Zbigniew Chalecki, Jan Plenkiewicz
REGIOSELEKTYWNOŚĆ HYDROLAZ
Oprócz rozdzielania enancjomerów enzymy mają również zdolność roz różniania jednej z dwóch lub z większej liczby grup tego samego rodzaju w da nej cząsteczce. Dzięki temu staje się możliwe selektywne prowadzenie reakcji tylko z udziałem wybranych grup cząsteczki [77-95]. Taka operacja jest prak tycznie niewykonalna drogą chemiczną.
Regioselektywność odgrywa szczególnie ważną rolę, gdy reakcji poddaje się związki występujące w organizmach żywych, takie jak sterydy [96], cukry [32, 34, 97, 98] czy fosfolipidy [99], Transformacje tych związków wymagają szczególnej precyzji, pozwalającej na stworzenie produktów mających okreś lonego rodzaju aktywność biologiczną.
LIPAZY W SYNTEZIE ORGANICZNEJ 561
Regioselektywność jest również wymagana w reakcjach z udziałem dioli lub kwasów zawierających centrum prochiralne, a będących ważnymi substra- tami w syntezie organicznej. Przykładem może być estryfikacja 2-podstawio- nych propandioli [32, 100-107] (schemat 19).
Asymetryczna modyfikaqa związków mezo, będąca metodą otrzymywania chiralnych syntonów, jest również przykładem reakcji regioselektywnej [108] (schemat 20). Schemat 19 HO O O-O Lipaza Schemat 20
Przy regioselektywnym acylowańiu chloramfenikolu konwersja sięgnęła prawie 100%, a powstał tylko jeden produkt [109]. Jak to zostało pokazane na schemacie 21, chloramfenikol ma dwie grupy hydroksylowe, które są połączone z atomami węgla różniącymi się od siebie rzędowością.
Lipaza H N . . C H C L , RCOOR, il
o
Schemat 21 FIZYKOCHEMICZNE METODYPRZYSPIESZANIA REAKCJI ENZYMATYCZNYCH
Oprócz wcześniej omówionych chemicznych metod poprawiania wydaj ności reakcji enzymatycznych, można również stosować metody fizykochemi czne. Jednym z przykładów może być prowadzenie reakcji pod zmniejszonym ciśnieniem [110] (schemat 22).
562 Z. CHALECKl J. PLENKIEWICZ
Schemat 22
Powstający w reakcji transestryfikacji etanol odparowuje pod próżnią, co powoduje przesunięcie równowagi reakcyjnej w stronę produktów. Metodę tę można stosować używając zarówno estrów, ja k i tioestrów [111]. Ważne jest, aby na skutek rozpadu cząsteczki czynnika acylującego powstał produkt nis- kowrzący, który byłby łatwy do usunięcia ze środowiska reakcyjnego pod zmniejszonym ciśnieniem w temperaturze, w której prowadzi się daną syntezę.
Tworzące się w reakcji niskowrzące produkty uboczne można również usuwać, prowadząc ciągłą destylację azeotropową [112].
W przeciwieństwie do poprzedniego przykładu wzrost enancjoselektywno- ści reakcji enzymatycznych można również uzyskać przez zwiększanie ciśnie nia. Metodę tę stosuje się, gdy proces prowadzony jest w rozpuszczalniku będącym w warunkach normalnych gazem [113]. Szczególnym tego przykła dem jest katalizowana przez immobiłizowaną lipazę z Candida antarctica (No- vozym) głiceroliza oleju sojowego w nadkrytycznym dwutlenku węgla [114],
Jak już wspomnieliśmy, wzrost stabilności i aktywności enzymu, a co za tym idzie i szybkości katalizowanej przez niego reakcji można osiągnąć przez zastosowanie immobilizacji. Jednym z przykładów pozytywnego wpływu im- mobilizacji na selektywność enzymu jest porównanie własności lipazy z Can dida rugosa (CRL) w formie handlowej i immobilizowanej tzw. metodą cross-linking [115] (usieciowanie). Jak się okazuje, lipaza immobilizowana nie tylko zachowuje dłużej aktywność (wzrost stabilności od 300 do 3000 razy [54]), ale również otrzymane produkty mają w większości wypadków znacznie wyższą czystość optyczną. Podobny efekt można osiągnąć, przemywając hand lową CRL wodnym roztworem 2-propanolu [56]. Po tym zabiegu, podobnie jak w poprzednim wypadku, następuje znaczny wzrost aktywności enzymu oraz czystości optycznej produktu. Tak naprawdę nie wiadomo, dlaczego prze mywanie roztworem 2-propanolu gwałtownie zmienia własności enzymu. Han dlowy enzym zawierał dwie hydrolazy i początkowo myślano, że przemywanie usuwa jedną z nich. Okazało się jednak, że po przemyciu w enzymie nadal znajdowały się dwie hydrolazy w podobnych proporcjach. Kwasy tłuszczowe zawarte w enzymach również mają wpływ na zmniejszenie ich aktywności, lecz nie stwierdzono obecności tych związków w roztworach 2-propanolu.
