Rzeczywistość wychowawcza i manipulacja zawierają wiele cech różniących. Pod-stawową wydaje się sposób postrzegania adresata oddziaływań. W rzeczywistości wychowawczej uczeń jest podmiotem, do którego skierowane są oddziaływania. Asymiluje on sygnały o znaczeniu pedagogicznym w ramach własnej aktywności i zmienia je zgodnie z treścią tych sygnałów51. Korzystając ze swojego prawa do autonomii i niezależności, uczy się ponoszenia odpowiedzialności za własne
de-51 M. Przetacznik-Gierowska, Z. Włodarski, Psychologia…, op. cit., s. 33.
Wykres 1. Cechy wspólne wychowania i manipulacji
Świadome, celowe i planowe oddziaływanie Angażowanie autorytetów
Manipulacja tekstem Stymulowanie za pomocą kar i nagród
Posługiwanie się przemocą i przymusem Wykorzystywanie presji grupy
Stwarzanie pozorności wyboru Korzystanie z reguły dysonansu poznawczego
Zmienianie reguł postępowania
Wzbudzanie sympatii Stosowanie strategii przyjaznego wroga
Wykorzystywanie mediów MANIPUL A CJA WY CHO W ANIE
cyzje oraz nabywa kompetencje do dojrzałego, refl eksyjnego i krytycznego bycia w świecie52. W manipulacji człowiek jest przedmiotem oddziaływań53, a manipula-tor nie liczy się z jego potrzebami i interesami54.
Kolejną cechą różnicującą wychowanie i manipulację jest świadomość ce-lów oddziaływań. Działania manipulatorskie są skryte. Cecha ich skrytości do-tyczy przede wszystkim celów, jakie mają osiągnąć dysponenci manipulacji oraz mechanizmów stosowanych w ramach działań manipulatorskich. Decyduje ona o skuteczności manipulacji. Manipulatorzy ukierunkowują proces myślenia w taki sposób, by osoba manipulowana była przekonana, że wszelkie decyzje i działania wykonuje z własnej nieprzymuszonej woli. Manipulacja zdemaskowana przestaje być manipulacją55. W niektórych sytuacjach manipulator informuje osobę mani-pulowaną o celach swoich działań, jednakże są to cele fałszywe. Zabieg ten ma uprawomocnić działanie osoby manipulującej bądź wzmocnić skuteczność mani-pulacji56. Za istotę manipulacji uznać więc można „konfl ikt między założoną przez odbiorcę komunikacją nastawioną na porozumienie a zrealizowaną wbrew niemu komunikacją nastawioną na rezultat, między naiwnym przeświadczeniu odbiorcy o dążeniu nadawcy do porozumienia, a skrytym zrealizowaniem strategii dążenia do osiągnięcia zamierzonego i nieujawnionego rezultatu”57.
Cele wychowania są jawne, a zarówno wychowawca, jak i wychowanek są ich świadomi. Stopień świadomości celów zależy od wieku i dojrzałości psychicznej podopiecznych oraz wiąże się z rozwojem norm, zasad postępowania oraz stopnio-wą ich internalizacją58.
Podobnie przedstawia się sposób stosowania różnorodnych form i środków od-działywań. W procesie wychowawczym formy i środki wszelkich oddziaływań służą dziecku, wspomagają jego rozwój i wielozmysłowe poznawanie otaczającej rzeczy-wistości. W manipulacji człowiek traktowany jest instrumentalnie jako narzędzie do realizowania celów manipulatora, a nie jako osoba, która ma swoje potrzeby i prawa59. W ten sposób manipulator ogranicza swobodę podejmowania decyzji
52 R. Wawrzyniak-Baszterda, Język w wychowaniu…, op. cit., s. 86.
53 J. Jastrzębski, Szkoła i media…, op. cit., s. 274.
54 W. Warecki, M. Warecki, Słowo o manipulacji…, op. cit., s. 11.
55 Cecha skrytości działań manipulatorskich przedstawiana jest w różnorodnych defi nicjach i opracowaniach. Znaleźć ją można m.in. w: P. Krzyżanowski, Manipulacja w języku.
Mani-pulacja w tekście, [w:] ManiMani-pulacja w języku, red. P. Krzyżanowski, P. Nowak, Lublin 2004,
s. 278; A. Lepa, Świat manipulacji…, op. cit., s. 26–27; W. Warecki, M. Warecki, Słowo
o manipulacji…, op. cit., s. 11.
56 A. Wróbel, Wychowanie…, op. cit., s. 33.
57 J. Warchala, Horyzonty manipulacji…, op. cit., s. 50.
58 M. Przetacznik-Gierowska, Z. Włodarski, Psychologia…, op. cit., s. 35.
59 A. Grzywa, Manipulacja…, op. cit., s. 37; R. Wawrzyniak-Baszterda, Język w
manipulowanego, blokuje możliwość podjęcia decyzji niepożądanej ze swojego punktu widzenia60 oraz odnosi osobiste korzyści61.
