Pytania zasadnicze i lekcyjne

Jak w sposób przemyĞlany a zarazem praktyczny opracowaü lekcje i kursy, które lepiej rozwijaáyby rozumienie materiaáu przez uczniów? Jak przeksztaáciü ogrom wiedzy by zaangaĪowaü uczniów w naukĊ i zainteresowaü ich przedmiotem? Jedną z gáównych strategii jest stworzenie programu nauczania w oparciu o kwestie, które zainteresują uczniów treĞciami, a nie po prostu bĊdą przekazywaáy im odpowiedzi ekspertów, których peáne są podrĊczniki. JeĞli nie zadamy sobie tych pytaĔ, uczniowi nie pozostanie nic innego niĪ tylko wykonywanie zestawu luĨno ze sobą związanych czynnoĞci, co prowadzi do zrozumienia waĪnych pojĊü naukowych w stopniu minimalnym. JeĞli nie zadamy sobie tych pytaĔ, nauczanie bĊdzie zaledwie powierzchowne, moĪe nawet pozbawione celu.

Jakiego rodzaju pytania mogą stanowiü wskazówkĊ dla nauczyciela i prowadziü do zaangaĪowania uczniów w odkrywanie waĪnych idei leĪących u Ĩródeá kaĪdego przedmiotu? Dla danych treĞci znajdujących siĊ w podrĊczniku - zestawu faktów do wyuczenia - co jest tym waĪnym pytaniem, na które są one odpowiedzią? Na przykáad, jeĞli odpowiedzią jest "Równowaga siá" (idea gáówna), to jakie są pytanie prowadzące do uzyskania tej odpowiedzi? Czy kiedyĞ byáy dostrzegane takĪe inne dobre odpowiedzi, które z czasem okazaáy siĊ mniej uĪyteczne lub wrĊcz niepoprawne? W tym konkretnym przypadku moĪna byáo zadaü pytanie: Jaka struktura rządów mogáa najlepiej byü dopasowana do stwierdzenia, Īe "wszyscy ludzie to nie anioáy" (cytując za manifestem Federalistów).

Nie kaĪde pytanie siĊ sprawdza. RozwaĪ nastĊpujące pytania i zauwaĪ, jak róĪnią siĊ one od tych, zwykle stawianych podczas lekcji, lub podawanych w ksiąĪkach:

x Czy wystarcza nam wszystkiego? x Czy historia jest historią postĊpu?

x Czy sztuka odzwierciedla kulturĊ, czy ją ksztaátuje? x Czy opowieĞü musi mieü początek, Ğrodek i koniec? x Kiedy prawo jest niesprawiedliwe?

uĪywaü prowokujących wielopáaszczyznowych pytaĔ, które odkrywają bogactwo i záoĪonoĞü tematu. Nazywamy te pytania zasadniczymi, poniewaĪ ukierunkowują uczniów na zasadnicze dociekania i istotne zagadnienia danej dyscypliny.

Pytania zasadnicze mogą byü scharakteryzowane przez to czego dokonują: x Zmierzają do „serca“ dyscypliny.

Pytania zasadnicze napotkamy we wszystkich historycznie waĪnych, jak i kontrowersyjnych problemach w róĪnorodnych dziedzinach.

ƒ Czy "wielkie ksiąĪki" to "dobre ksiąĪki"?

ƒ Czy arytmetyka jest wynalazkiem czy odkryciem? ƒ Czy historia zawsze jest niejednoznaczna i stronnicza?

x W naturalny sposób wielokrotnie siĊ przewijają wraz z rozwojem danej dziedziny, jak i podczas jej poznawania.

Te same waĪne pytania są zadawane na początku prac i razem z wynikami pojawiają siĊ ponownie w innym kontekĞcie. Nasze odpowiedzi mogą siĊ stawaü coraz to bardziej wyrafinowane, a nasze ujĊcie pytaĔ moĪe odzwierciedlaü nowe aspekty jednak powracamy stale i stale do tych samych pytaĔ.

x Rodzą inne waĪne pytania.

Niezmiennie odsáaniają tematy, odkrywają ich záoĪonoĞü i zawiáoĞü. Raczej prowokują nowe produktywne badania, aniĪeli prowadzą do niepeánych podsumowaĔ i subiektywnych odpowiedzi.

Zdarza siĊ jednak czĊsto, Īe pytanie zasadnicze, pomimo jego prowokacyjnej natury, samo nie stanowi efektywnego pomostu do danego tematu. Czasami pytanie moĪe po prostu byü zbyt obszerne, abstrakcyjne lub nieprzystĊpne dla uczniów (np. Czy biologia jest przeznaczeniem?).

Dlatego teĪ czĊsto potrzebne są dodatkowe, bardziej konkretne pytania, by móc prowadziü twórczo rozpoczĊtą lekcjĊ.

Stąd uĪyteczne jest rozdzielenie pytaĔ ksztaátujących program nauczania na dwa typy: pytaĔ zasadniczych i pytaĔ lekcyjnych. Pytania lekcyjne są ukierunkowane bardziej na przedmiot nauczania i temat lekcji i jako takie lepiej pasują do okreĞlenia odpowiednich treĞci, prowadząc czĊsto do bardziej subtelnych pytaĔ zasadniczych. RóĪnice w tej specyfice zilustrowane są na przykáadach poniĪej:

Pytanie zasadnicze Pytanie lekcyjne Czy opowieĞü musi mieü moraá,

bohaterów i czarne charaktery?

Czy Mikoáajek jest bohaterem?

W jaki sposób budowa organizmu umoĪliwia mu przetrwaü

wĞrodowisku?

W jaki sposób budowa páazów i gadów pomaga im w przetrwaniu?