W rozpuszczalniku organicznym enzym tworzy zawiesinę, co utrudnia kontakt z substratem. Problem ten można rozwiązać, otaczając cząsteczki en zymu powłoką z lipidów [116]. Pozwala to na rozpuszczenie enzymu w środo
LIPAZY W SYNTEZIE ORGANICZNEJ 563
wisku organicznym, a co za tym idzie, przyspieszenie reakcji. Jest to również jeden z przykładów immobilizacji.
Wzrost szybkości reakcji może nastąpić po dodania do mieszaniny reak- cyjnej pewnych ilości soli nieorganicznych [117].
N a aktywność enzymu ma wpływ nie tylko samo jego immobilizowanie, ale również rodzaj podłoża użytego do immobilizacji [55], Ważne jest, aby jego pH było jak najbliższe pH optymalnemu dla aktywności danego enzymu. W celu uzyskania właściwego pH można również dodawać do rozpuszczal ników organicznych, w których prowadzi się reakcje, odpowiednie bufory [118].
Znaczącą rolę ma również stężenie substratu (zbyt duże może hamować reakcję) i rodzaj rozpuszczalnika, w którym prowadzi się reakcję [67,119,120]. Lipaza z Pseudomonas cepacia w toluenie szybciej katalizowała transestryfika- cję grupy w pozycji 1 l,4-dipropioksy-2-oktylobenzenu. Po zmianie rozpusz czalnika na acetonitryl proporcje tworzących się produktów uległy odwróceniu [121] (schemat 23).
Schemat 23
Podobny efekt możemy zaobserwować przy rozdzielaniu racematów. Zmiana rozpuszczalnika może powodować nie tylko zmianę szybkości reakcji, ale również zmianę preferencji enzymu względem poszczególnych enancjome- rów [36, 122, 123],
Prowadzenie reakcji enzymatycznych jest również możliwe bez użycia roz puszczalników, gdy substraty zostały naniesione na immobilizowany enzym. W takich warunkach była prowadzona transestryflkacja estru dwumetylowego kwasu metylobursztynowego [124]. Spośród czterech możliwych produktów w obecności PPL immobilizowanej na florisilu powstawały prawie wyłącznie dwa związki o wysokiej czystości optycznej (schemat 24).
Swój wpływ mogą wywrzeć takie czynniki, jak temperatura [125] lub nawet szybkość mieszania [126] czy ilość użytego w reakcji enzymu [127]. Podczas katalizowanej przez Iipozym estryfikacji izosorbitu kwasem oktano wym najlepszą regioselektywność i największą szybkość reakcji uzyskano
564 Z. CHALECKI, J. PLENKIEWICZ (R,S) (R) (S) Schem at 24 O OH OH Schem at 25
w temperaturze 60 °C (schemat 25). W innych temperaturach reakcja była dużo wolniejsza [128].
Jedną z nowszych metod w syntezie enzymatycznej jest stosowanie reak torów mikrofalowych [129, 130], Użycie promieniowania mikrofalowego po zwoliło na przeprowadzenie całkowitego rozdziału enancjomerów (i?,S)-l-feny- loetanolu w ciągu zaledwie 15 minut [129].
W procesach enzymatycznej hydrolizy, estryfikacji i transestryfikacji z udziałem związków chiralnych pożądana wydajność wynosi 50%. Pozostałe 50% to enancjomer, który przeważnie jest nam niepotrzebny. Należy jednak zaznaczyć, że pozornie bezużyteczny enancjomer możemy poddać racemizacji, a następnie powtórnemu rozdziałowi, stopniowo wykorzystując cały związek do celów syntetycznych [131, 132],
Bogaty zestaw przykładów opisanych typów reakcji oraz innych proce sów enzymatycznych można znaleźć w licznych przeglądach literatury [126,
133-142].
