3. Wielkość populacji i ruch naturalny w parafii Kowal w latach 1815–1914
3.3. Współczynniki urodzeń i zgonów, szacunki przyrostu naturalnego,
Wstępną informację o dynamice demograficznej badanej kohorty przekazują nam surowe współczynniki urodzeń (rodności – Wu), zgonów (Wz), przyrostu naturalnego (r) i dynamiki demograficznej (WD), których zmienność w czasie prezentują kolejne ryciny (ryc. 17–20).
Współczynnik urodzeń obliczany jest jako stosunek liczby urodzeń żywych w populacji w danym okresie do liczby ludności w połowie badanego okresu lub do średniej liczby ludności. Odpowiednio – współczynnik zgonów oznacza stosunek liczby zmarłych do liczby ludności. Współczynnik przyrostu natural-nego określa różnicę między urodzeniami a zgonami w określonym przedziale czasowym odniesioną do liczby ludności. Może być też wyznaczony jako
różni-ca między WU a WZ85. Wskaźnik dynamiki demograficznej to iloraz liczby uro-dzeń i liczby zgonów. Wyraźny wzrost jego wartości uznawany jest za początek procesu transformacji demograficznej w danej populacji86.
25 35 45 55 65 75 85
1815 1825 1835 1845 1855 1865 1875 1885 1895 1905
WU
Lata
Ryc. 17. Surowy współczynnik urodzeń (rodności, WU) w rzymskokatolickiej parafii Kowal w latach 1815–1914 (na 1000 urodzeń żywych)
Ź r ó d ł o: ASC PRzK. Obliczenia własne.
85 J. Holzer, Demografia…; A. Budnik, Uwarunkowania…; P. Rachwał, Ruch natural-ny… Dla analizowanych danych rocznych przyjęto, że liczba ludności była równa śred-niej z sumy surowej liczby ludności podanej w schematyzmach diecezjalnych (braki da-nych uzupełniano poprzednią znaną wartością) oraz szacunkowej liczby parafian obli-czonej na podstawie krzywej wykładniczej (por. podrozdział 3.1; tabela XI).
86 Uznaje się także, że wskaźnik U/Z w przypadku rzetelnej i kompletnej rejestra-cji zdarzeń winien kształtować się na poziomie = 1 lub wartość tę nieco przekraczać;
por. J. Gawrysiakowa, Rejestracja ruchu naturalnego ludności unickiej na Lubelszczyźnie w XVIII–XIX w. (do 1875 r.), Przeszłość Demograficzna Polski, 14, 1983, s. 41–68; P. Ra-chwał, Ruch naturalny…
10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
1815 1825 1835 1845 1855 1865 1875 1885 1895 1905
Wz
Lata
Ryc. 18. Surowy współczynnik zgonów (WZ) w rzymskokatolickiej parafii Kowal w latach 1815–1914 (na 1000 urodzeń żywych)
Ź r ó d ł o: ASC PRzK. Obliczenia własne.
Zgodnie z wynikami analiz przeprowadzanych dla populacji historycznych przyjmuje się, że jeszcze w pierwszych dziesięcioleciach XIX w. współczynnik urodzeń mógł przyjmować wartość ok. 45‰, przy czym wyższe wskaźniki ob-serwowano na wsi, gdzie małżeństwa były zawierane dość wcześnie i trwa-ły długo, rzadko też powtórnie wchodzono w związki. Współczynnik zgonów w tym czasie kształtował się przeciętnie na poziomie 40‰, a przyrost natu-ralny oscylował na początku stulecia wokół wartości 10‰87. W parafii
kowal-87 W parafiach toruńskich w XIX w. współczynnik urodzeń zawierał się w grani-cach 32,3–86,1‰, współczynnik zgonów (z pominięciem epidemicznego 1848 r.) – w przedziale 13,7–67,9‰, przy czym we wszystkich tamtejszych parafiach zaobser-wowano zmniejszanie się poziomu umieralności na początku XX w. W wybranych pa-rafiach w Lubelskiem w latach 1816–1900 współczynnik urodzeń wahał się w prze-dziale 41,2– 56,9‰, tam też od lat 60. stosunek urodzeń do zgonów wzrósł powyżej 1,5. Wskaźnik dynamiki demograficznej w latach 1811–199 zawierał się w przedziale 0,6– 2,2, w parafiach poznańskich z lat 1855–1874 wynosił: dla parafii pw. św. Małgo-rzaty – 0,86; dla parafii pw. św. Marii Magdaleny – 0,84, dla parafii pw. św. Krzyża – 1,2;
-60 -40 -20 0 20 40
1815 1825 1835 1845 1855 1865 1875 1885 1895 1905
r
Lata
Ryc. 19. Współczynnik przyrostu naturalnego (r) w rzymskokatolickiej parafii Kowal w latach 1815–1914 (na 1000 urodzeń żywych)
Ź r ó d ł o: ASC PRzK. Obliczenia własne.
