Aktywność produkcyjna gospodarstwa rolnego polega na celowym przetwarzaniu materiałów w specjalnie do tego przystosowanych, odpo-wiednich dla jej rodzaju warunkach. Przetwarzane mogą być produkty
1 Od skrótu nazwy parametru w języku angielskim European Size Unit.
wytworzone w gospodarstwie rolnym lub poza nim (pasze, nasiona), a także produkty przemysłowe (nawozy, środki chemiczne). W języku potocznym mówi się, że produkcja potrzebuje określonych nakładów dla przemiany nakładów w wyniki. Stąd też od tego, jakie uzyskuje się wyniki produkcji z wniesionych nakładów, mówimy o lepszej lub gorszej sprawności produkcji.
Produkcja jest tym sprawniejsza, im z danych nakładów uzyskuje się większy wynik lub gdy określony wynik produkcji osiągany jest z przetworzenia jak najmniejszych nakładów.
Jednak dla poznania wyniku produkcji gospodarstwa i zrozumienia procesu jego działalności wytwórczej, konieczne jest sprowadzenie para-metrów określających wytworzone produkty rolnicze oraz poniesione nakła-dy (posiadające materialną i niematerialną postać) do wspólnego wymiaru.
Takim wymiarem są wartości wyrażone w jednostkach pieniężnych.
W tym przypadku trzeba wspomnieć o niezbędności posiadania odpo-wiednich danych rachunkowych dla uzyskania podstawy wykonania takiej operacji. A to może zapewnić tylko prowadzenie odpowiedniej do wybra-nego standardu ewidencji rachunkowej w gospodarstwie rolnym. W zasa-dzie możemy mówić o dwóch standardach stosowanych w praktyce w gospo-darstwach rolnych, a mianowicie zgodnym z ustawą o rachunkowości oraz zgodnym z FADN, z tym że w wymiarze praktycznym ten ostatni format jest liczniejszym. W Polsce od 2004 roku około 12 500 rolników prowadzi rachunkowość w ramach Polskiego FADN.
Na podstawie danych rachunkowych z okresu sprawozdawczego możli-we jest wykonanie sprawozdania o wynikach działalności operacyjnej go-spodarstwa rolnego, powszechnie nazywanego rachunkiem wyników.
Sprawozdanie to dostarcza informacji o wartości, strukturach rodzajowych przychodów i kosztów, oraz wartości zrealizowanych nadwyżek ekonomi-cznych.
W strukturze rachunku wyników działalności operacyjnej gospodarstwa rolnego w roku obrachunkowym wyróżnia się 3 działy: Przychody, Koszty i Dochody (Nadwyżki Ekonomiczne).
Przychody informują o wartości uzyskanych korzyści z działalności operacyjnej.
Koszty w rachunku wyników odzwierciedlają wartość nakładów ponie-sionych w ramach działalności operacyjnej gospodarstwa rolnego.
Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego odzwierciedla nadwyżkę ekonomiczną z działalności operacyjnej gospodarstwa. Nadwyżka ta jest zrealizowaną opłatą za własne czynniki produkcji zaangażowane do działal-ności operacyjnej gospodarstwa rolnego, a mianowicie: pracę, ziemię i kapitał. Nadwyżka ta odnosi się do wszystkich własnych czynników wytwórczych, a nie tylko pracy własnej. W rachunku wyników nie uwzględnia się bowiem: opłaty pracy rolnika i jego rodziny, kosztu kapitału własnego
wniesionego do gospodarstwa w postaci ziemi i innych składników mają-tkowych. Jednak rolnicy i ich rodziny, pracując wyłącznie zarobkowo na zewnątrz, mogliby uzyskiwać wynagrodzenie, a pieniądze wydane na zakup składników majątku gospodarstwa i na jego bieżącą działalność mogłyby przynosić wymierny dochód, np. w postaci odsetek od lokat bankowych.
