1. W okresie objętym Informacją Rzecznik Praw Obywatelskich zgłosił udział w postępowaniach przed Sądem Najwyższym w sprawie pytań prawnych:
IV.510.40.2018 z 17 maja 2018 r. – zgłoszenie udziału w postępowaniu przed Sądem Najwyższym w zakresie rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego dotyczącego zakresu prawomocności materialnej w przypadku procesu częściowego.
W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich ustawodawca wyraźnie zawęził zakres związania treścią prawomocnego orzeczenia na podstawie art. 365 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego do tej materii, która znajduje bezpośrednie odzwierciedlenie w samym wydanym rozstrzygnięciu sądowym (w jego sentencji). Wydaje się zatem, że przesądzenie o stosunku podstawowym w przypadku rozpatrywania rozdrobnionego roszczenia, wobec braku wyraźnego zastrzeżenia ustawodawcy, nie jest objęte prejudycjalnym związaniem w sprawie dotyczącej pozostałej części świadczenia.
Zdaniem Rzecznika brak jest podstaw prawnych do przyjęcia szerokiego ujęcia granic związania prawomocnym orzeczeniem sądowym. Jednocześnie zestawienie wartości kolidujących ze sobą, a pozostających w orbicie gwarancji konstytucyjnego prawa do sądu, wskazuje na aksjologiczną zasadność pozostawienia sądowi pełnej kognicji przy ocenie kwestii prejudycjalnej, która została oceniona w innym prawomocnym orzeczeniu sądowym, jako przesłanka rozstrzygnięcia. W związku z powyższym, Rzecznik stoi na stanowisku, że prawidłowa wykładnia wskazanych przepisów procedury cywilnej uzasadnia przyjęcie zapatrywania, że w przypadku prawomocnego uwzględnienia przez sąd powództwa, wytoczonego jedynie o część należnego świadczenia, dokonane w ramach rozstrzygnięcia kwestii prejudycjalnej ustalenie zasady odpowiedzialności z danego stosunku prawnego nie jest objęte zakresem powagi rzeczy osądzonej i nie oddziałuje wiążąco na płaszczyźnie prawomocności materialnej w kolejnym procesie o pozostałą część świadczenia z tego samego stosunku prawnego.
IV.7000.159.2018 z 7 czerwca 2018 r. – zgłoszenie udziału w postępowaniu przed Sądem Najwyższym w zakresie rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego dotyczącego ustalenia wartości nieruchomości obciążonej hipoteką w postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu ustawowej wspólności majątkowej.
Rzecznik Praw Obywatelskich wskazał, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego ukształtowały się dwa poglądy dotyczące ustalenia wartości nieruchomości obciążonej hipoteką w postępowaniu o podział majątku
107
wspólnego po ustaniu ustawowej wspólności majątkowej. W orzeczeniach z lat 70. i 80. ubiegłego wieku, zapadłych na tle sytuacji faktycznych, w których nie wchodziło w grę zabezpieczenie hipoteczne, Sąd Najwyższy zajmował jednoznaczne stanowisko, że w postępowaniu działowym sąd nie orzeka o obowiązku spłaty wciąż istniejących w momencie podziału długów. Jednak wraz z rozpowszechnieniem w obrocie prawnym instrumentów finansowych wiążących się z zabezpieczeniem hipotecznym zdanie Sądu Najwyższego uległo modyfikacji. Obecnie w orzecznictwie przeważa pogląd, że przy szacowaniu wartości nieruchomości konieczne jest uwzględnienie wartości zadłużenia hipotecznego, a ściślej jego odjęcie od wartości rynkowej samej „substancji materialnej” nieruchomości.