skiej stosunek urodzeń żywych do liczby ludności w latach 1815–1914 zawie-rał się w bardzo szerokim przedziale od 29,1‰ (poepidemiczny 1832 r.) do 81,1‰ (1826 r.). Współczynnik zgonów oscylował tu pomiędzy wartościami 18,3‰ (1815 r.) a 97,3‰ (epidemiczny 1852 r.). Iloraz liczby małżeństw i licz-by ludności wahał się od 3,5‰ (epidemiczny 1831 r.) do 28,8‰ (poepidemicz-ny 1832 r.) (średnio 10,9‰). Współczynnik przyrostu naturalnego zamknął się w przedziale od −53,9‰ (epidemiczny 1852 r.) do 44,5‰ (1866 r.), warto-ści ujemne przybierając w 9 latach badanego okresu. Należy jednak pamiętać, że współczynniki demograficzne w krótkich (rocznych bądź nieco dłuższych) okresach charakteryzują się znacznymi fluktuacjami, wywołanymi m.in. sil-nymi czynnikami egzogensil-nymi (epidemie, klęski, wojny), utrudniającymi wła-ściwą interpretację dynamiki zmian88. Stąd też dodatkowo szacunki
przed-dla populacji Jastarni i Kuźnicy w latach 1875–1914 oscylował między 1,5 a 1,8, przed-dla „prze-ciętnej wsi” obwodu Sierakowice – 1,6–2,4; por. A. Budnik, Uwarunkowania…; G. Liczbiń-ska, Umieralność…; A. ZielińLiczbiń-ska, Przemiany struktur…; P. Rachwał, Ruch naturalny…
88 Por. W. Kula, Problemy i metody historii gospodarczej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1983; P. Rachwał, Ruch naturalny…
stawiono w przedziałach dziesięcioletnich, uzupełniając ponadto wyliczenia o wartości uwzględniające doszacowanie liczby zgonów dzieci zmarłych przed ukończeniem 5 roku życia, zgodnie z obliczeniami zawartymi w rozdziale 1 (ta-bela 16; ryc. 21–23)89.
Dla całego badanego okresu współczynnik urodzeń przyjął wartość 53,6‰, współczynnik zgonów 34,6‰ (po doszacowaniu brakującej liczby dzieci zmar-łych w przedziale 0–4,99 lat jego udział wzrósł do 36,6‰), współczynnik przy-rostu naturalnego 19,0‰ (po analogicznym doszacowaniu – 17,0‰), a współ-czynnik dynamiki demograficznej 1,7‰ (po doszacowaniu 1,6‰). Uzyskane wyniki nie odbiegają od przywoływanych w literaturze wskaźników dla in-nych populacji z tego okresu90.
0,25 0,75 1,25 1,75 2,25 2,75
1815 1825 1835 1845 1855 1865 1875 1885 1895 1905
WD
Lata
Ryc. 20. Współczynnik dynamiki demograficznej (WD) w rzymskokatolickiej parafii Kowal w latach 1815–1914
Ź r ó d ł o: ASC PRzK. Obliczenia własne.
89 Por. tabela 2; szacunki są obciążone martwymi urodzeniami.
90 Por. przypis 86.
0 10 20 30 40
1815-1824 1825-1834 1835-1844 1845-1854 1855-1864 1865-1874 1875-1884 1885-1894 1895-1904 1905-1914 WZ’
WU
3 okr. śr. ruch. (WU)
WZ
3 okr. śr. ruch. (WZ) 3 okr. śr. ruch. (WZ’)
Uwagi: objaśnienia jak w tabeli 16.
Ryc. 21. Współczynniki urodzeń, zgonów (na 1000 urodzeń żywych) w rzymskokatolickiej parafii Kowal w latach 1815–1914. Wartości dla kolejnych dziesięcioleci
Ź r ó d ł o: obliczenia własne.
0 5 10 15 20 25 30 35
1815-1824 1825-1834 1835-1844 1845-1854 1855-1864 1865-1874 1875-1884 1885-1894 1895-1904 1905-1914 r r’ 3 okr. śr. ruch. (r) 3 okr. śr. ruch. (r’)
Uwagi: objaśnienia jak w tabeli 16.
Ryc. 22. Współczynnik przyrostu naturalnego (na 1000 urodzeń żywych)
w rzymskokatolickiej parafii Kowal w latach 1815–1914. Wartości dla kolejnych dziesięcioleci Ź r ó d ł o: obliczenia własne.