Jednak dla poznania wyniku produkcji gospodarstwa i zrozumienia procesu jego działalności wytwórczej, konieczne jest sprowadzenie para-metrów określających wytworzone produkty rolnicze oraz poniesione na-kłady (posiadające materialną i niematerialną postać) do wspólnego wymia-ru. Takim wymiarem są wartości wyrażone w jednostkach pieniężnych.
Nie trzeba wspominać o niezbędności posiadania odpowiednich danych rachunkowych dla uzyskania podstawy wykonania takiej operacji. A to może zapewnić tylko prowadzenie odpowiedniej do wybranego standardu ewidencji rachunkowej w gospodarstwie rolnym.
Obowiązujące w Polsce prawo sprawia, że posiadacze podstawowej części2 gospodarstw rolnych nie mają żadnego formalnego obowiązku prowadzenia ewidencji umożliwiającej obliczenie kwoty realizowanych dochodów. W tej sytuacji jedyną bazą empiryczną umożliwiającą poznanie dochodów realizowanych przez gospodarstwa rolne są dane z 12 100 gospodarstw. Posiadacze tych gospodarstw prowadzą dobrowolnie rachun-kowość w ramach Polskiego FADN.3 Ta próba gospodarstw jest statystycznie reprezentatywna dla pola obserwacji obejmującego ok. 750 tys. gospodarstw rolnych, których wielkość minimalna została wyznaczona wartością progową 2 esu. Dochody obliczone na podstawie danych Polskiego FADN wskazują na bardzo silny lewostronny rozkład gospodarstw według kwoty dochodu przypadającego na osobę pełnozatrudnioną w gospodarstwie rolnym.
Rysunek 3 dowodzi, że podstawowa część, prawie 70%, polskich go-spodarstw stanowi marginalny pod względem gospodarczym składnik sektora rolniczego. Tak liczna grupa wytwarza bowiem ok. 10% standardo-wej nadwyżki bezpośredniej, a to oznacza, że średnie gospodarstwo posia-dające bardzo małą siłę ekonomiczną dostarcza dochód w znikomym wymiarze. W próbie gospodarstw Polskiego FADN 1 ESU dostarczało ok.
3 200 zł dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego, w czym dopłaty bezpośrednie do działalności operacyjnej miały ponad 37% udział.
2 Ustawowy obowiązek prowadzenia rachunkowości spoczywa na gospodarstwach posiadających osobowość prawną oraz innych, w których roczny obrót przekroczył równowartość 1,2 mln euro.
3 Polski FADN jest elementem europejskiego systemu monitorowania dochodów gospodarstw rolnych FADN.
Rozkład gospodarstw według wielkości dochodów wskazuje, że w 2007 r.
dopiero w pierwszej klasie wielkości ekonomicznej (2-4 esu) zrealizowany dochód w przeliczeniu na osobę pełnozatrudnioną przewyższył średnio o ok. 27% płacę minimalną brutto, wynoszącą 11 232 zł. Natomiast dochód na poziomie odpowiadającym co najmniej kwocie średniej płacy netto w gospodarce narodowej tworzyły gospodarstwa z klas wielkości ekonomi-cznej przekraczających 8 esu. To oznacza, że tzw. dochód parytetowy (od-powiadający średniej płacy netto w gospodarce narodowej) dostarczyło w 2007 r. ok. 240 tys. indywidualnych gospodarstw rolnych. Ten zbiór obej-mował zatem zaledwie 10% wszystkich gospodarstw rolnych w Polsce.
Rysunek 3.
Dochód rolniczy (DzRGR) na osobę pełnozatrudnioną wyrażony krotnością średniej płacy netto
w gospodarce narodowej w 2007 r., w 2 387 247 gospodarstwach indywidualnych,
podzielonych według klas wielkości ekonomicznej
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych z panelu gospodarstw prowadzących nieprzerwanie rachunkowość dla Polskiego FADN w latach 2004-2007.