161
STANDARD AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ
KONTEKST POWSTANIA STANDARDU
Aktywność zawodowa jest kluczowym czynnikiem w zapobieganiu bezdomności, jak i fundamentalnym elementem w procesie reintegracji społecznej osób bezdomności doświadczających. Zatrudnienie w różnych formach oraz jakakolwiek działalność zarobkowa w sposób znaczny i wymierny zarówno zmniejsza szanse na wchodzenie w bezdomność, jaki i zwiększa rokowania na możliwości wyjścia z niej. Kluczem do sukcesu w procesie aktywizacji zawodowej jest świadomość, że realne możliwości wykonywania pracy zarobkowej przez osoby bezdomne zależą od wielu różnych czynników.
Aktywizacja zawodowa, ingerująca w obszar zawodowy ludzi bezdomnych, jak żadna inna tematyka i żaden inny standard, połączona jest z pozostałymi sferami funkcjonowania osób bezdomnych. Sfera zdrowotna, socjalno-bytowa, psychologiczna, społeczna oraz mieszkaniowa mają bezpośredni wpływ na podejmowanie aktywności zarobkowej przez ludzi bezdomnych, a jednocześnie, na zasadzie sprzężenia zwrotnego, podejmowanie aktywności w tej sferze, wpływa na pozostałe. Ta właśnie złożoność i współzależność czynników powoduje, że aktywizacja zawodowa staje się jednym z najtrudniejszych procesów pracy z ludźmi bezdomnymi.
W trakcie wypracowywania niniejszych standardów sytuacja na polskim rynku pracy diametralnie się zmieniła. Ze stanu głębokiego bezrobocia (jeszcze w 2004 i 2005 roku) przeszliśmy do stanu, który w wielu miejscach można nazwać deficytem pracowników (lata 2007 i 2008). Obecnie, w porównaniu z minioną dekadą, zdecydowanie łatwiej osobom bezdomnym znaleźć miejsce pracy. Nie zmieniła się jednak fundamentalnie jedna kwestia – otóż nadal dla ludzi bezdomnych i wszystkich, którzy współdziałają z nimi na polu aktywizacji zawodowej, wyzwaniem pozostaje uzyskanie przez osoby bezdomne umiejętności utrzymania (!) legalnego i stabilnego zatrudnienia, a także znalezienie pracy, która finansowo umożliwiałaby osiągnięcie samodzielności ekonomicznej i mieszkaniowej.
Obecnie zmienia się także nieco rozłożenie akcentów w aktywizacji zawodowej – z aktywizacji mocno ukierunkowanej na powrót na rynek pracy na aktywizację samą w sobie, zróżnicowaną, ukierunkowaną wielotorowo (zatrudnienie wspierane, ekonomia społeczna). Pomimo powyższych zmian praca w obszarze zatrudnialności jest aktualna i celowa, pozostając paradoksalnie jednym z największych wyzwań stojących przed systemem wspierania osób bezdomnych. W tym kontekście, pomimo zmian na rynku pracy, standard aktywizacji, prezentujący różne drogi i rozwiązania w zakresie aktywizacji zawodowej osób bezdomnych, wydaje się być narzędziem nad wyraz użytecznym i aktualnym.
Obecnie działania w obszarze zatrudnialności grup zagrożonych wykluczeniem społecznym stały się powszechne głównie dzięki środkom Europejskiego Funduszu Społecznego, a wcześniej PHARE.
Priorytety tych programów ogniskują się wokół zwiększania spójności społecznej i gospodarczej poprzez promocję zatrudnienia. W dużej mierze, to właśnie dzięki tym programom, działalność w obszarze aktywizacji zawodowej osób bezdomnych stała się bardziej popularna, przyczyniając się jednocześnie do wypracowania innowacyjnych form pracy z niniejszą grupą. Oczywiście praca w sferze zawodowej realizowana była wcześniej na terenie całej Polski, ale nie miała ona tak systematycznego oraz
162
kompleksowego charakteru i nie wykorzystywano w tym celu tak wielu narzędzi. Materiał zebrany w poniższym standardzie stanowi esencją doświadczeń organizacji Pomorskiego Forum w zakresie pracy nad przywracaniem osób bezdomnych na szeroko rozumiany rynek pracy. Doświadczenia niniejsze zebrane zostały nie tylko przez organizacje pozarządowe1, ale i przez instytucje sektora publicznego tj. Ośrodki Pomocy Społecznej lub Powiatowe Urzędy Pracy. Jako bezpośredni asumpt do przygotowania niniejszego standardu posłużyły przede wszystkim doświadczenia kilku największych projektów realizowanych w województwie pomorskim. Jednym z nich był pierwszy w województwie pomorskim projekt reintegracyjny, skierowany do osób bezdomnych „12 odważnych ludzi”, realizowany na przełomie 2004 i 2005 roku, obejmujący działaniami z obszaru aktywizacji zawodowej ponad 50 osób bezdomnych w Trójmieście. Innym projektem była „Agenda Bezdomności” (2005-2008), w której komponent aktywizacji zawodowej uczestników był jednym z kluczowych elementów całego systemu reintegracji osób doświadczających bezdomności. Oba przedsięwzięcia realizowane były w szerokim partnerstwie, któremu liderowało Towarzystwo Pomocy im. Św. Brata Alberta Koło Gdańskie. Kolejnymi impulsami do powstania standardu były przedsięwzięcia realizowane w ramach funkcjonowania Centrów Integracji Społecznej, codziennej działalności placówek dla osób bezdomnych, Ośrodków Pomocy Społecznej i Powiatowych Urzędów Pracy na terenie województwa pomorskiego. Ponadto wykorzystano tutaj doświadczenie wielu organizacji z Polski i Europy (Holandia, Anglia, Niemcy, Dania), szczególnie tych zrzeszonych w ramach FEANTSA oraz doświadczenie i wiedzę Fundacji Pinel Polska, stosującej w naszym kraju metody pracy z osobami bezrobotnymi, wypracowane przez holenderską firmę reintegracyjną Wesseling Groep.
Standard aktywizacji zawodowej zaprezentowany w niniejszym materiale w sposób znaczny różni się od pozostałych. Nie przedstawia on, w odróżnieniu od innych, jednej lub kilku wystandaryzowanych usług skierowanych do osób bezdomnych. Jest on konglomeratem wielu usług, składających się raczej na pewien model aktywizacji zawodowej osób bezdomnych niż na jednolity standard. Model niniejszy ma elastyczny charakter. Dzieje się tak dlatego, że aktywizacja zawodowa jest zagadnieniem szerokim, na który składa się wiele form usług i aktywności, niemożliwych do dokładnego wystandaryzowania na tym etapie. Autorzy niniejszego opracowania postanowili niniejszy standard, bądź inaczej model, zaprezentować w formule maksymalnie szerokiej i otwartej, tak by czytelnicy mogli dostosowywać go do własnych potrzeb – wybierając najbardziej adekwatne i potrzebne usługi. Zawiera on również minimalną ilością teorii (tylko koniecznej) i maksymalną ilością praktycznych porad, do zastosowania w codziennej pracy z osobami bezdomnymi.
AKTYWIZACJA ZAWODOWA – CZYM JEST?