Wychowawca wspiera rozwój moralny dziecka, przekazuje wartości, uka-zuje wzory postępowania, zakreśla granice pomiędzy prawdą a fałszem, dobrem a złem62. Manipulator steruje emocjami63 oraz wprowadza w błąd: fałsz jest przed-stawiany jako prawda, zaś dobro jako zło, a jego intencją jest zafałszowanie obrazu pewnej rzeczywistości w świadomości drugiej osoby64.
Wszelkie oddziaływania na wychowanka mają wywołać pozytywne zmiany w jego aktywności i zachowaniu65. Nauczyciel umożliwia uczniom zaspokajanie indywidualnych potrzeb i rozwijanie ich możliwości oraz organizuje różnorodne formy pomocy psychologiczno-pedagogicznej66. Manipulator, wykorzystując wie-dzę o regułach zachowania się ludzi67 oraz opierając się na dobrej znajomości cech osobowości osoby manipulowanej, wykorzystuje różnorodne jej słabości (moralne, intelektualne, wynikające z trudnej sytuacji) i niezaspokojone potrzeby, by osiąg-nąć własny cel68.
Ostatnią wymienioną w tym opracowaniu cechą wskazującą na różnice pomię-dzy wychowaniem a manipulacją jest zakres oddziaływań. Wychowanie ma cha-rakter uniwersalny i ponadczasowy. Na procesy wychowawcze wpływają uwarun-kowania historyczne, kulturowe i społeczne, zaś kierunki działań wychowawczych determinowane są przez rzeczywistość społeczną wraz z jej tradycjami i perspekty-wami69. W zależności od przedmiotu wychowania, jakim są najczęściej wyodręb-niane w osobowości wychowanka jej sfery, dokonuje się podziału wychowania na: umysłowe, religijne, moralne, estetyczne oraz seksualne70. Wychowawca oddziałuje
60 P. Krzyżanowski, Manipulacja w języku…, op. cit., s. 278.
61 A. Grzywa, Manipulacja…, op. cit., s. 10; I. Kamińska-Szmaj, Propaganda…, op. cit., s. 25.
62 R. Stefańska-Klar, Późne dzieciństwo. Młodszy wiek szkolny…, op. cit., s. 138.
63 W. Warecki, M. Warecki, Słowo o manipulacji…, op. cit., s. 11.
64 A. Lepa, Świat manipulacji…, op. cit., s. 25.
65 Pedagogika…, op. cit., s. 274; B. Śliwerski, Wychowanie. Pojęcie – znaczenia – dylematy, [w:]
Wychowanie. Pojęcia, procesy, konteksty: interdyscyplinarne ujęcie, t. 1, red. M. Dudzikowa,
M. Czerpaniak-Walczak, Gdańsk 2007, s. 32–33.
66 P. Wiliński za H. Sęk, A. I. Brzezińska, Podstawy pomocy psychologicznej, [w:] Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 2, red. J. Strelau, D. Doliński, Gdańsk 2008 (P. Wiliński wg eksperta „Pomoc psychologiczno-pedagogiczna”), s. 771.
67 A. Wróbel, Wychowanie…, op. cit., s. 32.
68 A. Grzywa, Manipulacja…, op. cit., s. 15; R. Wawrzyniak-Baszterda, Język w
wychowa-niu…, op. cit., s. 79.
69 M. Przetacznik-Gierowska, Z. Włodarski, Psychologia…, op. cit., s. 17.
na każdą ze sfer jednostki71. Osoba manipulująca zwraca uwagę jedynie na jakiś wycinek rzeczywistości wychowawczej, na wybrane dziedziny życia i aktywności jednostki72.
Podsumowanie
Manipulacja jest zjawiskiem powszechnie spotykanym. Często bywa wykorzysty-wana w różnych obszarach życia i aktywności człowieka. Jej elementy występują również w rzeczywistości wychowawczej. Pomiędzy wychowaniem a manipulacją istnieje wiele różnic. Dotyczą one m.in. sposobu postrzegania wychowanków, po-ziomu jawności działań oraz celów oddziaływań. Wychowania nie można więc za-liczyć do manipulacji.
Działania manipulacyjne w wychowaniu mogą wywołać wiele negatywnych następstw. Zalicza się do nich m.in.: konformizm, zanik samodzielności myślenia i wrażliwości moralnej, podejmowanie pozornych działań, wyzbycie się odpowie-dzialności za własne czyny i zachowania agresywne73, a także skłonność do uległości wobec manipulacji i automanipulacji oraz rozwój postawy makiawelistycznej74.
71 W. Pomykało, Encyklopedia…, op. cit., s. 17.
72 A. Lepa, Świat manipulacji…, op. cit., s. 23–24.
73 Pedagogika…, op. cit., s. 118.