Wartości średnie dla kolejnych dziesięcioleci i dla całego badanego okresu
Lata Dane surowe Dane ze skorygowaną frakcją
zgonów dzieci**
Wu Wz r Wd Wz′ r′ Wd′
1815–1914 53,6 34,6 19,0 1,7 36,6* 17,0* 1,6
1815–1823 65,3 33,0 32,3 2,1 35,3* 30,0* 2,0
1825–1834 54,8 42,4 12,4 1,5 44,6* 10,2* 1,4
1835–1844 54,0 35,9 18,1 1,6 38,0* 16,0* 1,5
1845–1854 49,0 45,0 4,0 1,3 47,1* 1,9* 1,2
1855–1864 53,6 38,7 14,9 1,5 40,8* 12,7* 1,4
1865–1874 59,4 27,2 32,2 2,2 29,1* 30,3* 2,1
1875–1884 54,4 33,5 20,9 1,8 35,6* 18,8* 1,6
1885–1894 51,0 36,5 14,5 1,4 38,8* 12,2* 1,3
1895–1904 51,1 29,2 21,9 1,9 30,5 20,5* 1,8
1905–1914 43,9 24,5 19,4 1,8 25,7 18,2* 1,7
* Różnice między surowym współczynnikiem a wartością z doszacowaniem frakcji dzieci zmarłych przed ukończeniem 5. roku życia istotne statystycznie; test u dla parametrów Wz i r.
** Wyjaśnienia w tekście.
Ź r ó d ł o: obliczenia własne.
0 0,5 1 1,5 2 2,5
1815-1824 1825-1834 1835-1844 1845-1854 1855-1864 1865-1874 1875-1884 1885-1894 1895-1904 1905-1914 WD WD’ 3 okr. śr. ruch. (WD) 3 okr. śr. ruch. (WD)
Uwagi: objaśnienia jak w tabeli 16.
Ryc. 23. Współczynnik dynamiki demograficznej w rzymskokatolickiej parafii Kowal w latach 1815–1914. Wartości dla kolejnych dziesięcioleci
Ź r ó d ł o: obliczenia własne.
W całym analizowanym okresie poziom rodności przewyższał wartość umie-ralności. Jedynie w latach 1845–1854 stopa urodzeń była tylko niewiele wyż-sza od stopy zgonów, na co zapewne wpłynęła przede wszystkim sytuacja de-mograficzna populacji związana z kolejną falą epidemii cholery w 1852 r. Od tego okresu współczynnik zgonów (jak wynika z obserwacji przebiegu linii trendu) zaczyna stopniowo spadać, podczas gdy rodność utrzymuje się na dość stabilnym wysokim poziomie. Jej obniżenie jest dostrzegalne od lat 70. XIX w., wyraźnie zwłaszcza od przełomu stuleci. Wartości współczynnika przyrostu naturalnego wzrastają od lat 40. do lat 70. XIX w., kiedy to po czasie względne-go ustabilizowania można zaobserwować ich spadek91. Wskazywane wcześniej niedoszacowania pogrzebów niemowląt nie miały wpływu na ogólną dynami-kę przemian92.
91 Podobnych obserwacji dostarczyły analizy ksiąg metrykalnych ludności rzym-skokatolickiej w Lubelskiem dla parafii Dys, Krasienin czy Końskowola, dla których za-łożono, że proces trwałego spadku umieralności, zapoczątkowany pod koniec lat 70.
XIX w., należy łączyć z drugą fazą przejścia demograficznego, a jego efektem był gwał-towny wzrost liczebności populacji; por. P. Rachwał, Ruch naturalny…
92 Liczbę zgonów dzieci zmarłych przed ukończeniem 5. roku życia doszacowano zgodnie z obliczeniami zawartymi w rozdziale 1 (por. tabela 2). Szacunki są obciążone martwymi urodzeniami.
W wyniku przeprowadzonej analizy parametrów demograficznych popula-cji kowalskiej badany okres historyczny podzielono na 6 podokresów (1815–
–1823; 1824–1840; 1841–1859; 1860–1880; 1881–1894; 1895–1914), charak-teryzujących się odmiennymi wartościami wyliczonych wskaźników i inną dy-namiką ich zmian. Za daty graniczne przyjęto punkty na osi czasu, wyznaczo-ne przez linie trendu kroczącego, pokazującego kieruwyznaczo-nek tendencji rozwojowej obliczonych wskaźników, czytelne zwłaszcza w przypadku szeregu zestanda-ryzowanego współczynnika dynamiki demograficznej (SDDR) (ryc. 24).
-3,0
SDDRTrend kroczący Ryc. 24. Standaryzowany współczynnik dynamiki demograficznej (SDDR) w rzymskokatolickiej parafii Kowal w latach 1815–1914 Źródło: ASC PRzK. Obliczenia własne.
redakcja Alicja Drozd-Lipińska • Toruń 2021