AKTYWIZACJA ZAWODOWA W ODNIESIENIU DO PROBLEMATYKI BEZDOMNOŚCI TO OGÓŁ DZIAŁAŃ PODEJMOWANYCH W CELU NABYCIA UMIEJĘTNOŚCI NIEZBĘDNYCH DO ZNALEZIENIA I UTRZYMANIA
1 WYBRANE ELEMENTY PREZENTOWANEGO STANDARDU WDRAŻANE BYŁY W RAMACH CENTRUM REINTEGRACJI SPOŁECZNEJ I ZAWODOWEJ, PROWADZONEGO PRZEZ TOWARZYSTWO POMOCY IM. ŚW. BRATA ALBERTA – KOŁO GDAŃSKIE, W RAMACH PROJEKTU „AGENDA BEZDOMNOŚCI – STANDARD AKTYWNEGO POWROTU NA RYNEK PRACY”. STANDARD TESTOWAŁO I WDRAŻAŁO 5 OSÓB – W LATACH 2005- 2007 ZATRUDNIONYCH W CHARAKTERZE CZTERECH INSTRUKTORÓW WARSZTATÓW ZAWODOWYCH ORAZ DORADCA ZAWODOWY, A TAKŻE SIEDEM ZAANGAŻOWANYCH DO WSPÓŁPRACY FIRMY SZKOLENIOWYCH ORAZ PONAD TRZYDZIESTU ZEWNĘTRZNYCH PRACODAWCÓW Z WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO. STANDARD WDRAŻANY BYŁ RÓWNIEŻ PRZEZ PARTNERA PROJEKTU – POMORSKĄ IZBĘ RZEMIEŚLNICZĄ MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW
163 ZATRUDNIENIA LUB REALIZOWANIA OGÓLNEJ AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ O RÓŻNYM PROFILU,
JAKO WAŻNEGO ELEMENTU ODZYSKIWANIA SAMODZIELNOŚCI ŻYCIOWEJ. AKTYWIZACJA ZAWO- DOWA OZNACZA KONKRETNE I ZRÓŻNICOWANE USŁUGI KIEROWANE DO OSÓB BEZDOMNYCH – OD KONSULTACJI I DORADZTWA POPRZEZ TRENING I EDUKACJĘ ZAWODOWĄ, EKONOMIĘ SPO- ŁECZNĄ PO WSPIERANE ZATRUDNIENIE ORAZ WSPARCIE W TRAKCIE ZATRUDNIENIA.
CELE AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ
Aktywizacja zawodowa stawia sobie zarówno cele jednostkowe, jaki i systemowe.
Aktywizacja osób doświadczających bezdomności, w WYMIARZE INDYWIDUALNYM, służy wzmocnieniu i podniesieniu skuteczności procesu wychodzenia z bezdomności lub też redukowaniu poczucia izolacji i marginalizacji społecznej. Praca w kierunku zwiększania zatrudnialności przekłada się u osób bezdomnych w wymiarze psychologicznym na zwiększenie samooceny i poczucia godności, a w wymiarze społecznym przyczynia się do generowania poczucia przynależności, użyteczności oraz zmiany społecznej roli z „biorcy” na „dawcę”. W sferze zdrowotnej aktywność zawodowa może implikować poprawę stanu zdrowia psychofizycznego, a w sferze socjalno-bytowej umożliwia uzyskiwanie samodzielności ekonomicznej, a także zwiększa szanse na uzyskanie i utrzymanie samodzielnego mieszkania, stając się tym samym kluczowym elementem na drodze wychodzenia z bezdomności.
W WYMIARZE SYSTEMOWYM aktywizacja zawodowa osób bezdomnych, i szerzej ludzi doświad- czających wykluczenia społecznego, przyczynia się do zwiększania spójności społecznej i gospodarczej.
Większe wskaźniki zatrudnienia i aktywności zawodowej przekładają się bezpośrednio na redukowanie nakładów finansowych związanych ze świadczeniem pomocy społecznej. Z jednej strony, zatrudnienie na rynku pracy powoduje generowanie podatków, z drugiej zaś strony staje się elementem profilaktyki bezdomności oraz może wpływać nie tylko na redukcję liczby osób potencjalnie zagrożonych bezdomnością, ale także jej doświadczających.
PRAWO DO PRACY
Aktywizacja zawodowa jest nierozłącznie związana z prawem każdego człowieka do pracy. To uniwersalne prawo występujące w wielu regulacjach na całym świecie, odnoszących się do ogólnych praw człowieka. Przykładem jest Zrewidowana Europejska Karta Społeczna, zawierająca 31 artykułów odnoszących się głównie do praw związanych z pracą.2
ARTYKUŁ 1 – PRAWO DO PRACY
W celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa do pracy, strony zobowiązują się:
1. przyjąć, jako jeden z ich zasadniczych celów i obowiązków, osiągnięcie i utrzymanie możliwie najwyższego i stabilnego poziomu zatrudnienia, w celu osiągnięcia stanu pełnego zatrudnienia
2 POLSKA PODPISAŁA I RATYFIKOWAŁA EUROPEJSKĄ KARTĘ SPOŁECZNĄ, SPORZĄDZONĄ W TURYNIE DNIA 18 PAŹDZIERNIKA 1961 R.
RATYFIKACJA NASTĄPIŁA 29 STYCZNIA 1999 ROKU (DZIENNIK USTAW Z 1999 R. NR 8 POZ. 68); W DNIU 25 PAŹDZIERNIKA 2005 R.
POLSKA PODPISAŁA ZREWIDOWANĄ EUROPEJSKĄ KARTĘ SPOŁECZNĄ (ZEKS) - MIĘDZYNARODOWY TRAKTAT Z 1996 R., REGULUJĄCY PRAWA SPOŁECZNE W EUROPIE. DO TEJ PORY POLSKA NIE RATYFIKOWAŁA PRZEPISÓW ZEKS.
164
2. chronić skutecznie prawo pracownika do zarabiania na życie poprzez pracę swobodnie wybraną 3. ustanowić lub utrzymywać bezpłatne służby zatrudnienia dla wszystkich pracowników
4. zapewnić lub popierać odpowiednie poradnictwo zawodowe, szkolenie i readaptację zawodową.
Także Konstytucja RP opisuje i definicje kwestie związane z prawem do pracy:
ART. 65 KONSTYTUCJI RP
1. Każdemu zapewnia się wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy.
5. Władze publiczne prowadzą politykę zmierzającą do pełnego, produktywnego zatrudnienia poprzez realizowanie programów zwalczania bezrobocia, w tym organizowanie i wspieranie poradnictwa i szkolenia zawodowego oraz robót publicznych i prac interwencyjnych.
ART. 66 KONSTYTUCJI RP
1. Każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.
W myśl zapisów, konstytuujących prawo do pracy, osoby zagrożone wykluczeniem społecznym, posiadające
„długi dystans do rynku pracy” mogą oczekiwać, że specjalnie do tego powołane instytucje będą wspierać ich wysiłki ukierunkowane na znalezienie i utrzymanie zatrudnienia. Szeroko rozumiana aktywność zawodowa stanowi naturalną potrzebę ludzką, przy czym praca nie musi być rozumiana, jako legalny stosunek pracy, ale także, jako aktywność o charakterze społecznym i zawodowym. W myśl ludzkiego prawa do pracy, zatrudnienie i aktywność zawodowa stają się także celem dla każdej osoby bezdomnej i powinny być także nadrzędnym priorytetem w procesie reintegracji. Jednocześnie polityki zatrudnienia dla grup marginalizowanych i wykluczonych społecznie powinny być wdrażane z uwzględnieniem wielorakich barier w zatrudnieniu ludzi doświadczających bezdomności, łącznie z interweniowaniem w obszar braku dostępu do adekwatnego, dostępnego i osiągalnego mieszkalnictwa. Kluczowe, w kontekście prawa do pracy jest założenie, że warto jest aktywizować każdą osobę zagrożoną wykluczeniem, niezależnie od jej możliwości psychofizycznych, umiejętności czy doświadczenia. Zatrudnienie i aktywność zawodowa mogą być realizowane w różnych formach i w różnym stopniu natężenia. Osoby bezdomne mogą zmieniać postać i profile aktywności zawodowej, mogą także zatrzymać się na którymś z etapów aktywizacji.