P IŚ M IE N N IC T W O
[1 ] J. K ą c z k o w s k i , P odstaw y biochemii, W N T , wyd. X I, W arszawa 1996. [2 ] S. K o t h a , Tetrahedron, 1994, 50, 3639.
[3 ] D . K o s h l a n d , K. N e e t , Ann. Rev. B io ch em , 1968, 37, 359.
[4 ] F. B j o r k ł in g , J. B o u t e l j e , S. G a t e n b e c k , K . H u l t , T. N o r i n , P. S z m u l i k , Tetrahedron, 1985, 41, 1347.
UPAZY W SYNTEZIE ORGANICZNEJ 565 [6 ] J. B o u t e l j e , M. H j a lm a r s s o n , P. S z m u lik , T. N 'orin , K. H u it, [w:] Biocawlysis in
Organic M edia, C. Laane, J. Tramper, M. D. Lilly (red.), Elsevier, Amsterdam 1987.
[7 ] J. Z e m li c k a , L. E. C r a in e , M.-J. H e e g , J. P. O liv e r , J. Org. Chem., 1988. 53. 93". [8 ] E. J. T o o n e , M . J. W e r th , J. B. J o n e s , J. Am. Chem. Soc., 1990, 112, 4946. [9 ] J. U p p e n b e r g , M. T. H a n s e n , S. P a t k a r , T. A. J o n e s , Structure, 1994, 2, 293. [1 0 ] R. J. K a z l a u s k a s , Tibtech, 1994, 12, 464.
[1 1 ] D . R o t t i c c i , C. O r r e n iu s , K. H u it, T. N o r in , Tetrahedron: Asymmetry. 1997, 8, 359. [1 2 ] J. C r o s b y , Tetrahedron, 1991, 47, 4789.
[1 3 ] P. K a f a r s k i , B. L e j c z a k , Chemia bioorganiczna, PW N, Warszawa 1994. [1 4 ] W . H a r t m e ie r , Immobilized Biocatalysts, Springer-Verlag, Berlin, Heidelberg 1988. [1 5 ] P. C. d e J e s u s , M. C. R e z e n d e , M. d a G r a ç a N a s c im e n t o ., Tetrahedron: Asvmmetry,
1995, 6, 63.
[1 6 ] G. L a n g r a n d , M. S e c c h i, G . B u o n o , J. B a r a t t i, C. T r ia n t a p h y lid e s , Tetrahedron Lett., 1985, 26, 1857.
[1 7 ] E. L. A. M a c f a r la n e , S. M. R o b e r t s , N .J . T u r n e r , J. Chem. Soc., Chem. Commun., 1990. 569.
[1 8 ] P. W. F o w l e r , E. L. A. M a c f a r la n e , S. M. R o b e r t, ibid., 1991, 453.
[1 9 ] A. J. M . J a n s s e n , A. J. H. K lu n d e r , B. Z w a n e n b u r g , Tetrahedron, 1991, 47, 7645. [2 0 ] B. C a m b o u , A. M. K li b a n o v , J. Am. Chem. Soc., 1984, 106, 2687.
[2 1 ] G . K ir c h n e r , M. P. S c o l la r , A M. K lib a n o v , ibid., 1985, 107, 7072. [2 2 ] P. D . T h e i s e n , C. H. H e a t h c o c k , J. Org. Chem., 1988, 53, 2374. [2 3 ] T. M. S t o k e s , A. C O e h ls c h la g e r , Tetrahedron Lett.,, 1987, 28, 2091. [2 4 ] B. M o r g a n , A. C. O e h ls c h la g e r , T. M. S t o k e s , Tetrahedron, 1991, 47, 1611. [2 5 ] B. M o r g a n , A. C. O e h ls c h la g e r , T. M. S t o k e s , J. Org. Chem. 1992, 57, 3231. [2 6 ] J. H ir a t a k e , M. I n a g a k i , T. N i s h i o k a , J. O d a , ibid., 1988, 53, 6130. [2 7 ] P. E. S o n n e t , ibid., 1987, 52, 3477. [2 8 ] T. K e u m i, Y. H ir a o k a , T. B a n , I. T a k a h a s h i, H. K it a j im a , Chem. Let., 1991, 1989. [2 9 ] H . M. S w e e r s , C.-H. W o n g , J. Am. Chem. Soc., 1986, 108, 6421.