Kto jest przyjacielem? Na ile prawdą jest w historii Europy, Īe "wróg mojego wroga jest moim przyjacielem"? Czym jest Ğwiatáo? W jaki sposób koty widzą w ciemnoĞci?

CzyĞwiatáo jest cząsteczką czy falą? Czy zawsze mamy na myĞli, to co

mówimy, i mówimy, to co mamy na myĞli?

Czym jest sarkazm, ironia i satyra? W jaki sposób te rodzaje wypowiedzi pozwalają nam porozumiewaü siĊ i nie mówiü tego co mamy

na myĞli? Czy historia Ğwiata jest historią

postĊpu?

Czy przepaĞü miĊdzy biednymi, a bogatymi jest mniejsza, niĪ ta, która byáa 100 lat temu? Czy nowe technologie zawsze prowadzą do

rozwoju?

Tab. 3

Pytania lekcyjne, takie jak przedstawiono w poprzedniej tabeli (Tab.3)

x Stanowią specyficzny dla danego tematu czy przedmiotu áącznik do pytaĔ zasadniczych. Pytania lekcyjne kreują specyficzny ukáad lekcji. Zaprojektowane są, aby wskazywaü i odkrywaü pytania zasadnicze poprzez spojrzenie na konkretne tematy i przedmioty. Na przykáad pytanie "Czy science-fiction jest wielką literaturą?" moĪe byü pytaniem lekcyjnym, które wszczyna rozwaĪania w doĞü konkretnym kursie literatury. Pytanie "Czy 'wielkie ksiąĪki' to 'dobre ksiąĪki'?" jest pytaniem zasadniczym, do którego moĪe odnosiü siĊ caáa literatura.

x Nie mają jednej, oczywistej odpowiedzi.

Pytania lekcyjne najlepiej spisują siĊ kiedy są zaprojektowane, aĪeby prowokowaü myĞlenie uczniów. Tego rodzaju pytania czĊsto są niezgodne z intuicją a wrĊcz sprzeczne z intuicją, prowokują myĞlenie i są kontrowersyjne, a tym samym stanowią sposób na zaangaĪowanie uczniów i utrzymanie w trwaáych, wywaĪonych rozwaĪaniach. Powinny byü w wystarczający sposób otwarte, by uwzglĊdniü róĪnorodnoĞü zainteresowaĔ i sposobów uczenia siĊ, a takĪe umoĪliwiü unikalne odpowiedzi i podejĞcie bardziej kreatywne, nawet takie, którego nauczyciel nie uwzglĊdniá.

Istotne jest, aby odnotowaü, Īe róĪnice miĊdzy pytaniami zasadniczymi, a lekcyjnymi nie są kategorycznie jednoznaczne i czytelne. Nie ma co za mocno roztrząsaü czy dane pytanie jest zasadnicze, czy lekcyjne. Lepiej skupiü siĊ na szerszych celach - ksztaátowaü proces uczenia siĊ, angaĪowaü ucznia, wiązaü z pytaniami bardziej specyficznymi lub ogólniejszymi, wspieraü i prowadziü do odkrywania waĪnych, istotnych, kluczowych i zasadniczych pojĊü.

7.1.1. W jaki sposób pytania zasadnicze pomagają nauczycielom?

Pozwalają im skupiü uwagĊ na istotnych zagadnieniach danego przedmiotu. W ten sposób wyznaczają teĪ wyraĨną ĞcieĪkĊ, która uáatwia uczniom zrozumienie istoty danych zagadnieĔ. Pytania te:

x WyróĪniają najwaĪniejsze zagadnienia w zakresie danego przedmiotu. x Skupiają uwagĊ na gáównych problemach, które pojawiają siĊ na tych lekcjach. x W jaki sposób pytania zasadnicze pomagają uczniom?

x Pytania te uáatwiają pobudzenie zaangaĪowania uczniów.

x Pytania zasadnicze wyróĪniając znaczące elementy danego przedmiotu skupiają uwagĊ uczniów na badaniu zdarzeĔ i tematów w danym projekcie lub przedmiocie, które w inny sposób mogáyby byü traktowane jako arbitralne albo nieistotne.

x UmoĪliwiają uczniom dokonywania porównaĔ, kontrastowania i tworzenia analogii. x Pytania takie powinny byü odpowiednie, zgodne, wypeániające, interesujące, a takĪe

napisane w sposób odpowiedni dla wieku naszych uczniów i w jĊzyku im bliskim.

x Pytania te uaktywniają wyobraĨniĊ uczniów i tworzą powiązania pomiĊdzy przedmiotem ich nauki, a ich wáasnymi doĞwiadczeniami i poglądami.

x PoniewaĪ na pytania te z definicji nie ma jednej wáaĞciwej prawidáowej odpowiedzi, uczniowie mają moĪliwoĞü badania wielu róĪnych opcji.

x Pytania takie takĪe wzmagają dogáĊbne dyskusje, badania a takĪe przygotowują grunt do nastĊpnych rozwaĪaĔ.

7.1.2. W jaki sposób róĪne pytania lekcyjne wspierają jedno pytanie

zasadnicze?

Pytania lekcyjne zadawane w ramach danego przedmiotu i kursu nauczania mogą pomagaü poznawaü róĪne oblicza danego pytania zasadniczego. Nauczyciele róĪnych przedmiotów mogą stosowaü odmienne pytania lekcyjne odnoszące siĊ jednak do jednego wspólnego pytania zasadniczego.

7.2. Pytania sprawdzające i aktywizujące

Jaka jest róĪnica pomiĊdzy pytaniami zasadniczymi a lekcyjnymi? W jaki sposób pytania zasadnicze pomagają nauczycielom? Podaj piĊü przykáadów pytaĔ zasadniczych.