Naturalnie najbardziej pożądane jest osiągnięcie najwyższego stopnia integracji zawodowej, jakim jest stałe zatrudnienie na otwartym rynku pracy, ale osiągnięcie innych etapów może być niekiedy szczytem możliwości konkretnej osoby. W tym kontekście aktywność zawodowa wydaje się być celem samym w sobie.
PROFILE AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ OSÓB BEZDOMNYCH
Istnieje wiele kierunków i możliwości realizacji procesu aktywizacji zawodowej. Zatrudnienie i podejmowanie aktywności zawodowej wiąże się nie tylko z pracą na otwartym rynku pracy,
ale i z zatrudnieniem wspieranym, pracą w przedsiębiorstwie ekonomii społecznej czy aktywnością na polu „nieformalnej ekonomii” (forma, w przypadku osób bezdomnych, niezwykle popularna). Do profili aktywności zawodowej osób bezdomnych należą:
165 PRACA NA OTWARTYM RYNKU PRACY
Praca na otwartym rynku rozumiana jest tutaj, jako zatrudnienie w różnej formie (umowa o pracę, zlecenie, dzieło, kontrakt), realizowane w sektorze publicznym (instytucje), pozarządowym (organizacje) czy prywatnym (przedsiębiorstwa). Najbardziej stabilną i pożądaną formą jest zatrudnienie na podstawie umowy o pracę, najlepiej na czas nieokreślony, ponieważ umożliwia ona dostęp do korzystanie z wielu korzyści (kredyty, świadczenia socjalne, emerytura). Ponadto praca na otwartym rynku możliwa jest także poprzez prowadzenie własnej działalności gospodarczej – własnego przedsiębiorstwa. Stopień aktywności zawodowej i wymagań stawianych wobec pracownika z pewnością jest największy w przypadku tych dwóch form (prowadzenia własnej działalności oraz długoterminowej umowy o pracę).
Wymagają one zaangażowania oraz relatywnie dużych umiejętności społecznych i zawodowych.
Pracę na otwartym rynku charakteryzuje konkurencyjność oraz względna równość w traktowaniu osób zatrudnionych (wymagania zbliżone do siebie).
ZATRUDNIENIE WSPIERANE
Wspierane zatrudnienie obejmuje także pracę realizowaną na otwartym rynku, jakkolwiek z wykorzys- taniem specjalnego wsparcia. Najczęściej niniejsze zatrudnienie realizowane jest na podstawie umowy o pracę. Wsparcie w zatrudnieniu może mieć różny charakter i różną postać. Najczęściej spotykaną formą jest wsparcie finansowe w postaci opłacania całości lub części wynagrodzenia pracownika.
Opłacanie wynagrodzenia realizowane jest najczęściej ze źródeł publicznych. Inną formą jest wsparcie indywidualne, udzielane w kontekście specyficznych barier pracownika np. poprzez stworzenie indywidualnych warunków pracy dla osoby z zaburzeniami psychicznymi. Kolejny element wsparcia może stanowić pomoc praktyczna np. w postaci udzielania wsparcia materialnego. Ostatnią formą może być specjalistyczne wsparcie szkoleniowe, udzielane pracownikowi. Wspieranym zatrudnieniem obejmowane są najczęściej osoby z różnymi dysfunkcjami i barierami w podejmowaniu zatrudnienia na otwartym rynku pracy. Tymi barierami może być niepełnosprawność czy długotrwałe bezrobocie, a także sama bezdomność. Zatrudnienie wspierane bardzo często jest etapem przejściowym do pracy na otwartym rynku pracy. Może być realizowane czasowo, jako element edukacji i aktywizacji, jak i permanentnie oraz długoterminowo. Wspierane zatrudnienie charakteryzują zazwyczaj mniejsze oczekiwania względem pracownika niż na otwartym rynku pracy. Mniejszy stopień wymagań, większy margines niepowodzeń i miejsca na popełnianie błędów, orientacja na człowieka i jego edukację pozwalają określić niniejszą formę zatrudnienia, jako bardziej „przyjazną” dla ludzi z wieloma problemami i barierami.
EKONOMIA SPOŁECZNA
Kolejnym profilem aktywności zawodowej osób bezdomnych może być praca w przedsiębiorstwach ekonomii społecznej. „Pojęcie ekonomii społecznej jest bardzo szerokie i dotyka wielu sfer życia społecznego. Jednak, chcąc znaleźć wspólny mianownik, można powiedzieć, że kluczową zasadą w tej idei jest prymat działania na rzecz ludzi (członków, podopiecznych) nad maksymalizacją zysku.
Oznacza to, że dla jednostek ekonomii społecznej istotne znaczenie – obok celu gospodarczego – ma misja społeczna”3. Podmiotami ekonomii społecznej możemy nazwać przedsiębiorstwa społeczne –
3 DOROTA PIEŃKOWSKA, PAFPIO – EKONOMIA SPOŁECZNA PODSTAWOWE INFORMACJE – WWW.NGO.PL
166
instytucje prowadzące „działalność gospodarczą, która wyznacza sobie cele ściśle społeczne i która inwestuje wypracowane nadwyżki zależnie od wyznaczonych sobie celów w działalność lub we wspólnotę, zamiast kierować się potrzebą osiągania maksymalnego zysku na rzecz akcjonariuszy lub właścicieli”4. Mogą one przybierać różne formy, wśród których wymienić należy: banki spółdzielcze, ubezpieczenia wzajemne, spółdzielnie, fundusze poręczeniowe, firmy społeczne i socjalne, agencje rozwoju regionalnego, stowarzyszenia, fundacje. W Polsce najczęściej osoby wykluczone społecznie, w tym osoby bezdomne, znajdują zatrudnienie w spółdzielniach socjalnych, firmach socjalnych czy przedsiębiorstwach prowadzonych przez same organizacje pozarządowe. Cechą charakterystyczną dla zatrudnienia w przedsiębiorstwach społecznych jest dopasowanie charakteru i zakresu pracy do potrzeb i możliwości pracownika, na zasadzie zatrudnienia „uszytego na miarę potrzeb pracownika”.
Stąd praca i wsparcie w ramach przedsiębiorstwa społecznego, ukierunkowane są niemal zawsze na osoby zagrożone wykluczeniem społecznym. Przedsiębiorstwa społeczne stanowią niewielki odsetek ogólnej liczby przedsiębiorstw, a idea ekonomii społecznej, choć ciągle nowa na rynku polskim, już teraz generuje dużą partycypację społeczną oraz poczucie odpowiedzialności za wspólną pracę.
