Psychologiczny model choroby

Cz³owiekiem, który zhumanizowa³ obraz chorych psychicznie, by³ Philipe Pinel, jeden z najbardziej wp³ywowych lekarzy paryskich pocz¹tku XIX wieku.

Stwierdzi³ on: „Jestem przekonany, ¿e ludzie ci nie s¹ nieuleczalnie chorzy i mog¹ wróciæ do zdrowia, jeœli znajd¹ siê na œwie¿ym powietrzu i odzyskaj¹ wolnoœæ”⁵⁵. Oto niezrealizowany w pe³ni postulat wolnoœci dla ludzi chorych psychicznie. Postulat organizacyjny, który ma jednak g³êbsze znaczenie.

Pod koniec XIX wieku dokona³ siê znaczny postêp w rozwoju nauki o cho-robach psychicznych. Psychiatra Emil Kraepelin po³¹czy³ traktowane wczeœniej jako oddzielne choroby: hebefreniê, katatoniê i paranojê w jeden zespó³ – de-mentia praecox (1869). Sklasyfikowa³ je razem, gdy¿ jak zauwa¿y³, charaktery-zuje je „stopniowy rozpad”. Przypuszcza³, ¿e choroby te wywo³ywane s¹ przez zaburzenia metaboliczne lub degeneracjê mózgu. Odró¿ni³ te¿ psychozê od de-presji maniakalnej, wskazuj¹c, ¿e maj¹ one inny przebieg.

Eugen Bleuler zauwa¿y³, ¿e dementia praecox mo¿e mieæ formê prost¹ lub ostr¹, a zaburzenia, które j¹ charakteryzuj¹, mo¿na lepiej opisaæ jako „rozp³y-wanie siê” (splitting). Po piêtnastu latach kariery wyra¿enia „otêpienie wczesne”

54 Ibidem, s. 20–21.

55 Por. J. LeDoux, The emotional brain (1996), cyt. za: idem, Mózg emocjonalny. Tajem-nicze podstawy ¿ycia emocjonalnego, prze³. A. Jankowski, Poznañ 2000, s. 264.

171 Humanistyczne wymiary zdrowia i choroby

Bleuler wprowadzi³ termin „schizofrenia”. Dalszym krokiem by³o okreœlenie czterech symptomów „A” (four „A” symptoms), które konstruuj¹ schizofreniê chroniczn¹: 1) zaburzenia afektywne, 2) autyzm, 3) ambiwalencja, 4) zaburze-nia kojarzezaburze-nia. Do drugorzêdnych symptomów schizofrenii zaliczono: halucyna-cje, z³udzenia (delusions), zmieszanie (confusion), p³ynnoœæ nastroju (fluctuation of mood), otêpienie (stupor) lub katatoniczne zesztywnienie (catatonic sigidity).

Inna jest schizofrenia ostra, o burzliwym przebiegu, z mniejsz¹ iloœci¹ objawów drugorzêdnych i krótszym czasem trwania. Wspó³czeœnie podzia³ ten funkcjonuje pod nazw¹ „procesów” i „form reaktywnych”.

W tym samym czasie, w którym E. Kraeplin formu³owa³ w³asn¹ definicjê choroby psychicznej, Sigmund Freud, badaj¹c histeriê jako formê zaburzenia psychicznego, zwróci³ uwag¹ na znaczenie konfliktu wewnêtrznego i lêku jako dynamizmów choroby. Pod wp³ywem tego odkrycia wielu psychiatrów przyjê³o trójwymiarowy model choroby psychicznej, w którym wszystkie postacie psy-chopatologii s¹ pochodnymi lêku⁵⁶. Nerwica jest wynikiem czêœciowo skutecz-nego dzia³ania mechanizmów obronnych przed lêkiem, któremu towarzysz¹ symptomy⁵⁷. W tym modelu psychoza jest traktowana jako efekt dzia³ania lêku, który za³amuje i zmusza do wycofania „ja”. Chorobê psychiczn¹ od zdrowia psy-chicznego odró¿nia „stopieñ lêku”⁵⁸. Adolf Meyer stwierdzi³, ¿e schizofrenia nie jest jednostk¹ chorobow¹, „lecz raczej z³ym przystosowaniem wywo³anym przez doœwiadczenia ¿yciowe”⁵⁹.

Pod wp³ywem fascynacji teori¹ Freuda psychiatrzy, g³ównie amerykañscy, zbudowali nowe modele zaburzeñ psychicznych i chorób, wyró¿niaj¹c wiele fo-bii, ró¿ne rodzaje ataków lêkowych, wiele typów zaburzeñ nastroju i myœlenia, zaburzenia psychosomatyczne, osobowoœci aspo³eczne, liczne postaci uzale¿nieñ itd. Ró¿nicowanie posz³o tak daleko, ¿e wydaje siê ma³o funkcjonalne. Aby temu zaradziæ, nastêpuje ³¹czenie ró¿nych „chorób”, np. agorafobiê ³¹czy siê z ataka-mi lêkowyataka-mi, a depresjê maniakaln¹ z uzale¿nieniem od kokainy itd. (por. DSM I – 1980, DSM IV – 1994).