[3 0 ] M . D e g u e i l - C a s t a i n g , B. d e J e s o , S. D r o u illa r d , B. M a illa r d , Tetrahedron Lett., 1987, 28, 953.
[3 1 ] Y .-F. W a n g , C.-H. W o n g , J. Org. Chem., 1988, 53, 3127.
[3 2 ] Y.-F. W a n g , J. J. L a lo n d e , M. M o m o g a n , D. E. B e r g b r e it e r , C.-H. W o n g , J. Am. Chem. Soc., 1988, 110, 7200.
[3 3 ] K. L a u m e n , D . B r e i t g o f f , M. P. S c h n e id e r , J. Chem. Soc., Chem. Commun.. 1988, 1459.
[3 4 ] Y.-F. W a n g , S.-T. C h e n , K. K.-C. L iu , C.-H. W o n g , Tetrahedron Lett.. 1989, 30, 1917.
[3 5 ] G . E. J e r o m in , A. S c h e id t , ibid., 1991, 32, 7021.
[3 6 ] P. A. F i t z p a t r i c k , A M . K li b a n o v , J. Am. Chem. Soc., 1991, 113, 3166. [3 7 ] U . G o e r g e n s , M. P. S c h n e id e r , J. Chem. S o c , Chem. Com m un, 1991, 1065. [3 8 ] H . E. M a s t e r , R V. N e w a d k a r , R A R a n e, A. K u m a r , Tetrahedron Lett., 1996, 37,
9253.
[3 9 ] J. F a r a l d o s , E. A r r o y o , B. Herradon, Synlett, 1997, 367.
[4 0 ] Z. C h a le c k i , E. G u i b é - J a m p e l, J. P le n k ie w ic z , Synth. Commun., 1997, 27, 1217. [4 1 ] B. B e r g e r , K. F a b e r , J. Chem. S o c , Chem. Com m un, 1991, 1198.
[4 2 ] G . E. J e r o n im , V. W e ls c h , Tetrahedron L ett, 1995, 36, 6663.
[4 3 ] K S u g i n a k a , Y. H a y a s h i , Y. Y a m a m o t o , Tetrahedron: Asymmetry, 1996, 7, 1153. [4 4 ] A. P a y n e , C. G . R a b il l e r , K. F a b e r , rezultaty nie opublikowane.
[4 5 ] H. S. B e v in a k a t t i , R. V. N e w a d k a r , Tetrahedron: Asymmetry, 1993, 4, 773. [4 6 ] D . B i a n c h i , P. C e s t i, E. B a t i s t e i, J. Org. Chem., 1988, 53, 5531.
566 Z. CHALECKI. J. PLENKIEWICZ
[4 8 ] G . O t t o l i n a , G. C a r r e r a , S. R iv a , Biocatalysis, 1991, 5, 131.
[4 9 ] B. B e r g e r , C. G. R a b il l e r , K. K ö n i g s b e r g e r , K . F a b e r , H. G r i e n g l , Tetrahedron: Asymmetry, 1990, 1, 541.
[50] A. G h o g a r e , G . S. K u m a r , J. Chem. Soc., Chem. C om m u n , 1989, 1533. [5 1 ] M. M i s c h i t z , U . P o s c h l , K. F a b e r , B iotechnol. L e tt, 1991, 13, 653. [52] Q .-M . G u , C.-S. C h e n , C. J. S ih , Tetrahedron L ett, 1986, 27, 1763. [5 3 ] M. A h m a r , C. G ir a r d , R. B lo c h , ibid., 1989, 30, 7053.
[54] J. J. L a l o n d e , C. G o v a r d h a n , N . K h a la f , A. G . M a r t i n e z , K. V i s u r i , A. L. M a r g o lin , J. Am. Chem. S o c , 1995, 117, 6845.
[5 5 ] J. M. M o r e n o , J. V. S i n is t e r r a , J. M ol. Cat. A: Chemical, 1995, 98, 171. [5 6 ] I. J. C o l t o n , S. N . A h m e d , R. J. K a z l a u s k a s , J. Org. C h em , 1995, 60, 212. [5 7 ] H. K it a g u c h i, I. I t o h , M. O n o , Chem. L e tt, 1990, 1203.
[5 8 ] S.-H. P a n , T. K a w a m o t o , T. F u k u i, K. S o n o m o t o , A. T a n a k a , Appl. M icrobiol. Bio tech n o l, 1990, 34, 47.
