1. Przedsięwzięcia ukierunkowane na aktywizację zawodową osób bezdomnych są stosunkowo młodymi doświadczeniami. W wymiarze globalnym można powiedzieć, że instytucje pomocy społecznej dotychczas starały się zaspokoić najważniejsze potrzeby osób bezdomnych, w tym potrzebę schronienia i zapewnienia wyżywienia. Funkcjonujący dotychczas system pomocy opierał się głównie
„na radzeniu sobie” z bezdomnością, a nie na jej rozwiązywaniu, był raczej interwencyjny i ratowniczy niż integracyjny. Dopiero zaspokojenie najważniejszych potrzeb na poziomie wystarczającym oraz zapewnienie bezpieczeństwa ludziom bezdomnym uruchomiło falę projektów, programów i inicjatyw ukierunkowanych na integrację, czyli włączanie ich do społeczeństwa. W związku z brakiem wielu
210
doświadczeń, opracowań i przekazów związanych praktyką integracji społecznej i zawodowej osób bezdomnych, należy odpowiednio dbać o upowszechnianie doświadczeń w tym zakresie. Jedynie korzystanie z własnych i innych doświadczeń, zrezygnowanie z ukrywania informacji i niepotrzeb-nego konkurowania, podjęcie szerokiej międzywydziałowej i międzysektorowej współpracy może doprowadzić do sytuacji wymiernego zwiększenia skuteczności działań w sferze zatrudnienia osób dotkniętych bezdomnością.
2. Aktywizacja zawodowa osób bezdomnych to jedno z najtrudniejszych zadań w procesie reintegracji.
Ludzie doświadczający bezdomności w związku z różnymi barierami psychicznymi i społecznymi mają utrudniony dostęp do zatrudnienia. W tym kontekście organizacje realizujące przedsięwzięcia aktywizacyjne powinny dołożyć wszelkich starań, by projekty skierowane do osób bezdomnych były dobrze skonstruowane, a co najważniejsze w sposób profesjonalny i odpowiedzialny zarządzane.
Barier indywidualnych i społecznych nie można pogłębiać poprzez tworzenie barier systemowych, projektowych czy instytucjonalnych. Kluczowego znaczenia zatem nabiera tutaj odpowiednie dobranie kadry, która rozumiejąc misję i specyfikę pracy oraz wymieniając się doświadczeniem, jest w stanie tworzyć nową jakość, wyznaczając kierunki pracy w zakresie bezdomności. Członkowie zespołu powinni bardzo blisko ze sobą współpracować, mając świadomość odpowiedzialności i ważności swojej pracy. Aktywizacja zawodowa to temat niezwykle szeroki, wymagający zaangażowania wielu aktorów, w którym każde doświadczenie i każda informacja jest równie istotna.
Stąd prowadzenie działań aktywizacyjnych zdeterminowane i w znacznym stopniu uzależnione jest od zaangażowania, a niekiedy zatrudnienia wielu osób w tym np. dorady zawodowego, psychologa, pracownika socjalnego, asystentów, terapeuty, instruktorów, menadżera. Ponadto kluczowym zagadnieniem jest także wybranie sprawnego lidera, który odpowiednio zarządza zespołem odpowiedzialnym za działania ukierunkowane na aktywizację zawodową. Najlepiej, jeśli lider jest jednocześnie twórcą lub współtwórcą koncepcji przedsięwzięcia, gdyż gwarantuje to spójność podejmowanych działań.
3. Kształt działań w obszarze aktywizacji zawodowej powinien być determinowany występowaniem (bądź nie) u uczestników uzależnienia gdyż, w przypadku osób dotkniętych bezdomnością, szczególnie uzależnienie od alkoholu jest jedną z głównych barier utrudniających podjęcie i utrzymanie zatrudnienia. Samo uzależnienie, czy podjęcie jego leczenia, nie powinno jednak dyskwalifikować osób bezdomnych z udziału ani w procesie reintegracyjnym, ani z działań ukierunkowanych na aktywizację zawodową! Praca ukierunkowana na zatrudnienie w przypadku osób bezdomnych uzależnionych od alkoholu powinna być jednak nieco odmienna niż w przypadku osób nieuzależnionych. Powinna być wyspecjalizowana, wypływać ze współpracy z ośrodkami uzależnień oraz terapeutami prowadzącymi terapię osób bezdomnych oraz być dostosowana do trybu i poziomu rekomendowanej przez terapeutę aktywności zawodowej, a tym samym być na tyle szeroka i zróżnicowana, aby móc odpowiedzieć na specyficzne potrzeby osób uzależnionych.