Próbê umiarkowanego po³¹czenia twierdzeñ psychoanalizy i psychiatrii pod-j¹³ w USA Erik H. Erikson w swojej koncepcji kryzysów ¿yciowych i rozwoju epigenetycznego, a w Polsce autor teorii dezintegracji pozytywnej K. D¹brow-ski, który wymieni³ tylko 26 jednostek chorobowych usystematyzowanych w nastêpujacych grupach:

56 D. Klein, Anxiety reconceptualized, (w:) New research and changing concepts, eds.

D. Klein, J. Rabkin, New York 1981.

57 E. Kraeplin, Dementia Praecox and Paraphrenia, Edinburgh 1919.

58 Por. J. LeDoux, Krótka historia chorób psychicznych, (w:) idem, Mózg emocjonalny..., s. 267.

59 Por. A. Meyer, Fundamental Conceptions of Dementia Praecox in the Commonsense Psychiatry of Dr Adolf Meyer, ed. A. Lief, New York 1948.

172 Tadeusz Kobierzycki

grupa I obejmuje: 1) psychopatiê, 2) histeriê charakteropatyczn¹, 3) zacho-wania kryminalne, które pojawiaj¹ siê tylko na poziomie integracji pierwotnej;

grupa II obejmuje: 1) opóŸnienia mentalne, które wystêpuj¹ na I i II pozio-mie rozwoju osobowoœci; I grupa II obejmuje: 1) paranojê, 2) nerwice organicz-ne, 3) hipochondriê, 4) hebefreniê, 5) schizofreniê simplex, które pojawiaj¹ siê na II poziomie rozwoju osobowoœci;

grupa III obejmuje: 1) schizofreniê paranoidaln¹, 2) schizofreniê katatonicz-n¹, 3) psychozê maniakalno-depresyjkatatonicz-n¹, 4) perwersje nerwicowe, 5) zaburzenia psychosomatyczne, 6) psychonerwicê seksualn¹, 7) neurasteniê, 8) histeriê kon-wersyjn¹, 9) infantylizm psychonerwicowy, 10) schizonerwicê, 11) obsesje psy-chonerwicowe, 12) psychonerwicê niepowodzenia, które wystêpuj¹ na II i III poziomie rozwoju osobowoœci;

grupa IV obejmuje obsesje psychonerwicowe, dzia³aj¹ce na II, III i IV po-ziomie rozwoju osobowoœci;

grupa V obejmuje psychonerwicê lêkow¹, która wystêpuje tylko na III po-ziomie rozwoju osobowoœci;

grupa VI obejmuje 1) depresjê psychonerwicow¹, 2) psychasteniê i 3) psy-chonerwicê egzystencjaln¹, wystêpuj¹ce na III i IV poziomie rozwoju osobo-woœci;

grupa VII obejmuje tylko histeriê egzystencjaln¹, jednostkê diagnozowan¹ na IV poziomie rozwoju osobowoœci.

Poziom V (integracja wtórna, osobowoœæ) pozbawiony jest zaburzeñ psy-chicznych)⁶⁰.

Zakoñczenie

Choroba nie jest tylko czynnikiem zaburzaj¹cym zdrowie somatyczne czy psychiczne, nie jest tylko zjawiskiem komórkowym, biochemicznym, fizjolo-gicznym czy anatomicznym. Zredukowana do tych wymiarów nie ró¿ni³aby siê od podobnych procesów w organizmach wirusów, bakterii, roœlin czy zwierz¹t.

W cz³owieku choroba uzyskuje wy¿sz¹ rangê, poniewa¿ dotyczy nie tylko jed-noœci czy ca³oœci psychofizycznej, ale tak¿e osobowej, czyli mo¿na mówiæ o „chorobie moralnej”, które J. Aleksandrowicz, okreœla nastêpuj¹co:

„Nie jest zdrowy cz³owiek, który:

– sam cierpi¹c, œwiadomie wyzwala cierpienia u innych;

– sam syty, obojêtnie patrzy, jak inni przymieraj¹ g³odem;

– karci innych za k³amstwa i czyny, które sam pope³nia;

60 K. D¹browski, Inter and intraneurotic levels of psychoneuroses and psychoses, (w:) K. D¹browski, Psychoneurosis is not an illnes, London 1972, s. 110.