PRACA NA "CZARNYM RYNKU"
Kolejną formą aktywności zawodowej jest dość często podejmowana przez osoby bezdomne praca na czarno (nielegalnie). Najczęściej w ten sposób wykonywana praca ma charakter fizyczny, stosunkowo rzadko zaś umysłowy. Niekiedy osoby doświadczające bezdomności celowo unikają pracy legalnej ze względu na zadłużenia (np. alimenty) lub niechęć bądź niemoc do podejmowania ciągłego, stałego zatrudnienia (np. z powodu alkoholizmu). Praca na czarno najczęściej ma mało stabilny charakter, realizowana jest zazwyczaj doraźnie i tymczasowo. Otwiera również pracodawcom drogę do nieuczciwości wobec osób bezdomnych (pracodawcy wbrew ustaleniom i zobowiązaniom nie wywiązują się z obowiązku podpisania umowy o pracę bądź z wypłaty wynagrodzenia). Podejmowanie jej wiąże się także często z niechęcią do utraty przywilejów (rezygnowania z różnego rodzaju świadczeń socjalnych przysługujących ludziom bezrobotnym, zwłaszcza niepełnosprawnym, po podjęciu zatrudnienia przekraczającego określone kryteria dochodowe).
NIEFORMALNA EKONOMIA
W przypadku osób bezdomnych, szczególnie tych przebywających w miejscach niemieszkalnych, dość często spotykanym profilem aktywności zawodowej jest udział w tzw. nieformalnej ekonomii. Termin ten oznacza aktywność zawodową – często w dość intensywnym natężeniu – polegającą na realizacji pracy nigdzie niezalegalizowanej, ale na własny rachunek. Najczęstszą formą tej aktywności jest niezwykle popularne w Polsce zbieractwo. Polega ono na zbieraniu i sprzedawaniu w odpowiednich skupach surowców wtórnych, takich jak metal, papier czy szkło. Kolejną formą aktywności osób bezdomnych jest żebractwo, szczególnie popularne w sezonie letnim w dużych aglomeracjach. Metodami tymi osoby bezdomne potrafią tygodniowo zdobyć środki finansowe znacznie przekraczające ich potencjalne dochody z legalnej pracy na otwartym rynku pracy. Aktywność powyższa połączona jest najczęściej z dużą ilością różnych dysfunkcji i problemów (alkoholizm, narkomania, choroby psychiczne). Zarówno praca na czarno, zbieractwo jak i żebractwo stanowią formę aktywności zawodowej, która świadczy
4 KRZYSZTOF HERBST - TEZY DO „EKSPERTYZY W ZAKRESIE WZMOCNIENIA INSTYTUCJI EKONOMI SPOŁECZNEJ” – WWW.NGO.PL
167 o pewnej zaradności życiowej i zaangażowaniu, będąc jednocześnie potencjalnym kapitałem, na którym
można budować przyszłe zatrudnienie np. na otwartym rynku pracy.
TRENING SPOŁECZNO-ZAWODOWY
Ostatnią formą aktywności zawodowej jest trening społeczno-zawodowy. Trening ten, rozumiany z jednej strony jako edukacja, z drugiej strony, jako aktywizacja zawodowa, zazwyczaj łączy w sobie nie tylko sferę edukacji zawodowej, ale i edukacji społecznej. Najczęściej organizowany jest przez organizacje lub instytucje, które świadczą usługi samym osobom bezdomnym lub ludziom zagrożonym wykluczeniem. Pierwszym przykładem takiego treningu może być wolontariat, realizowany przez osoby bezdomne na rzecz innych osób czy spraw. Kolejnym mogą być warsztaty zawodowe organizowane dla pewnych grup osób, następnym tzw. ekipy robocze organizowane i prowadzone przez organizacje (np. schroniska), które świadczą pracę zewnętrznym zleceniodawcom. Bardzo ważną formą treningu – często niewykorzystywaną - są narzędzia instytucji rynku pracy tj. szkolenia w miejscu pracy, staże czy przygotowania zawodowe. Centra Integracji Społecznej mogą także prowadzić trening umiejętności społecznych i zawodowych, a zgodnie z zapisami ustawy realizują tzw. zatrudnienie socjalne polegające na opłaceniu edukacji społecznej i zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym w ramach programu. Nauka umiejętności realizowana może być także poprzez kółka zainteresowań. Bardzo popularną formą aktywności w przypadku osób bezdomnych zamieszkujących domy, schroniska i noclegownie jest praca na rzecz samej placówki. Zarówno szkolenia w miejscu pracy, staż, przygotowanie zawodowe oraz zatrudnienie socjalne mają dość zbliżoną formułę do zatrudnienia wspieranego, jakkolwiek realizowane mogą być tylko czasowo, nie są one formą zatrudnienia zgodnie z prawem pracy i przeważa w nich aspekt treningu, stąd zakwalifikowane zostały do tej kategorii.
Prezentowany w tym podręczniku standard aktywizacji zawodowej poświęcono rozszerzeniu trzech spośród zaprezentowanych powyżej kierunków aktywizacji zawodowej – zatrudnieniu wspieranemu, ekonomi społecznej oraz treningowi społeczno-zawodowemu.
UNIWERSALNE ZASADY AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ5
Aktywizacja zawodowa kieruje się konkretną metodologią - zasadami kluczowymi dla skuteczności i efektywności procesu usamodzielniania się osób bezdomnych. Wszystkie z nich odnoszą się do barier, jakich osoby bezdomne doświadczają w dostępie do zatrudnienia. Niniejsza metodologia stanowi więc niejako odzwierciedlenie i zarazem odpowiedź na zidentyfikowane potrzeby i ograniczenia osób bezdomnych. Skonstruowane i zaprezentowane poniżej zasady nie prezentują jedynego, najlepszego i wszędzie pasującego modelu aktywizacji (taki nie istnieje), ukazują jednak pewien katalog możliwości, który całościowo bądź częściowo można wdrażać.
1. „DROGA RÓWNIE WAŻNA JAK CEL” – SKUPIENIE SIĘ NA ROZWOJU ORAZ WZMACNIANIU ZDOLNOŚCI I UMIEJĘTNOŚCI
5 W OPARCIU O DOŚWIADCZENIA AUTORÓW A TAKŻE REKOMENDACJE FEANTSA W ZAKRESIE AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ OSÓB BEZDOMNYCH (PKT. 1, 2, 3, 5, 15) ORAZ MATERIAŁ EDUKACJA ZAWODOWA OSÓB BEZDOMNYCH – LESZEK MICHNO, FUNDACJA PINEL POLSKA, POMOST, GDAŃSK, 2006 (PKT. 6,9,10, 13).
168
Zatrudnienie dla ludzi, którzy doświadczają bezdomności jest czymś więcej niż inkluzją do głównego nurtu zatrudnienia na wolnym rynku. Włączenie do zatrudnienia ma na celu poprawienie ogólnej sytuacji życiowej osoby, poprzez osobiste zaangażowanie jej we wszystkie rodzaje aktywności zawodowej i programy wspierające zatrudnienie. Te usługi zatrudnieniowe pomagają ludziom uzyskać umiejętności, kompetencje i motywację do podjęcia zatrudnienia. Uwzględniają one łatwo dostępne aktywności, takie jak użyteczne zajęcia i naukę umiejętności życiowych, a także trening zawodowy oraz programy wspierające zatrudnienie. Sukces w zakresie zatrudnienia i aktywizacji zawodowej osób bezdomnych jest niekiedy niemierzalny i odroczony w czasie. Miarą sukcesu w przypadku wielu osób będzie sporadyczne uczestnictwo w warsztatach zawodowych czy tymczasowe uczestnictwo w szkoleniach zawodowych. Jest to być może najwyższy z możliwych dla tych osób poziom aktywności zawodowej. Istotą aktywizacji zawodowej nie jest bowiem tylko powrót na otwarty rynek pracy, ale nieustanne wysiłki ukierunkowane na zwiększanie szans na zatrudnienie poprzez rozwój, wzmacnianie i polepszanie umiejętności.