Zakres i forma wsparcia w zakresie aktywizacji zawodowej powinna być w znacznym stopniu zdeterminowana stopniem leczenia uzależnienia – inna powinna być oferta dla osób wciąż wypierających swoje uzależnienie, odmienna dla trzeźwiejących, inna dla aktualnych uczestników terapii, osób będących w ciągu alkoholowym czy wieloletnich abstynentów. W przypadku sygnałów
211 świadczących o uzależnieniu, prowadzących do jego zdiagnozowania, należy uznać, że terapia
stanowi warunek konieczny do podjęcia innych działań w zakresie reintegracji. Jednocześnie w sytuacji osób bezdomnych, których uzależnienie ujawniło się w trakcie realizacji działań aktywizacyjnych (na przykład podczas stażu) należy tak zmodyfikować plan działań zawodowych, aby umożliwić łączenie terapii z działaniami ukierunkowanymi na aktywność zawodową. Samo uczestnictwo w terapii nie powinno kategorycznie ani zamykać przed osobą drogi przed dalszą aktywizacją (nie powinno oznaczać skreślenia osoby, bez możliwości powrotu, z listy uczestników szkolenia w miejscu pracy), ani nakładać się z bardziej złożonymi i czasochłonnymi treningami zawodowymi (w konsultacji z terapeutą, warto zadbać dla osoby o mniej intensywne, miękkie zajęcia edukacyjne, takie jak doradztwo, klub pracy, szkolenia, warsztat). Jednocześnie wszystkich odbiorców programów reintegracyjnych powinny obowiązywać jasno i czytelnie sformułowane, spisane oraz znane od początku wszystkim uczestnikom zasady, dotyczące zakazu spożywania alkoholu i równe dla wszystkich konsekwencje, wynikające ze złamania abstynencji. Konsekwencje te nie zawsze powinny wiązać się jedynie z represjami i konkretnymi karami – mogą być zróżnicowane, stopniowalne i stosowane przy zachowaniu nadrzędnej zasady, że każdy z uczestników powinien mieć dostęp do innych, alternatywnych działań oraz perspektywę powrotu do takiego poziomu działań aktywizacyjnych, na jakim został zawieszony. Warto zwłaszcza nagradzać postępy tych osób, które podejmują walkę ze swoim uzależnieniem i osiągają na tej drodze nawet minimalne sukcesy.
4. Konstrukcja przedsięwzięć integracyjnych powinna w znacznym stopniu odzwierciedlać i odpowiadać na deficyty i braki odbiorców wsparcia. Projekty powinny wprost stanowić rozwiązania i odpowiedzi na bariery w dostępie do zatrudnienia ludzi bezdomnych. Jednocześnie twórcy programów integracyjnych powinni rozważyć, na które z problemów potencjalne działania projektowe mają realny wpływ, a na ile niektóre problemy pozostają poza ich oddziaływaniem. Na wysoki stopień trudności aktywizacji zawodowej, poza problemami czy barierami związanymi z samymi osobami bezdomnymi, wpływa także opór pracodawców, nie tylko przed zatrudnianiem osób bezdomnych, ale także przed przyjmowaniem ich na szkolenia w miejscu. Głównym źródłem tego oporu jest funkcjonujący stereotyp (osoby bezdomne kojarzone są głównie z rezydentami przestrzeni publicz-nych – zwłaszcza dworców, z osobami uzależnionymi, o niskich kwalifikacjach i umiejętnościach, samych winnych swojej bezdomności) oraz nieufność przed nawiązaniem współpracy z osobami pozbawionymi meldunku. W związku z tym, przedsięwzięcia aktywizacyjne powinny również zakładać szukanie przyjaznych pracodawców i budowanie z nimi długofalowej współpracy, wska-zywanie na korzyści płynące ze szkolenia w miejscu pracy osoby bezdomnej (dodatkowy pracownik, opłacany z zasobów projektowych, walor społeczny i obywatelski przedsięwzięcia), stwarzanie możliwości przełamania stereotypu (bezpośredni kontakt z osobą bezdomną burzy upraszczające i pełne niechęci podejście do osób bezdomnych), a także zapewnienie konkretnego pracownika, z którym pracodawca może omawiać wszelkie problemowe kwestie związane z osobą bezdomną (przedstawiciel organizacji, asystent osoby bezdomnej).