[5 9 ] T. F u k u i, T. K a w a m o t o , K S o n o m o t o , A. T a n a k a , Appl. M icrobiol. B io tech n o l, 1990, 34, 330.
[6 0 ] P. W. F o w le r , E. L. A. M a c f a r la n e , S. M. R o b e r t s , J. Chem. S o c , Chem. C om m un, 1991, 453.
[61] S. P a r id a , J. S. D o r d i c k , J. Am. Chem. S o c , 1991, 113, 2253.
[62] S.-H. W u, F.-Y. C h u , K.-T. W a n g , Bioorg. M ed. Chem. L ett, 1991, 1, 339.
[6 3 ] E. H o lm b e r g , M . H o lm q u i s t , E. H e d e n s t r ó m , P. B e r g l u n d , T. N o r in , H.-E. H o g b e r g , K. H u lt , Appl. M icrobiol. B io tech n o l, 1991, 35, 572.
[6 4 ] K. H . E n g e l, Tetrahedron: Asymmetry, 1991, 2, 165. [65] K. H. E n g e l, J. Am. O il Chem. S o c , 1992, 69, 146. [66] E H o lm b e r g , K. H u lt , Biocatalysis, 1992, 5, 289. [6 7 ] S. P a r id a , J. S. D o r d i c k , J. Org. C h em , 1993, 58, 3238. [6 8 ] C.-S. C h e n , S.-H. W u , G. G ir d a u k a s , C. J. S ih , J. Am. Chem. S o c , 1987, 109, 2812. [6 9 ] B. C a m b o u , A. M . K li b a n o v , Biotechnol. B io en g , 1984, 26, 1449. [7 0 ] M. C. R. F r a n s s e n , H. J o n g e j a n , H. K o o ij m a n , A. L. S p e k , N . L. F. L. C a m a c h o M o n d r i l, P. M. A. C. B o a v i d a d o s S a n t o s , A. d e G r o o t , Tetrahedron: Asymmetry, 1996, 7, 497. [71] E. G u i b e - J a m p e l, M . B a s s ir , Tetrahedron L ett, 1994, 35, 421. [7 2 ] E. G u i b e - J a m p e l, Z. C h a le c k i , M . B a s s ir , M. G e l o - P u j i c , Tetrahedron, 1996, 52, 4397. [73] Y. Y a m a m o t o , K. Y a m a m o t o , T. N i s h i o k a , J. O d a , Agric. Biol. C h e m , 1988, 52, 3087. [7 4 ] K. Y a m a m o t o , T. N i s h i o k a , J. O d a , Y. Y a m a m o t o , Tetrahedron L e tt, 1988, 29, 1717. [7 5 ] J. H ir a t a k e , K . Y a m a m o t o , Y. Y a m a m o t o , J. O d a , ibid., 1989, 30, 1555. [7 6 ] Y. Y a m a m o t o , M. I w a s a , S. S a w a d a , J. O d a , Agric. Biol. C h em , 1990, 54, 3269. [7 7 ] S. T a k a n o , K. T a n i g a w a , K. O g a s a w a r a , J. Chem. S o c , Chem. C o m m u n , 1976, 189. [7 8 ] T. T a n a k a , S. K u r o z u m i, T. T o r u , S. M iu r a , M. K o b a y a s h i , S. I s h i m o t o , Tetra hedron, 1976, 32, 1713. [7 9 ] S. M iu r a , S. K u r o z u m i, T. T o r u , T. T a n a k a , M . K obayashi, S. M a t s u b a r a , S. I s h i m o t o , ibid, 1976, 32, 1893. [8 0 ] P. M o h r , N . W a e s p e - S a r c e v i c , C. T a m m , K. G a w r o ń s k a , J. G a w r o ń s k i , Helv. Chim. Acta, 1983, 66, 2501. [8 1 ] W. E. L a d n e r , G . M . W h i t e s i d e s , J. Am. Chem. S o c , 1984, 106, 7250. [82] M. S c h n e i d e r , N . E n g e l, P. H o n i c k e , G . H e i n e m a n n , H. G o r i s c h , Angew . C h em , Int. Ed. E n g l, 1984, 23, 67.
[83] Y.-F. W a n g , C.-S. C h e n , G. G ir d a u k a s , C. J. S ih , J. Am. Chem. S o c , 1984, 106, 3695.
