Regionalizmy a kategoria potoczności

Definicja regionalizmu zawiera jeszcze jeden skłaniający do bliższego przyjrzenia się, a nawet doprecyzowania element – o regionalizmach mianowicie pisze się, że występują „w m owi e pot ocznej (podkr. – M.S.) osób wykształconych zamieszkałych na danym obszarze” (SGJP: 210). Ta cecha regionalizmu sytuuje omawiane pojęcie w obszarze zainteresowań pragmalingwistyki.

Związek pojęcia potoczności z zagadnieniem regionalizmów językowych ukazują również definicje języka potocznego. Jedno z syntetycznych opracowań podaje, że język potoczny to „język ogólny mówiony, jakim się ludzie posługują na co dzień, w swobodnych rozmowach, a więc język mniej staranny od literackiego, z pewnymi cechami regionalnymi” (EJP).

Pojęcie języka potocznego jest rozmaicie interpretowane w poszczególnych pracach teoretycznych. Różnice w ujęciu języka potocznego dotyczą zwłaszcza zakresu tego pojęcia. Zenon Klemensiewicz w rozprawie O różnych odmianach współczesnej polszczyzny rozciąga znacznie zakres pojęcia język potoczny, traktując tę odmianę polszczyzny jako jeden z dwóch głównych podtypów języka ogólnego, rozumianego jako

33

środek wymiany myśli w środowisku ludzi o wykształceniu średnim i wyższym. Według tej klasyfikacji język potoczny występuje w dwóch wersjach: konwersacyjnej i monologowej. Drugą obok języka potocznego odmianę polszczyzny stanowi język literacki – pisana postać języka ogólnego. (por. KLEMENSIEWICZ, 1961: 109–156).

Konsekwencją przeciwstawienia językowi potocznemu języka pisanego jest – w omawianej koncepcji – postawienie znaku równości między pojęciami język potoczny i język mówiony, jakie zaznacza się np. w cytowanej wyżej encyklopedycznej definicji język potocznego.

Dalekie od utożsamiania tych dwóch pojęć jest ujęcie Antoniego Furdala, według którego język potoczny i język mówiony to odmiany wyróżniane w drodze podziałów przeprowadzanych ze względu na dwa różne kryteria. Język mówiony wyodrębnia on na podstawie podziału ze względu na formę przekazu (może być ustna – jak w przypadku języka mówionego – lub pisana); natomiast język potoczny wyodrębniany jest na podstawie kryterium zasięgu społecznego (por. F^URDAL, 1973).

Między pojęciami język potoczny i język mówiony zachodzi więc relacja krzyżowania się zakresów, a nie ich tożsamości (por. B^UTTLER, 1982:18).

Inny aspekt potoczności bierze pod uwagę Stanisław Urbańczyk, który charakteryzuje język potoczny w kategoriach poprawności, czyli w odniesieniu do normy językowej, jako odmianę języka ogólnego, mówionego, odznaczającego się swobodą, niepoddaną działaniu rygorów normatywnych (por. URBAŃCZYK, 1956).

Na obecność regionalizmów w języku potocznym jako jedną z charakterystycznych cech tej odmiany języka zwraca uwagę między innymi Jacek Warchala:

Przechodząc do cech wewnątrzjęzykowych, leksykalno-semantycznych, odróżniających w opinii różnych autorów język potoczny od innych odmian polszczyzny, warto rozważyć najczęściej wymieniane: nacechowana waloryzacja, nacechowanie regionalne, ograniczony zasięg semantyczny (leksyka głównie nominująca), daleko posunięta rozciągłość znaczeń, ekspresywność, konkretność, obrazowość (metaforyczność).

WARCHALA, 2003: 23

Kwestia relacji pomiędzy dwiema odmianami: językiem ogólnym i potocznym kształtująca się na przestrzeni dziejów może według D. Buttler posłużyć do uzasadnienia i wskazania przyczyn zjawiska ujednolicenia, czyli nieznacznej tylko regionalizacji odmiany literackiej (ogólnej) języka:

34

Vladimir Barnet zwraca uwagę na to, że nawet najbardziej zasadnicze podziały wewnętrzne są w poszczególnych językach słowiańskich oparte na różnych podstawach. W niektórych spośród nich, np. w języku serbskochorwackim czy białoruskim, jest to układ dychotomiczny, w którym językowi literackiemu o dwóch wersjach: pisanej i mówionej – przeciwstawiają się gwary ludowe. Podział dychotomiczny, ale innego rodzaju, istnieje w języku czeskim, w którym nastąpiła bardzo ważna niwelacja różnic gwarowych, a członem opozycyjnym względem języka literackiego stała się odmiana ponaddialektyczna służąca celom codziennego porozumienia (...). Jeszcze inna jest sytuacja w języku rosyjskim, który się charakteryzuje opozycją trójczłonową: „literaturnyj jazyk – razgovoranaja reč – mestnye govory”. W językach o układzie „język literacki – gwary ludowe” użycie jednej lub drugiej odmiany warunkują względy społeczne, w językach reprezentujących opozycję: „język literacki – interdialekt służący celom codziennego porozumienia” decydującą rolę odgrywa sytuacja komunikatywna – typ kontaktu rozmówców, warunki oraz tematyka porozumienia itp. (...) W przeciwieństwie do języka białoruskiego, w którym odmiana literacka rozwijała się w ścisłym związku z gwarami ludowymi i obficie czerpała z ich zasobów, polszczyzna etniczna ewoluuje ja gdyby w dwóch nurtach: innowacje języka ogólnego są niezależne od procesów zmienności gwar ludowych. W rezultacie polską sytuację językową charakteryzuje wyjątkowy nawet na gruncie słowiańskim stopień ujednolicenia odmiany zwanej literacką czy ogólną, nieznaczna tylko jej regionalizacja. Socjologicznego podłoża tego stanu rzeczy należy chyba szukać w rodowodzie polskiej inteligencji, wywodzącej się głównie ze zubożałej szlachty, a nie z warstw ludowych.

BUTTLER, 1982: 22

Podsumowując część pracy poświęconą statusowi regionalizmów w systemie odmian języka, należy zwrócić uwagę przede wszystkim na to, że skoro regionalizmy nie są elementami gwar czy dialektów (choć mogą się z nich wywodzić), to nie można mówić o ich przynależności do terytorialnych odmian polszczyzny. Zróżnicowanie regionalne zatem to nie to samo co zróżnicowanie terytorialne języka.

Uważam ponadto, że określenie odmiana ogólna odnosi się do jednej odmiany języka i lepiej mówić o regionalizmach jako jednostkach, które niejako zabarwiają tę odmianę języka niż wyróżniać kilka wariantów regionalnych odmiany ogólnej.

Przemawiają za tym nie tylko względy pragmatyczne (po co mnożyć byty, dzieląc jedną z odmian na kilka bardzo do siebie podobnych wariantów), ale również merytoryczne – należy wziąć pod uwagę to, że procentowy udział regionalizmów w ogólnej liczbie jednostek tworzących system języka ogólnego jest niewielki. Ponadto użycie w tekście jednego czy nawet kilku regionalizmów językowych – na przykład – małopolskich nie powoduje, że język tego tekstu postrzegany jest jako odmienny od języka wypowiedzi, w których użyto regionalizmów – na przykład – kresowych czy wielkopolskich.

35