5. Doświadczenia projektów reintegracyjnych zorientowanych tylko i wyłącznie na aspekt zawodowy pokazują, że pominięcie czynnika mieszkaniowego tworzy poważną barierę w odzyskiwaniu
212
samodzielności życiowej osób bezdomnych. Sytuacja człowieka, znajdującego się w bezdom-ności, który podjął i przez znaczny czas utrzymuje zatrudnienie na rynku pracy, ale jednocześnie w dalszym ciągu zamieszkuje schronisko, pomimo obiektywnych starań i wysiłków nie zmienia się znacząco. Sytuacja ta staje się problematyczna i dramatyczna szczególnie w przypadku, gdy większa część współmieszkańców placówki nie podejmuje pracy i utrzymuje się ze wsparcia instytucji polityki społecznej, wytwarzając presję na innych mieszkańcach, stygmatyzującą ich za podejmowanie starań w zakresie aktywności zawodowej. Sytuacja taka z pewnością nie gwarantuje stopniowego wzrastania motywacji oraz zadowolenia z podejmowanych prób usamodzielnienia.
Wymaga także od osoby bezdom nej dużego samozaparcia i umiejętności niepoddawania się presji grupy. Koszty psychologiczne i społeczne ponoszone przez osobę bezdomną aktywną zawodową, ale nadal pozbawioną komponentu mieszkaniowego, mogą być niewspółmierne i przeważające wobec beneficjów związanych z pracą, zwłaszcza, gdy część współmieszkańców, korzystając z przysługującego wsparcia finansowego z racji pozostawania w systemie pomocy społecznej, osiąga porównywalne lub wyższe dochody. Stąd też projekty reintegracyjne, wyrastające ze świadomości, że samodzielne wynajęcie i utrzymanie mieszkania w polskich warunkach ekonomicznych dla nisko lub nawet przeciętnie wynagradzanego pracownika jest naprawdę trudne, powinny zakładać komplek-sowe oddziaływanie na sytuację osób bezdomnych, także w sferze psychologicznej, zdrowotnej, społecznej, socjalno-bytowej czy mieszkaniowej. Zwłaszcza tworzenie możliwości zamieszkania w mieszkaniu wspieranym lub treningowym lub wsparcie w kierunku znalezieniu własnego miesz-kania może się okazać fundamentalnym czynnikiem sukcesu w odzyskaniu samodzielności życiowej i utrzymaniu aktywności zawodowej.
6. Instytucje rynku pracy i pomocy społecznej powinny rozwijać ofertę aktywizacji zawodowej nie tylko dla ludzi bezdomnych pozostających bez pracy w placówkach, ale także tworzyć alternatywy dla ludzi przebywających w miejscach niemieszkalnych (niskoprogowe i łatwo dostępne miejsca edukacji zawodowej). Na szczególną uwagę zasługują ludzie pracujący „na czarno” lub realizujący pracę w ramach tzw. „nieformalnej ekonomii”. Wykorzystując tutaj naturalną motywację oraz duży stopień aktywności, przy wsparciu w zakresie umorzeniu długów, terapii alkoholowej czy realnych korzyściach finansowych, ludzie ci mogą niekiedy w zaskakująco szybkim czasie powrócić na główny nurt rynku pracy.
7. Dość często, poruszając zagadnienie zatrudnienia osób bezdomnych, osoby spoza środowiska pomocy i sami pracownicy sektora polityki społecznej podkreślają, że obecnie, w związku z pozytywnymi zmianami społeczno-gospodarczymi brakuje ludzi bezdomnych do aktywizacji zawodowej.