[84] G. S a b b i o n i , M. L. S h e a , J. B. J o n e s , J. Chem. S o c , Chem. C o m m u n , 1984, 236. [8 5 ] K L a u m e n , M. S c h n e i d e r , Tetrahedron L e tt, 1984, 25, 5875.
LIPAZY W SYNTEZIE ORGANICZNEJ 567 [8 6 ] K. L a u m e n , M. S c h n e id e r , ibid., 1985, 26, 2073.
[8 7 ] F. B j o r k l in g , J. B o u t e l j e , S. G a t e n b e c k , T. H u lt, T. N o r in , Appl. Microb. Biotech- nol., 1985, 21, 16.
[8 8 ] W. K a s e l, P. G. H u l t in , J. B. J o n e s , J. Chem. Soc., Chem. Commun., 1986, 1563. [8 9 ] H. H e m m e r le , H.-J. G a is , Tetrahedron Lett., 1987, 28, 3471.
[9 0 ] P. G . H u l t in , F.-J. M u e s e le r , J. B. J o n e s , J. Org. Chem., 1991, 56, 5375. [9 1 ] M. P o t t i e , J. V a n d e r E y c k e n , M. V a n d e w a lle , Tetrahedron: Asymmetr}, 1991,2,329. [9 2 ] H. J. B e s t m a n n , U . C. P h i li p p , Angew. Chem., Int. Ed. Engl., 1991, 30, 86. [9 3 ] H.-J. G a is , H. H e m m e r le , S. K o s s e k , Synthesis, 1992, 169.
[9 4 ] P. F e r r a b o s c h i , P. G r i s e n t i , A. M a n z o c c h i, E. S a n t a n i e l l o , Tetrahedron: Asym metry, 1994, 5, 691.
[9 5 ] G . N i c o l o s i , A P a t t i , M. P i a t t e l l i , C. S a n f il i p p o , Tetrahedron Lett., 1995, 36, 6545. [9 6 ] S. R iv a , A. M. K li b a n o v , J. Am. Chem. Soc., 1988, 110, 3291.
[9 7 ] M. T h e r i s o d , A. M. K li b a n o v , ibid., 1986, 108, 5638. [9 8 ] S. R iv a , J. C h o p i n e a u , A P. G . K ie b o o m , A. M. K lib a n o w , ibid., 1988, 110, 584. [9 9 ] S. L. R e g e n , A. S in g h , G. O e h m e , M. S in g h , ibid., 1982, 104, 791. [1 0 0 ] G . M. R a m o s T o m b o , H.-P. S c h ä r , F. B u s q u e t s , O. G h i s a l b a , Tetrahedron Lett., 1986, 27, 5707. [1 0 1 ] Y. T e r a o , M. M u r a t a , K. A c h iw a , ibid., 1988, 29, 5173. [1 0 2 ] K . T s u j i, Y. T e r a o , K. A c h iw a , ibid„ 1989, 30, 6189. [1 0 3 ] K . M o r i, N . C h ib a , Liebigs Ann. Chem., 1989, 957.
[1 0 4 ] S. A t s u u m i , M. N a k a n o , Y. K o ik e , S. T a n a k a , M. O h k u b o , Tetrahedron Lett., 1990, 31, 1601.
[1 0 5 ] E. S a n t a n i e l l o , P. F e r r a b o s c h i , P. G r i s e n t i , ibid., 1990, 31, 5657.
[1 0 6 ] N . B a b a , K . Y o n e d a , S. T a h a r a , J. I w a s e , T. K a n e k o , M. M a t s u o , J. Chem. Soc., Chem. Com m un., 1990, 1281.
[1 0 7 ] P. C r e s e n t i, P. F e r r a b o s c h i , A. M a n z o c c h i, E. S a n t a n i e l l o , Tetrahedron, 1992, 48, 3827. [1 0 8 ] G. G u a n t i , R R iv a , Tetrahedron: Asymmetry, 1995, 6, 2921. [1 0 9 ] G . O t t o l i n a , G. C a r r e a , S. R iv a , J. Org. Chem., 1990, 55, 2366. [1 1 0 ] N . Ö h r n e r , M . M a r t i n e ll e , A. M a t t s o n , T. N o r in , K. H u lt , Biotechnol. Lett., 1992, 14, 263. [1 1 1 ] H. F r y k m a n , N . Ö h r n e r , T. N o r in , K. H u lt, Tetrahedron Lett., 1993, 34, 1367. [1 1 2 ] D . G e r l a c h , P. S c h r e ie r , Biocatalysis, 1989, 2, 257.
