osada Sołectwo – osada

7 Człapa Młyn Młyn Człapa Młyn Człapa Człapa Młyn

8 Kowal – osada Kowal – wieś Kowal – osada Kowal – osada

9 Patrowo – folwark Patrowo – folwark – –

10 Patrówek – folwark Patrówek – folwark – –

Ź r ó d ł o: zestawienie własne na podstawie: APTOW, NPW, sygn. 332, k. nlb.; sygn. 353, k. nlb.; sygn. 381, k. 155; sygn. 412, k. 39.

W następnych miesiącach władze państwowe przygotowywały kolejne prze-pisy regulujące podział kraju na gminy wiejskie. Nowa organizacja admini-stracyjna, w wyniku której utrzymano istnienie gminy wiejskiej o nazwie

„gmina Kowal”, z względnie już stabilnym zasięgiem terytorialnym, weszła w życie z początkiem 1867 r. Jej podstawą prawną było postanowienie o po-dziale miast i gmin w powiatach z 17 I 1867 r. Nowy powiat włocławski skła-dał się odtąd z 7 miast jako odrębnych jednostek administracyjnych (Brześć Kujawski, Kowal, Lubień, Lubraniec, Przedecz, Chodecz i Włocławek) oraz z 13 gmin wiejskich, wśród których była wspomniana gmina Kowal z siedzibą urzędu w Rakutowie⁶⁹. Nowa gmina składała się łącznie z 12 miejscowości i li-czyła 1613 mieszkańców oraz 205 dymów (tabela 10).

69 Tenże, Dobra ziemskie Kłóbka w latach 1793–1918, [w:] Kłóbka – dzieje dóbr ziem-skich (od XIII wieku do czasów współczesnych), red. T. Dziki, Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej, Włocławek 2015, s. 42; tenże, Powstanie i rozwój polskiego samorządu gminnego w Królestwie Polskim w 2. połowie XIX wieku na przykładzie północno-zachod-nich powiatów guberni płockiej i warszawskiej, [w:] Modernizacja – polskość – trwanie.

Społeczne, kulturowe i polityczne aspekty aktywności Polaków na przełomie XIX i XX wie-ku, red. S. Wierzchosławski, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2015, s. 180–181; ten-że, W czasach…, s. 136–137.

Tabela 9 cd.

Tabela 10. Wykaz miejscowości gminy wiejskiej Kowal (oprócz Kowala) z 1867 r.

wraz z przynależnością kościelną (parafia rzymskokatolicka)

Lp. Nazwa miejscowości Liczba

mieszkańców Liczba

dymów Parafia

rzymskokatolicka

1 Grabkowo – kolonia 291 32 Grabkowo

2 Grodztwo Kowal – folwark 158 19 Kowal

3 Dębniaki – kolonia 236 20 Kowal

4 Dziardonice – folwark 65 6 Grabkowo

5 Kamieniczki – kolonia 38 4 Kowal

6 Kowal – osada 31 3 Kowal

7 Kukowy – kolonia 47 7 Kowal

8 Księża Kępka – folwark 24 2 Grabkowo

9 Rakutowo – kolonia 604 102 Kowal

10 Sołectwo – folwark 40 3 Kowal

11 Czerniewiczki – folwark 73 6 Grabkowo

12 Człapa Młyn 6 1 Kowal

Ź r ó d ł o: APTOW, Zarząd Powiatu Włocławskiego z lat [1858] 1866–1917 (dalej: ZPW), sygn. 11, k. 5.

Do następnej zmiany w podziale administracyjnym powiatu włocławskie-go, która wpłynęła na kształt gminy wiejskiej Kowal, doszło w efekcie prze-prowadzonej w Królestwie Polskim w latach 1869–1870 reformy miejskiej.