W ocenie Rzecznika szacowanie wartości nieruchomości w sprawach o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej powinno zostać dokonane bez uwzględnienia obciążenia hipotecznego, tj. aktualnej sumy zadłużenia wynikającego ze zobowiązania, którego hipoteka jest zabezpieczeniem. Zdaniem Rzecznika przyjmując za wartość nieruchomości jej wartość rynkową pomniejszoną o kwotę aktualnego na datę orzekania zadłużenia kredytowego sąd działowy opiera swoje rozstrzygnięcie na zdarzeniach przyszłych i niepewnych, zarówno co do wysokości zobowiązania, jak i co do jego płatnika. W zależności od przebiegu tych zdarzeń, interesy któregoś z byłych małżonków ucierpią, a skala tego pokrzywdzenia jest w dacie orzekania niemożliwa do oszacowania. W perspektywie wieloletniej, kwota spłaconego kredytu może być znacznie niższa lub znacznie wyższa niż obecnie przyjęta symulacja. Dlatego, w opinii Rzecznika, najbardziej sprawiedliwą formą rozliczenia małżonków z tytułu kredytu jest rozliczenie faktycznie spłaconych należności. Dopiero zobowiązanie spłacone jest skonkretyzowane, możliwe jest także wskazanie, kto jest uprawniony do roszczeń regresowych. A zatem nieuwzględnienie obciążenia hipotecznego w szacowaniu wartości nieruchomości, a następnie rozliczenie wzajemne małżonków ze spłaconych zobowiązań, jest rozwiązaniem uwzględniającym interesy obojga małżonków oraz sprawiedliwym.
2. Rzecznik skierował następujące wnioski do Naczelnego Sądu Administracyjnego:
IV.7000.72.2018 z 27 kwietnia 2018 r. – wniosek do Naczelnego Sądu Administracyjnego w zakresie rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego dotyczącego dopuszczalności wniesienia skargi do sądu administracyjnego na postanowienie samorządowego kolegium odwoławczego o odmowie przywrócenia terminu do złożenia wniosku o ustalenie niezasadności podwyżki opłaty rocznej z tytułu użytkowania wieczystego.
W związku z ujawnionymi rozbieżnościami w orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego Rzecznik Praw Obywatelskich wniósł o rozstrzygnięcie
108
następującego zagadnienia prawnego: Czy dopuszczalna jest skarga do sądu administracyjnego na postanowienie samorządowego kolegium odwoławczego odmawiające przywrócenia terminu do złożenia wniosku o ustalenie, że aktualizacja opłaty rocznej jest nieuzasadniona albo jest uzasadniona w innej wysokości (art. 78 ust. 2 ustawy o gospodarce nieruchomościami)?
W ocenie Rzecznika istniejące rozbieżności należałoby rozstrzygnąć, opowiadając się za dopuszczalnością wniesienia skargi do sądu administracyjnego na postanowienie samorządowego kolegium odwoławczego odmawiające przywrócenia terminu do złożenia wniosku w trybie art. 78 ust. 2 u.g.n. Wydaje się, że przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne sprowadza się w istocie do kwestii granic właściwości sądów administracyjnych oraz dopuszczalności drogi postępowania sądowoadministracyjnego. Przy ocenie dopuszczalności drogi postępowania sądowoadministracyjnego w omawianej kategorii spraw, z punktu widzenia Rzecznika, należy uwzględnić system ochrony praw jednostki, zwłaszcza realizację wartości konstytucyjnych zagwarantowanych w art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji.
Zdaniem Rzecznika w postępowaniu aktualizacyjnym realizacja prawa dostępu do sądu w odniesieniu do postanowienia samorządowego kolegium odwoławczego odmawiającego przywrócenia terminu do złożenia wniosku o ustalenia niezasadności podwyżki opłaty rocznej z tytułu użytkowania wieczystego, powinna nastąpić na drodze postępowania przed sądem administracyjnym jako powołanym do sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez kontrolę działalności administracji publicznej.
3. Zawiadomienia Rzecznika do Naczelnego Sądu Administracyjnego o przystąpieniu do postępowania w sprawie pytania prawnego:
V.511.269.2018 z 13 czerwca 2018 r. – zgłoszenie udziału w postępowaniu przed Naczelnym Sądem Administracyjnym w sprawie rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego dotyczącego zawieszenia biegu terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego.