2. UZNANIE ROLI EKONOMI SPOŁECZNEJ, JAKO PRZEJŚCIOWEGO RYNKU PRACY
Realizując przedsięwzięcia nakierowane na aktywizację zawodową należy pamiętać, że ekonomia społeczna, choć odgrywa kluczową rolę w zatrudnianiu (wspieranym) osób bezdomnych z wielorakimi potrzebami, które nie są (w tej chwili) w stanie znaleźć i utrzymać pracy na głównym rynku pracy, nie powinna być dla wszystkich stosowana jako forma docelowa. Wiele przedsiębiorstw społecznych udowodniło swoją efektywność w łączeniu inkluzji poprzez trening i pracę z trwającym mieszkaniowym i społecznym wsparciem. Jednak powinny istnieć bodźce zachęcające pracodawców do
kierowania swoich działań do najbardziej zagrożonych i wykluczonych grup społecznych oraz promowania przejścia do zatrudnienia na głównym rynku pracy dla tych osób, które są gotowe do jej podjęcia.
3. ZABEZPIECZENIE STRUKTURY HOLISTYCZNEGO WSPARCIA ORAZ JEGO STOPNIOWALNOŚĆ Większość ludzi bezdomnych wymaga wsparcia w więcej, niż jednej sferze życiowej. Wsparcie w zatrudnieniu musi być połączone z mieszkalnictwem, zdrowiem i innymi formami społecznego i emocjonalnego wsparcia. Wymaga to lepszej koordynacji pomiędzy polityką zatrudnienia oraz bezdomności i jednocześnie lepszej integracji wymiaru zatrudnienia w strategie walki z bezdomnością.
Praca z ludźmi bezdomnymi tylko w sferze zawodowej, z pominięciem oddziaływania na pozostałe sfery, wpisane w życie osoby bezdomnej, nie przynosi oczekiwanych rezultatów. Podmioty realizujące działania w zakresie integracji społecznej i zawodowej, planując i realizując swoją ofertę, powinny wziąć pod rozwagę włączenie działań towarzyszących i uzupełniających, w zakresie zdrowia, edukacji, spraw socjalnych czy mieszkalnictwa. Ponadto wszystkie zaplanowane aktywności powinny być odpowiednio i stopniowo zaplanowane w czasie. Należy unikać sytuacji, kiedy z powodu złego zaplanowania w jednym czasie realizowanych jest zbyt wiele aktywności, ponieważ może prowadzić to do przetrenowania i zmniejszenia motywacji uczestników.
4. ZAANGAŻOWANIE WIELU AKTORÓW
Włączenie ludzi doświadczających bezdomności do aktywności zawodowej i zatrudnienia wymaga współpracy w ramach usług świadczonych ludziom bezdomnym pomiędzy wszystkimi interesariuszami
169 w powiązanych obszarach, takich jak pomoc społeczna, edukacja, zatrudnienie, mieszkalnictwo.
Współpraca ma także na celu podnoszenie świadomości społecznej poza sektorem pomocnym w zakresie realnej sytuacji życiowej osób doświadczających bezdomności. Współdziałanie w zakresie zwiększania szans na zdobycie i utrzymanie zatrudnienia przez osoby bezdomne powinno być realizowane w dwóch wymiarach. Pierwszy wymiar to współpraca międzysektorowa. W działania ukierunkowane na aktywizację zawodową powinny być zaangażowane wszystkie trzy sektory: sektor publiczny (jako główny dysponent środków na reintegrację, partner instytucjonalny będący jednocześnie instytucją rynku pracy, realizujący ważne zadania w zakresie zatrudnienia oraz twórca rozwiązań w zakresie polityki społecznej), pozarządowy (jako główny „dostarczyciel” i wykonawca usług w zakresie pomocy ludziom bezdomnym oraz dysponent profesjonalnej wiedzy a także orientacji w potrzebach i problemach grupy docelowej) oraz sektor prywatny (jako kluczowy partner zapewniający miejsca zatrudnienia). Drugi wymiar to współpraca międzywydziałowa (międzyresortowa). W proces reintegracji zawodowej powinno być zaangażowanych wiele struktur i instytucji odpowiedzialnych za różne dziedziny życia społecz- nego: instytucje pomocy społecznej (jako podmioty udzielające na co dzień wsparcia ludziom bezdom- nym), instytucje rynku pracy (jako jednostki odpowiedzialne za wzrost zatrudnienia), służba zdrowia (jako instytucje umożliwiające polepszenie sytuacji zdrowotnej osób bezdomnych, co bezpośrednio przekłada się na wzrost zatrudnienia), także instytucje rynku mieszkaniowego (zapewniające dostęp do taniego mieszkalnictwa dla osób bezdomnych, znacznie ułatwiającego i poprawiającego skuteczność aktywizacji zawodowej) oraz wymiar sprawiedliwości (jako instytucje umożliwiające redukowanie bądź likwidowanie zadłużenia i długów).
5. ZAPEWNIENIE DOSTĘPU DO INFORMACJI O PRAWACH, UPRAWNIENIACH ORAZ FUNKCJONUJĄ- CYCH USŁUGACH WSPARCIA
Wiele osób bezdomnych posiada trudności w dostępie do informacji o zakresie dostępnych czy przysługujących im usług. Programy reintegracyjne powinny uwzględniać kierowanie do osób bezdomnych precyzyjnych i spójnych porad w zakresie świadczeń lub uprawnień (np. podatkowych), bądź praw (np. do angażowania się w aktywności powiązanych z zatrudnieniem).
6. INTEGRACJA POPRZEZ DEZINTEGRACJĘ
Doświadczenie pokazuje, że przeprowadzenie procesu reintegracji społeczno-zawodowej osób bezdomnych, utrzymujących kontakt ze środowiskiem osób wykluczonych społecznie, jest bardzo trudne.
Dotyczy to przede wszystkim osób pozbawionych domu, zmuszonych do powrotu na noc do placówek zapewniających schronienie. Zazwyczaj poziom motywacji do uczestniczenia w procesie reintegracji u takich osób jest mały, gdyż mieszkańcy placówek dla osób bezdomnych skutecznie „zarażają” innych brakiem wiary w możliwość dokonania jakiejkolwiek zamiany. Dlatego w procesie reintegracji społeczno- zawodowej osób bezdomnych istotne jest wyłączenie, bądź nawet wyrwanie klienta ze środowiska osób wykluczonych społecznie. Oznacza to, że ważnym czynnikiem jest spowodowanie, by klient prowadził aktywność zawodową poza placówkami zajmującymi się osobami bezdomnymi, miał możliwość życia w nowym miejscu zamieszkania, nauczył się korzystać zarówno z dóbr ekonomicznych, społecznych jak i kulturalnych (robić zakupy, wychodzić do kina, spotykać się towarzysko z osobami funkcjonującymi na rynku pracy).