[1 1 3 ] S. V. K a m a t , E J. B e c k m a n , A. J. R u s s e ll, J. Am. Chem. Soc., 1993, 115, 8845. [1 1 4 ] M. A. J a c k s o n , J. W. K in g , J. Am. O il Chem. S o c , 1997, 74, 103.
[1 1 5 ] R. A. P e r s i c h e t t i , J. J. L a l o n d e , C. P. G o v a r d h a n , N . K . K h a la f, A. L M a r g o lin , Tetrahedron Lett., 1996, 37, 6507.
[1 1 6 ] Y. O k a h a t a , Y. Fujim oto, K. I j ir o , ibid., 1988, 29, 5133.
[1 1 7 ] H.-E. H ö g b e r g , H . E d lu n d , P. B e r g lu n d , E. H e d e n s t r ö m , Tetrahedron: Asymmetry, 1993, 4, 2123.
[1 1 8 ] K. X u , A. M. K li b a n o v , J. Am. Chem. Soc., 1996, 118, 9815.
[1 1 9 ] C. O r r e n i u s , T. N o r i n , K. H u lt , G . C a r r e a , Tetrahedron: Asymmetry, 1995, 66, 3023. [1 2 0 ] K. N a k a m u r a , M. K i n o s h i t a , A. O h n o , Tetrahedron, 1995, 51, 8799.
[1 2 1 ] E. R u b i o , A. F e r n a n d e z - M a y o r a l e s , A. M. K lib a n o v , J. Am. Chem. Soc., 1991,113, 695.
[1 2 2 ] S. T a w a k i, A M. K li b a n o v , ibid., 1992, 114, 1882
[1 2 3 ] C. R. W e s c o t t , H. N o r i t o m i , A. M. K li b a n o v , ibid., 1996, 118, 10365. [1 2 4 ] E. G u i b e - J a m p e l , G . R o u s s e a u , Tetrahedron Lett., 1987, 28, 3563. [1 2 5 ] R. S. P h i l l i p s , Tibtech, 1996, 14, 13.
568 Z. CHALECKI, J. PLENKIEWICZ
[127] M. A r r o y o , J. V. S i n is t e r r a , J. Org. Chem., 1994, 59, 4410. [128] Z. C h a le c k i , E. G u i b e - J a m p e l, Synth. Com m un., 1997, 27, 3847.
[129] J.-R. C a r r i l l o - M u n o z , D . B o u v e t , E. G u i b e - J a m p e l , A. L o u p y , A. P e t i t , J. Org. Chem., 1996, 6 1 , 7746.
[130] M. G e l o - P u j i c , E. G u i b e - J a m p e l, A. L o u p y , S. A. G a le m a , D . M a t h e , J. Chem. Soc., Perkin Trans. 1, 1996, 2777.
[131] H. T. H u a n g , C. N i e m a n n , J. Am. Chem. Soc., 1951, 73, 475.
[132] A. C h m ie l, Biotechnologia: podstaw y m ikrobiologiczne i biochemiczne, P W N , Warszawa 1991.
[133] G . M. W h i t e s i d e s , C.-H. W o n g , Angew. Chem., Int. Ed. Engl., 1985, 24, 617. [134] J. B. J o n e s , Tetrahedron, 1986, 42, 3351.
[135] H. Y a m a d a , S. S h im iz u , Angew. Chem., Int. Ed. Engl., 1988, 27, 622. [136] C.-H. W o n g , Science, 1989, 244, 1145. [137] R. C s u k , B. I. G la n z e r , Chem. Rev., 1991, 91, 49. [138] E. S a n t a n i e l l o , P. F e r r a b o s c h i , P. G r i s e n t i , A M a n z o c c h i , Chem. Rev., 1992,92, 1071. [139] K. F a b e r , S. R iv a , Synthesis, 1992, 895. [140] J. O t e r a, Chem. Rev., 1993, 93, 1449.
[141] C.-H. W o n g , G. M. W h i t e s i d e s , Enzym es in Synthetic Organic Chem istry, Elsevier, Oxford 1994.
[142] R. A z e r a d , Bull. Soc. Chim. Fr., 1995, 132, 17.
WIADOMOŚCI 1998, 52. ’ -8