Zgodnie z treścią art. 70 § 6 pkt 1 Ordynacji podatkowej, bieg terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu, z dniem wszczęcia postępowania w sprawie o przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe, o którym podatnik został zawiadomiony, jeżeli podejrzenie popełnienia przestępstwa lub wykroczenia wiąże się z niewykonaniem tego zobowiązania. Natomiast na podstawie art. 70c ww. ustawy organ podatkowy właściwy w sprawie zobowiązania podatkowego, z którego niewykonaniem wiąże się podejrzenie popełnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, zawiadamia podatnika o nierozpoczęciu lub zawieszeniu biegu terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego w przypadku, o którym mowa w art. 70 § 6 pkt 1, najpóźniej z upływem terminu przedawnienia, o którym mowa w art. 70 § 1 Ordynacji podatkowej, oraz o
109
rozpoczęciu lub dalszym biegu terminu przedawnienia po upływie okresu zawieszenia.
W praktyce powstały poważne wątpliwości prawne co do tego, jaką treść powinno mieć ww. zawiadomienie. W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich art. 70 § 6 pkt 1 Ordynacji podatkowej powinien być interpretowany w sposób zapewniający gwarancję przestrzegania zasady in dubio pro tributario oraz zasady zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa. Rzecznik wskazał, że zgodnie z wymogami konstytucyjnymi niejasnych regulacji podatkowych nie można wykładać na niekorzyść podatników, a w konsekwencji – jeśli takie regulacje okazują się ostatecznie wieloznaczne – to należy opowiedzieć się za rozwiązaniem uwzględniającym interes podmiotu obowiązanego do świadczeń podatkowych.
Zdaniem Rzecznika podatnik powinien wiedzieć nie tylko o tym, że jego zobowiązanie podatkowe się nie przedawniło, ale także powinien znać przyczynę takiego stanu. Skuteczność zawieszenia biegu terminu przedawnienia nie zależy bowiem od wszczęcia jakiegokolwiek postępowania karnego skarbowego, lecz takiego postępowania, które wiąże się z niewykonaniem określonego zobowiązania podatkowego. Dlatego w treści spornego zawiadomienia organ powinien sprecyzować pod względem przedmiotowym postępowanie karne skarbowe, które wiąże się z niewykonaniem konkretnego zobowiązania podatkowego. Tylko bowiem pełna informacja o przyczynie zawieszenia oraz o skutkach z tego wynikających będzie dla podatnika gwarancją wiedzy i świadomości o jego sytuacji prawno-podatkowej. Tym samym nie do zaakceptowania jest stanowisko, według którego nie narusza konstytucyjnej zasady zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa sytuacja, kiedy podatnik informowany jest jedynie o fakcie zawieszenia biegu terminu przedawnienia.
Wnioski Rzecznika Praw Obywatelskich rozpoznane przez Sąd Najwyższy i Naczelny Sąd Administracyjny:
VII.501.99.2015 z 19 października 2017 r. – wniosek do Naczelnego Sądu Administracyjnego o rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego w sprawie rozbieżności w orzecznictwie sądów administracyjnych w zakresie uaktualnienia danych osobowych osób, które wystąpiły lub chcą wystąpić z kościoła lub innego związku wyznaniowego, o uregulowanej sytuacji prawnej.
Wniosek nieuwzględniony (postanowienie z 21 maja 2018 r., sygn. akt I OPS 6/17).
Naczelny Sąd Administracyjny odmówił podjęcia uchwały. W ocenie NSA wskazane we wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich przepisy prawne nie wywołują rozbieżności w orzecznictwie sądów administracyjnych, które uzasadniałyby jej przyjęcie.
110
V. Skargi do Wojewódzkich Sądów Administracyjnych, skargi