170
7. USŁUGI ZEWNĘTRZNE I WEWNĘTRZNE
Istotnym zagadnieniem w procesie aktywizacji zawodowej jest rozstrzyganie, na ile usługi dla osób bezdomnych powinny być wyspecjalizowane i realizowane przez organizacje, które zajmują się tylko bezdomnością bądź wykluczeniem społecznym, a na ile przez instytucje „niewyspecjalizowane”, oferujące swoje usługi dla szerokiego kręgu odbiorców. Najlepszą odpowiedzią na to zagadnienie jest zróżnicowanie usług. Wydaje się, że część usług powinna być realizowana w nurcie specjalistycznym, czyli takim gdzie działają głównie organizacje wyspecjalizowane w pomocy ludziom bezdomnym. Usługi takie, jak np. warsztaty zawodowe, wymagają złożonej wiedzy i dużego doświadczenia w zakresie problematyki bezdomności. Ponadto nurt specjalistyczny odgrywa szczególnie istotną rolę na początku i w trakcie drogi procesu aktywizacji zawodowej. Jednocześnie część usług powinna być realizowana w tzw. nurcie ogólnodostępnym, gdzie usługi oferowane są przez organizacje niespecjalizujące się w problematyce bezdomności, a specjalizujące się w dostarczaniu określonych usług np. związanych z zatrudnieniem. Przykład mogą stanowić firmy szkoleniowe, działające komercyjnie na rynku i realizujące ofertę szkoleń zawodowych (przyuczenie do zawodu, kursy językowe, prawo jazdy, itd.).
Korzystanie z usług zewnętrznych zapewnia z jednej strony niestygmatyzowanie osób bezdomnych, z drugiej strony pozwala uczestniczyć na równych prawach i warunkach w życiu społecznym.
Wzorcową jest sytuacja, kiedy z biegiem czasu coraz mniej usług świadczonych jest w środowisku ludzi bezdomnych, a coraz więcej realizowanych jest na ogólnodostępnym rynku, w innych środowiskach.
8. REKRUTACJA
Doświadczenia realizacji projektów w zakresie reintegracji społeczno-zawodowej pokazują, że kluczowym elementem programów reintegracyjnych jest rekrutacja uczestników. Jeśli przedsięwzięcie skierowane jest do ogółu osób bezdomnych rekrutacja powinna być realizowana możliwie szeroko z wykorzystaniem wielu narzędzi komunikacji - od plakatów, ulotek, folderów po bezpośrednie spotkania indywidualne i grupowe. Przekaz kierowany do potencjalnych uczestników powinien być przystępny, a sama informacja łatwo dostępna i osiągalna. Istnieje wiele możliwości rekrutacji uczestników, należy jednak zwrócić uwagę, aby wybrany sposób doboru nie powodował sytuacji tzw.
„podwójnego wykluczenia”. Niekiedy kryteria rekrutacji ustawione są na zbyt wysokim poziomie, stąd część osób bezdomnych nie jest w stanie ich spełnić. Powoduje to odrzucenie i wykluczenie części osób bezdomnych, niespełniających określonych kryteriów. Paradoksalnie sytuacja taka powoduje wykluczanie już wykluczonych społecznie ludzi, pomimo wykazania przez nich ich inicjatywy i motywacji w postaci zgłoszenia się do rekrutacji projektowej. Oferta w zakresie aktywizacji zawodowej dla osób bezdomnych powinna być możliwie szeroka, tak by uwzględniać różny stopień motywacji oraz różny poziom umiejętności i kwalifikacji osób bezdomnych. W ramach funkcjonującego systemu reintegracji zawodowej powinny funkcjonować zarówno usługi „niskoprogowe”, gdzie kryteria uczestnictwa są minimalne i niewygórowane (np. szkolenia, warsztaty zawodowe), jak i usługi, które zakładają wyższe kryteria (np. staże, zatrudnienie wspierane). Wskazane jest, aby rekrutacja uczestników połączona była z cyklem szkoleń tzw. miękkich, które są w wielu przypadkach elementem niezbędnym przed rozpoczęciem aktywności stricte zawodowych. Szkolenia i treningi interpersonalne umożliwiają nabycie umiejętności społecznych niezbędnych do podjęcia i utrzymania zatrudnienia (prezentacja własnej osoby, punktualność, radzenie sobie ze stresem, słuchanie szefa, gospodarowanie budżetem).
171 W związku z tym, że zajęcia niniejsze bywają często niedoceniane przez osoby bezdomne,
mogą być one realizowane w niestandardowej formie, na przykład jako sesje wyjazdowe, będące częścią rekrutacji.
9. UPODMIOTOWIENIE KLIENTA
Istotnym elementem procesu aktywizacji zawodowej jest odpowiednie zmotywowanie klienta do uczestniczenia w tym procesie. Konieczne jest przekonanie go, że zaplanowane działania mają sens.
Jednym z najskuteczniejszych sposobów doprowadzenia do takiej sytuacji, jest włączenie klienta w tworzenie jego własnego procesu reintegracji, przekonanie go, że jest autorem takiego programu (upodmiotowienie klienta). Oznacza to, że autorem indywidualnego programu rozwoju, nie jest tylko osoba przeprowadzająca z nim wywiad, analizująca sytuację klienta, prowadząca go, ale także sam klient. Osoba opracowująca taki plan rozwoju powinna kolejne jego etapy konsultować z klientem, uwzględniać jego sugestie, uwagi. Każdy dokument dotyczący klienta powinien zostać przez niego pisemnie zaakceptowany. Upodmiotowienie klienta w procesie przygotowywania programu reintegracji społecznej umożliwia planowanie działań bardziej dostosowanych do rzeczywistych możliwości i potrzeb uczestnika, aktywne włączenie go w proces reintegracji już na etapie analizy jego potrzeb, a także skuteczniejszą realizację zaplanowanych działań (uczestnik podchodzi do nich jak do własnych, a nie cudzych pomysłów).
10. NIE TYLKO WIEDZA, ALE TAKŻE NAWYKI
Zazwyczaj w planie rozwoju klienta są uwzględnione także szkolenia i kursy mające wzmocnić jego wiarę w siebie, we własne siły i możliwości, poprawić umiejętności klienta związane z poszukiwaniem pracy oraz podnieść kwalifikacje zawodowe. Wobec osób wykluczonych społecznie takie działania przeważnie okazują się niewystarczające. Mimo ukończonych kursów i szkoleń uczestnicy tak skonstruowanych programów nadal nie są w stanie znaleźć pracy, albo jej utrzymać. Okazuje się bowiem, że osobom nie pracującym zawodowo przez kilka lat, nie tylko brakuje wiary we własne siły i kwalifikacji zawodowych, ale przede wszystkim nawyków związanych z wykonywaniem pracy zawodowej (punktualności, odpowiedzialności za powierzone zadania, odporności na stres, umiejętności wykonywania poleceń i kontaktowania się z przełożonymi oraz innymi pracownikami). Nawyków tych nie można nauczyć się podczas szkoleń i kursów, można je nabyć tylko podczas wykonywania pracy zawodowej. Pracodawcy na regularnym rynku nie są jednak zainteresowani takimi pracownikami. Potrzebują osób, które od razu przynoszą korzyści firmie. Dlatego, dla osób pod- danych procesowi reintegracji zawodowej, konieczne jest stworzenie warunków umożliwiających
im, oprócz podniesienia i zmiany kwalifikacji zawodowych, nabycie odpowiednich nawyków oczekiwanych na regularnym rynku pracy. Konieczne jest zabezpieczenie miejsc pracy, jak najbardziej zbliżonych do warunków wolnorynkowych, w środowisku gdzie będą mieli czas na nabycie odpowiednich nawyków i umiejętności zawodowych.