Zdaniem tych osób klientami instytucji rynku pracy i pomocy społecznej pozostały jedynie osoby głęboko wykluczone, które nie nadają się do żadnej formy aktywizacji. Teza powyższa jest w gruncie rzeczy fałszywa. Otóż istotnie zmniejszyła się liczba osób wysoko rokujących, zaradnych i dość aktywnych, które dotychczas znajdowały się w trudnej sytuacji z powodów niezależnych od nich.
Niemniej jednak, nie obserwuje się zmniejszenia zjawiska marginalizacji - z badań dotyczących bezdomności wynika, iż w dalszym ciągu dość dużą część tej populacji stanowią osoby relatywnie młode, w dość stabilnej sytuacji zdrowotnej, wysoko rokujące na usamodzielnienie. Jednocześnie wciąż coraz bardziej liczna staje się grupa osób z wielorakimi problemami i deficytami, określana,
213 jako nisko rokująca na usamodzielnienie. Zwłaszcza, choć nie tylko, członkowie tej grupy wymagają
odpowiednio stopniowanej aktywizacji, gdyż tylko taka może przynieść wymierne rezultaty. Błędem bowiem jest myślenie, że celem aktywizacji jest jedynie otrzymanie i utrzymanie przez osobę bezdomną stałego zatrudnienia. Dla licznej grupy osób bezdomnych kluczowa może być już sama szansa wykonywania zadań o charakterze zawodowym, nawet wówczas, jeśli nigdy nie miałyby wrócić na otwarty rynek pracy. Tylko zindywidualizowana, elastyczna i możliwie najbardziej dostosowana do potrzeb i oczekiwań uczestników oferta z jednej strony wpływa na większą skuteczność, z drugiej zaś jest w stanie zachęcić ludzi bezdomnych do uczestnictwa w reintegracji. Programy, których nadbudowę stanowi rzetelna diagnoza potrzeb grupy docelowej zmniejszają radykalnie ryzyko frustracji wynikających z braku beneficjentów ostatecznych.
8. Konieczność tworzenia ekonomicznie sprzyjających warunków do podejmowania i utrzymywania zatrudnienia przez osoby bezdomne powinna być oparta o kilka ważnych rozwiązań. W przypadku osób bezdomnych przebywających w placówkach, a jednocześnie otrzymujących wynagrodzenie z tytułu udziału w treningu zawodowym czy z zatrudnienia, należy rozważyć możliwość odstąpienia od płatności za placówkę. Czas ten można wykorzystać na zbieranie oszczędności i odkładanie środków finansowych na uzyskanie własnego mieszkania. Kolejnym rozwiązaniem jest wspieranie uczestników w dążeniu do umorzenia lub rozłożenia zadłużenia, jeśli takowe się pojawia. Jest to niezwykle istotne przy ekonomicznej rachubie opłacalności podejmowania zatrudnienia.
W przypadku zagrożenia utraty środków socjalnych przyznawanych z tytułu bezdomności i innych problemów, należy rozważyć na ile istnieje możliwość łączenia wynagrodzenia z niniejszymi środkami. Ponadto niezwykle istotną kwestią jest z jednej strony znalezienie adekwatnego miejsca zatrudnienia, z drugiej strony takiego, które finansowo dawałoby wyższe środki finansowe niż te, które dostępne są w ramach systemu pomocowego.
9. Działalność integracyjna jest przedsięwzięciem wymagającym czasu. Prowadząc więc tego typu działania nie należy się zniechęcać, gdyż efekty działań przedsięwziętych mogą być odroczone w czasie. Niekiedy powrót na łono społeczeństwa może trwać analogicznie długo, jak okres pozostawania w bezdomności (obecnie, jak wskazują badania, średni okres pozostawania w bezdomności wynosi około 7 lat), a niekiedy może się okazać, że nawet długotrwałe próby nie przyniosą wcześniej zakładanych rezultatów. Należy jednak pamiętać, iż aktywizacja zawodowa ma nie tylko na celu znalezienie i utrzymanie zatrudnienia, ale także wzmacnianie kontaktów i więzi społecznych oraz generowanie poczucia partycypacji i przynależności. Nawet wówczas, kiedy integracja z rynkiem pracy nie zostanie osiągnięta, zrealizowana praca często zapobiega dalszej ekskluzji i marginalizacji osoby.