W 1869 r. wszedł w życie carski Ukaz o przemianowaniu na osady niektórych miast w guberniach Królestwa Polskiego z 1 (13) VII. W powiecie włocław-skim na podstawie nowego prawa status miasta utraciło 5 miejscowości. Na podstawie Postanowienia o przemianowaniu na osady niektórych miast w gu-berni warszawskiej z 20 III (1 IV) 1870 r. (akt ogłoszono 19 (31) V) na osa-dy przemianowano: Kowal, Lubraniec, Przedecz i Lubień. Nieco później prawa miejskie utracił Chodecz. Z Kowala najpierw planowano utworzenie odrębnej gminy wiejskiej, ale ostatecznie połączono go z istniejącą już niewielką gminą o takiej samej nazwie. Wybory władz nowej gminy Kowal zorganizowano 26 V 1870 r. Jednocześnie siedzibę administracji gminnej przeniesiono z Rakutowa do Kowala. Od tego momentu powiat włocławski składał się z 2 miast

(Włocła-wek i Brześć Kujawski) i 13 gmin wiejskich, wśród których 5 (Kowal, Lubień, Przedecz, Piaski z Lubrańcem i Chodecz) składało się z osad i wsi⁷⁰.

W następnych dziesięcioleciach sytuacja pod względem granic gminy Kowal ulegała kosmetycznym zmianom. Ogólnie według danych źródłowych z 1893 r.

gmina składała się z osady Kowal i 3 innych (w zestawieniu nie wymieniono ich nazw), 6 wsi, 5 folwarków, czyli łącznie z 15 „nomenklatur”⁷¹. Na początku XX w. gmina Kowal składała się z: osady Kowal, 5 wsi: Dębniaków, Grabkowa, Kukowych, Przyborowa, Rakutowa; 5 folwarków: Czerniewiczek, Księżej Kęp-ki, Grodztwa Kowal, Przyborowa i Wójtowskiego, oraz innych „nomenklatur”, m.in. Człapy (osady młyńskiej)⁷².

W 1905 r. gmina Kowal składała się z osady Kowal oraz 5 wsi, 5 folwarków i 3 innego typu miejscowości. Łącznie w skład gminy wchodziło 14 „nomen-klatur”. Takie same liczby podano w statystyce za 1908 oraz za 1911 r. W tym ostatnim roku statystycznie w skład gminy wchodziło (w ujęciu całego powia-tu): 20% osad (z 5 istniejących w powiecie), 1,2% wsi powiatu, 2,5% folwarków i 4,2% innych miejscowości (osad, kolonii itp.). Wynika z tego, że była to mała gmina wiejska⁷³. Z kolei w innym sprawozdaniu ogólnym, z połowy 1912 r., stwierdzono, że gmina składa się z: osady, 6 wsi, 5 folwarków i 4 innego typu miejscowości, czyli łącznie z 16 „nomenklatur”. Sprawozdanie należy zaliczyć jednak do błędnych, gdyż w raporcie z końca grudnia 1912 r. ponownie wymie-niono liczby miejscowości ze sprawozdań wcześniejszych⁷⁴.

Sytuacja w omawianym zakresie nie uległa zmianie do końca badanego okre-su. Według stanu na 14 I 1914 r. gmina Kowal składała się z osady (Kowal), 5 wsi, 5 folwarków i 3 innych wiejskich „nomenklatur”. Ludność gminy to: 8559 miesz-kańców stałych (4224 mężczyzn i 4335 kobiet) oraz 740 niestałych, razem 9299 osób. Z tej liczby w samym Kowalu mieszkało łącznie 5960 osób, czyli 64%

wszystkich mieszkańców gminy⁷⁵. Dane potwierdzają, że osada Kowal domino-wała pod względem liczebnym w populacji gminy Kowal i kowalskiej parafii.

70 APTOW, Zarząd Powiatu Włocławskiego z lat [1858] 1866–1917 (dalej: ZPW), sygn. 228, k. 6; T. Dziki, W czasach…, s. 140–141.

71 APTOW, ZPW, sygn. 228, k. 7, 28, 34–35; sygn. 229, k. 10; sygn. 1824, k. 38.

72 Przewodnik po Królestwie Polskim, opracowany przez A. Bobińskiego i J. M. Baze-wicza, 1, Wydawnictwo J.M. BazeBaze-wicza, Warszawa 1900, s. 109, 111, 125, 180, 187, 286, 306, 309; Przewodnik po…, 2, s. 105, 118, 277.

73 APTOW, ZPW, sygn. 2509, k. 54–55; sygn. 2650, k. 3–4; sygn. 2769, k. 545, 551.

74 Tamże, sygn. 2769, k. 237; sygn. 2804, k. 75.

75 Tamże, sygn. 2833, k. nlb.

redakcja Alicja Drozd-Lipińska • Toruń 2021

3. Wielkość populacji i ruch naturalny