11. WOLA I MOTYWACJA DO PODJĘCIA ZATRUDNIENIA
Zatrudnienie lub podejmowanie aktywności zawodowej powinno być celem dla wszystkich osób bezdomnych, jakkolwiek stopień motywacji i woli do podejmowania takich działań wśród osób bezdomnych może być niejednorodny. Stąd ważne jest, aby w zależności od poziomu motywacji różnicować natężenie, poziom trudności oraz stopień odpowiedzialności działań ukierunkowanych na
172
podjęcie zatrudnienia. I tak, osoby o niskim stopniu motywacji lub jej braku powinny podejmować działania o niskim stopniu natężenia, w których możliwe jest ciągłe i permanentne rozbudzanie potrzeb związanych z pracą i zatrudnieniem. Doskonałymi przykładami takich form mogą być niezobowiązujące warsztaty społeczne albo zawodowe, szkolenia czy uczestnictwo w zajęciach społeczno-użytecznych.
Zajęcia takie powinny być przyjazne, sprawiać przyjemność z ich wykonywania, powinny być także mało obciążające fizycznie i psychicznie. Wydaje się, że motywacja do zmiany jest kluczowym elementem w procesie reintegracji, jakkolwiek jej brak nie powinien oznaczać dla służb rynku pracy i pomocy społecznej zaniechania pracy nad jej generowaniem.
Kolejnym stopniem rozwijania i budowania motywacji, a także formą skierowaną do osób, o wyższym poziomie zaangażowania w działania aktywizacyjne, mogą być staże czy szkolenia w miejscu pracy czy zatrudnienie socjalne w Centrum Integracji Społecznej. Następny krok może stanowić praca wspierana lub zatrudnienie w przedsiębiorstwach ekonomii społecznej np. spółdzielni socjalnej. Wymienione powyżej etapy wymagają już większego stopnia motywacji oraz pewnego rozbudzenia potrzeb i oczekiwań zawodowych. Niejako ostatnim etapem może być już praca na otwartym rynku pracy, jako wymagająca największego poziomu motywacji i umiejętności. Każdy z powyższych elementów wymaga zgoła innego rodzaju motywacji oraz innego poziomu umiejętności. Oprócz motywacji i woli podejmowania zatrudniania, określaniu profilu aktywności zawodowej, powinna towarzyszyć nam także analiza realnych umiejętności i możliwości osoby bezdomnej. Niekiedy aspiracje i dążenia mogą się kompletnie rozmijać z zasobami i potencjałem takiej osoby.
Naturalnie, nie zawsze poziom motywacji powinien być kryterium wyboru profilu aktywności zawodowej dla osoby bezdomnej. Niekiedy może okazywać się, że osoba początkowo o niskiej motywacji, podejmująca bezpośrednio zatrudnienie na otwartym rynku pracy, omijając i nie przechodząc przez różne stopnie aktywności zawodowej, wykazuje się olbrzymim poziomem motywacji i woli. Stad tak ważnym elementem w metodologii aktywizacji zawodowej osób bezdomnych jest indywidualne podejście.
12. POTRZEBY UCZESTNIKÓW ORAZ PRZYJAZNA ATMOSFERA
Kolejną zasadą w realizowaniu procesu reintegracji społecznej i zawodowej osób bezdomnych jest podążanie za potrzebami osób bezdomnych. Oferta aktywizacyjna powinna być „skrojona” według potrzeb i barier uczestników. Podążanie i wspieranie w zaspokajaniu potrzeb osób bezdomnych z jednej strony pozytywnie wpływa na generowanie motywacji do zmian, z drugiej strony przekłada się na wzmocnienie poczucia bezpieczeństwa. Oferta w zakresie warsztatów czy też szkoleń powinna być elastyczna czasowo, co z kolei przekładać się powinno na zróżnicowany czas pracy kadry. Ludzie bezdomni powinni mieć nie tylko dostęp do oferty zróżnicowanej czasowo, a także mieć także prawo i możliwość wpływania na formę i kształt niniejszych usług. Program aktywizacyjny powinien odpowiadać na potrzeby osób bezdomnych, fałszywym bowiem jest przekonaniem, że to osoba bezdomna powinna dostosować się do oferty proponowanej przez organizacje czy instytucje.
Kolejnym kluczowym elementem aktywizacji zawodowej jest przyjazna atmosfera, gdyż pozytywne traktowanie uczestników oraz sprzyjająca atmosfera wpływa na osiąganie lepszych efektów w pracy z ludźmi wykluczonymi. Przełamanie urzędniczej relacji, wyjście do, zniesienie sztucznych barier w relacji pomagacz-osoba bezdomna (w granicach określonych profesjonalizmem), wzmacnia poczucie partycypacji i przyczynia się do przywracania godności ludziom wykluczonym. Jednocześnie udzielanie
173 pozytywnych wzmocnień, a niekiedy konstruktywnej krytyki jest niezbędne do rozwoju społecznego
i zawodowego osób bezdomnych. Należy jednak podkreślić, że generowane wzmocnienia pozytywne oraz wszelkie reakcje na postępowanie uczestników powinny być natychmiastowe i konsekwentne, a nie odroczone w czasie.
13. INDYWIDUALNE/SPERSONALIZOWANE PODEJŚCIE
Spersonalizowane podejście jest potrzebne i niezbędne zarówno na poziomie inicjacji, jak i dokonywania oceny potrzeb oraz aspiracji osoby bezdomnej, jak również na poziomie trwającego wsparcia po uzyskaniu pracy. Wiele osób bezdomnych potrzebuje dodatkowego czasu i wsparcia przed uzyskaniem zdolności do podjęcia i utrzymania zatrudnienia lub partycypacji w aktywizacji zawodowej. Elastyczność jest niezbędna do zmiany „toru”, pracy zgodnie z tempem i czasem osoby, uwzględnienia możliwości ponoszenia „porażek”.6 Nie ma jednej przyczyny stania się osobą wykluczoną społecznie, bezdomną.
Zazwyczaj jest to zbiór bardzo różnorodnych powodów. Dlatego jedynym słusznym wyjściem wydaje się indywidualne podejście do każdego z klientów – tworzenie indywidualnych programów rozwoju, uwzględniających jednostkową sytuację, możliwości, umiejętności i potrzeby. Indywidualne
programy rozwoju muszą być zbudowane na podstawie danych pozyskanych w większości bezpośrednio od samego klienta. Ważne jest, by dane te były jak najbardziej prawdziwe, dlatego należy tak prowadzić wywiad z klientem, by był on gotów udzielać informacji jak najbardziej szczerych i uczciwych.