173 Humanistyczne wymiary zdrowia i choroby

– za akty doznanej ¿yczliwoœci nie potrafi byæ wdziêczny, lecz czuje siê upo-korzony i zamiast wdziêcznoœci¹ odp³aca niechêci¹;

– nienawidzi innego cz³owieka z przyczyn irracjonalnych, jak uprzedzenia narodowe, rasowe, religijne i nie potrafi siê z tej nienawiœci wyzwoliæ;

– nie potrafi odnajdywaæ radosnych i piêknych stron ¿ycia swojego i innych, a jedynie smutek i bezsens istnienia;

– boi siê zarówno wroga rzeczywistego, jak i urojonego, i nie potrafi siê od tego lêku wyzwoliæ;

– œwiadom, jak szkodliwe dla zdrowia jest zak³ócenie równowagi œrodowi-ska naturalnego, nie przeciwdzia³a mu w miarê swych mo¿liwoœci (choroba obo-jêtnoœci);

– nie ma wyobraŸni i nie potrafi nakreœliæ wizji lepszego jutra, maj¹c œwia-domoœæ ska¿on¹ zgubnym mitem Z³otego Cielca”⁶¹.

Wed³ug statystki medycznej, w USA w 1994 r. u ok. 51 mln mieszkañców powy¿ej 18 roku ¿ycia mia³o jakieœ zaburzenia psychiczne, 11 mln nadu¿ywa³o substancji psychoaktywnych, ponad 20 mln mia³o zaburzenia typu lêkowego, nieco mniej ni¿ 20 mln – zaburzenia nastroju (g³ównie depresjê), a pozosta³e przypadki diagnozowano jako schizofrenie i inne choroby sklasyfikowane w DSM⁶².

Nic dziwnego: „Poczytalnoœæ i zdrowe funkcjonowanie psychiczne definiu-je siê jako niewystêpowanie patologii, nie istniedefiniu-je natomiast pozytywny opis normalnego cz³owieka. Takie pojêcia, jak: czynna radoœæ istnienia, zdolnoœæ do mi³oœci, altruizm, szacunek dla ¿ycia, bycie twórczym i samourzeczywistnienie, rzadko podlegaj¹ rozwa¿aniom psychiatrycznym. Metody bêd¹ce obecnie do dyspozycji w psychiatrii z trudem osi¹gaj¹ choæby cel terapeutyczny sformu³o-wany przez Freuda: „aby zmieniæ nieznoœne cierpienie nerwicowca w zwyczaj-n¹ nêdzê codziennoœci”. Bez wprowadzenia duchowoœci i perspektywy transper-sonalnej do praktyki psychiatrycznej, psychologii i psychoterapii bardziej ambitne cele pozostan¹ nadal nierealne⁶³.

Wydaje siê, ¿e trzeba uwzglêdniaæ ró¿ne wymiary zdrowia i choroby: fizycz-ne, psychiczfizycz-ne, psychofizyczfizycz-ne, psychologiczfizycz-ne, psychopatologiczfizycz-ne, kulturowe, egzystencjalne, duchowe, twórcze itd., wracaj¹c do greckich wzorców ich rozu-mienia, takich jak choæby u Platona czy Arystotelesa. Tak jak i inni filozofowie, wskazywali oni nie tylko wymiary techniczne zdrowia i choroby, ale tak¿e ich nie mniej wa¿ne aspekty humanistyczne.

61 J. Aleksandrowicz, Nie ma nieuleczalnie chorych..., s. 20; por. idem, Sumienie ekolo-giczne, Warszawa 1979.

62 Por. R.W. Manderscheid i M.A. Sonnenschein, Mental health, Rockville 1994.

63 S. Grof, Kryteria zdrowia psychicznego..., s. 507.

HUMANISTYKA I PRZYRODOZNAWSTWO 17 Olsztyn 2011

S ³ o w a k l u c z o w e: dezintegracja, dekon-strukcja, dyskurs, zdrowie, choroba.

S t r e s z c z e n i e

W artykule analizowane s¹ regu³y „dezin-tegracji” i „dekonstrukcji” w pracach Kazimie-rza D¹browskiego i Michela Foucaulta. Teoria dezintegracji pozytywnej D¹browskiego bada niszcz¹ce i buduj¹ce procesy w osobowoœci cz³owieka. Teoria dyskursu Foucaulta wskazu-je na ró¿ne dekonstrukcwskazu-je, którym cz³owiek jest poddawany na skutek procesów kulturo-wych i psychologicznych. Obie regu³y ukaza-ne s¹ na przyk³adzie opisów „zdrowia” i „cho-roby”.

A b s t r a c t

The rules of “disintegration” and “decon-struction” are analysed in the writings of Ka-zimierz D¹browski and Michel Foucault. D¹-browski’s Theory of Positive Disintegration lays out the deteriorating and building pro-cesses in man’s personality. Foucault’s di-scourse theory shows the variety of decon-structions man is subjected to due to cultural and psychological processes. Both concepts are entangled in the descriptions and usage of the notions of “health” and “illness”.

Filip Maj

Uniwersytet Muzyczny Fryderyka Chopina The Fryderyk Chopin University of Music

w Warszawie in Warsaw