214
Autor: PIOTR OLECH – ekspert
oraz grupa standaryzacyjna ds. aktywizacji zawodowej osób bezdomnych Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, przy wsparciu merytorycznym Leszka Michno (Fundacja Pinel Polska – Kraków) Przedruk, modyfikacja i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości lub części standardu bez podania źródła i pisemnej zgody Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności jest zabroniona.
Cytowanie standardu wymaga podania z imienia i nazwiska autora/ów oraz wydawcy, jakim jest Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności.
KOMENTARZ EKSPERTA DO STANDARDU:
JEDNYM Z GŁÓWNYM DÓBR LUDZKOŚCI JEST PRACA. DLA KAŻDEJ JEDNOSTKI NIESIE ONA INNE WARTOŚCI: NIEKTÓRYM DAJE POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA, INNYM ZAŚ MOŻLIWOŚĆ WYKAZANIA SIĘ, POZNANIA INNYCH LUDZI, SŁUŻENIA IM, SAMOROZWOJU. DOBRA MATERIALNE, JAKIE MOŻNA ZDOBYĆ DZIĘKI PRACY ZAROBKOWEJ, POZWALAJĄ ZASPOKOIĆ NASZE PODSTAWOWE POTRZEBY ŻYCIOWE. NIE MOŻNA JEDNOZNACZNIE STWIERDZIĆ, ŻE BRAK AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ IMPLIKUJE RÓŻNORODNE PROBLEMY, JAK TEŻ, ŻE PROBLEMY POWODUJĄ, IŻ LUDZIE TRACĄ MOTYWACJĘ DO PRACY. JEDNO NA PEWNO JEST WAŻNE - W OBECNEJ RZECZYWISTOŚCI PRAWIE NIEMOŻLIWYM JEST FUNKCJONOWANIE BEZ ŚRODKÓW PIENIĘŻNYCH. NA ŚWIECIE JEST WIELE INSTYTUCJI I ORGANIZACJI, KTÓRE ZA SWÓJ CEL POSTAWIŁY SOBIE WALKĘ Z BEZROBOCIEM I SĄ ONE ZGODNE W TWIERDZENIU, ŻE NAJTRUDNIEJSZYM KLIENTEM JEST OSOBA BEZDOMNA. OSOBY ŻYJĄCE W SYTUACJI BRAKU DOMU SKUPIAJĄ W SOBIE TAK RÓŻNORODNE PROBLEMY, ŻE TRUDNO JEST OKREŚLIĆ JEDEN NAJLEPSZY KIERUNEK PRACY Z NIMI. STANDARD, KTÓRY MACIE PAŃSTWO PRZED SOBĄ NIE JEST JEDYNIE PODRĘCZNIKOWĄ WIEDZĄ NA TEMAT TEJ GRUPY LUDZI I NARZĘDZI PRACY Z NIMI, ALE WSKAZÓWKAMI DO DZIAŁANIA, WYNIKAJĄCYMI Z REALNYCH, TRUDNYCH DOŚWIADCZEŃ. PRZEDSTAWIONY STANDARD AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ POWINIEN STAĆ SIĘ ELEMENTARZEM DLA KAŻDEGO SPECJALISTY CHCĄCEGO ZAJMOWAĆ SIĘ POMOCĄ OSOBOM
BEZDOMNYM W SZEROKO ROZUMIANEJ AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ. ZAPREZENTOWANE W NIM ZAGADNIENIA PRZYBLIŻAJĄ SPECYFIKĘ PRACY Z OSOBĄ W SZCZEGÓLNIE TRUDNEJ SYTUACJI ŻYCIOWEJ, A ZAWARTE W STANDARDZIE RÓŻNORODNE ROZWIĄZANIA POZWALAJĄ KOMPLEKSOWO PODEJŚĆ DO KAŻDEGO PRZYPADKU.
SYLWIA DYMNICKA-IWANIUK – psycholog, doradca zawodowy II stopnia pracujący w Powiatowym Urzędzie Pracy w Gdańsku, koordynator klubów pracy, od czterech lat współpracujący z referatem ds. osób bezdomnych MOPS w Gdańsku. Praktyk.