14. ADEKWATNY POZIOM WSPARCIA/DOCHODU FINANSOWEGO W TRAKCIE AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ
Warunkiem podjęcia w sposób rzetelny i odpowiedzialny aktywności zawodowej przez osoby bezdomne jest odpowiedni poziom wsparcia/dochodu finansowego. Zwykła, chłodna kalkulacja finansowa, rozumiana jako rozpatrzenie opłacalności podjęcia zatrudnienia bardzo często jest czynnikiem kluczowym w podejmowaniu decyzji o aktywności zawodowej. Jeśli bowiem zatrudnienie, czy inna forma aktywności zawodowej, powoduje utratę części dochodu (np. zasiłków) lub ryzyko utraty znacznej części zarobionych środków finansowych (spłacanie zadłużeń, zajęcia komornicze), radykalnemu zmniejszeniu ulega motywacja do podjęcia takiej aktywności. Realna perspektywa uzyskiwania z zatrudnienia dochodów finansowych przekraczających beneficja uzyskiwane np. z tytułu bezrobocia lub zasiłków pomocy społecznej często staje się fundamentalnym czynnikiem i motorem zmiany. Realizatorzy programów reintegracyjnych powinni wziąć pod uwagę fakt, że podjęcie pracy musi być ekonomicznie opłacalne dla osób bezdomnych. Wsparcie finansowe udzielane osobom bezdomnym należy stopniować. W pierwszych etapach pracy, o ile to możliwe, powinno być połączone z dotychczas otrzymywanymi środkami ze świadczeń socjalnych, natomiast wzrastać powinno w miarę nasilania się zaangażowania zawodowego osoby bezdomnej (nagradzanie za aktywność). W przy- padku matek dodatkowo należy uwzględnić finansowy czynnik zapewnienia opieki nad dziećmi, jako element niezbędny w podejmowaniu zatrudnienia. Ponadto realizatorzy programów i projektów reintegracyjnych powinni uwzględnić również działania ukierunkowane na redukowanie lub anulowanie zadłużeń finansowych ludzi bezdomnych.
6 REKOMENDACJE FEANTSA W ZAKRESIE AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ OSÓB BEZDOMNYCH
174
15. PROMOWANIE EFEKTYWNEJ PARTYCYPACJI ODBIORCÓW USŁUG
Kluczowe dla tworzenia podejścia, faktycznie działającego na rzecz ludzi bezdomnych, jest efektywne zaangażowanie odbiorców w tworzenie usług zatrudnieniowych, a także w proces podejmowania decyzji mających wpływ na te usługi. Stopniowe powierzanie coraz to większych kompetencji i obowiązków osobom bezdomnym w procesie integracji przyczynia się wprost do zwiększania poczucia partycypacji i przejmowania odpowiedzialności za własne życie. Przykładem partycypacji może być samodzielne kupowanie biletów na przejazdy czy opłacanie przedszkola, jako alternatywa załatwiania takich spraw przez instytucje czy organizacje. Dobrym przykładem jest także wspieranie tworzenia przez osoby
bezdomne własnych rad bądź samorządów, które zabierają głos w imieniu innych oraz mają potencjalny wpływ na formę dostarczanych usług w zakresie aktywizacji zawodowej. Głos odbiorców usług nigdy nie powinien być bagatelizowany przez instytucje i organizacje dostarczające usługi w zakresie zatrudnienia.
16. DZIAŁANIA TOWARZYSZĄCE AKTYWIZACJI
Większość usług dla ludzi bezdomnych zlokalizowanych jest w miastach lub zurbanizowanych obszarach, gdzie przebywa większość osób doświadczających bezdomności. W związku ze znacznymi odległościami przestrzennymi, ważnym zadaniem jest zapewnienie możliwości swobodnego przemieszczania się i transportu uczestnikom (środki na transport, bilety). Nauka korzystania ze środków publicznego transportu stanowi ważnym elementem edukacji społecznej osób bezdomnych, które najczęściej z publicznego transportu korzystają nielegalnie (bez biletu). Ponadto uczestnicy, którzy wychowują małe dzieci, powinni mieć możliwość zagwarantowania im opieki, co z kolei umożliwi im pełnoprawne uczestnictwo w programie aktywizacyjnym. Przedsięwzięcia zakładające zwiększanie szans osób bezdomnych na zatrudnienie powinny również przewidywać możliwości realizacji działań towarzyszących, które zazwyczaj wprost odpowiadają na potrzeby uczestników (działania integracyjne, wyjścia poza sferę bezdomności, wyjazdy).
USŁUGI DLA OSÓB BEZDOMNYCH W ZAKRESIE AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ I ZATRUDNIENIA
Zaprezentowany poniżej katalog rozwiązań w zakresie usług aktywizacyjnych, skierowanych w sferze zawodowej do osób bezdomnych, z jednej strony odnosi się szczegółowo do już funkcjonujących w polskim systemie rozwiązań, dotyczących wielu grup ludzi zagrożonych wykluczeniem, z drugiej strony prezentuje innowacyjne i nowatorskie rozwiązania, wypracowane i przetestowane przez organizacje zajmujące się reintegracją, nie mające uregulowań prawnych. W przypadku tych pierwszych zaprezentowano ramy i warunki ich realizacji zgodnie z przepisami, wychodząc z założenia, że część z nich może być nieznana szerokiej rzeszy instytucji pomocy społecznej. Ponadto opis uzupełniany jest wytycznymi i rekomendacjami w zakresie specyficznego wykorzystywania tych narzędzi w pracy z ludźmi bezdomnymi. W przypadku tych drugich zaprezentowano szczegółowo zakres i możliwości wykorzystywania oraz specyfikę oddziaływania na osoby doświadczające bezdomności. I tak, działania prowadzone w sferze zawodowej w odniesieniu do osób bezdomnych mogą przyjmować kilka form: KONSULTACJI I DORADZTWA, TRENINGU I EDUKACJI ZAWODOWEJ, EKONOMII SPOŁECZNEJ,
175 WSPIERANEGO ZATRUDNIENIA ORAZ WSPARCIA REALIZOWANEGO JUŻ W TRAKCIE
ZATRUDNIENIA. Odzwierciedlają one w pewnym zakresie profile aktywności zawodowej osób bezdomnych. Usługi te mogą być realizowane oddzielenie, jakkolwiek najlepiej jest, jeśli oferta zawiera kompilację różnych działań. Rozwiązanie takie powinno składać się na jasno określony i zdefiniowany projekt, przedsięwzięcie lub program.
1. KONSULTACJE I DORADZTWO
Pierwszym katalogiem usług w zakresie zatrudnienia i aktywizacji zawodowej jest doradztwo i konsultacje.
Jednym z warunków koniecznych do realizacji procesu powrotu na rynek pracy jest zapewnienie osobom bezdomnym dostępu do spójnej i przejrzystej informacji, tak aby każda osoba mogła nabrać orientacji w zakresie przysługujących jej praw i obowiązków. Poradnictwo w obszarze zawodowym powinno być realizowane poprzez następujące zadania:
A. Doradztwo zawodowe
Istotą doradztwa w przypadku osób bezdomnych jest pomoc oraz wsparcie w identyfikowaniu potrzeb i zasobów, tak aby klient poprzez lepsze rozumienie siebie w kontekście środowiska pracy, mógł świadomie i samodzielnie podejmować decyzje dotyczące rozwoju zawodowego. Doradztwo zawodowe:
– rozumiane jako proces, może być zarówno relacją krótkotrwałą, jak i długotrwałą
– polegać może na indywidualnym wsparciu w doborze typu i formy edukacji zawodowej, przekwalifikowania, zmiany zatrudnienia, poszukiwania pracy czy ponownego zatrudnienia w przypadku jego utraty
– może być realizowane w dwóch formach, jako indywidualne bądź grupowe poradnictwo zawodowe
– nakierowane jest na udzielenie klientowi pomocy w osiągnięciu możliwie najlepszego, z punktu widzenia społecznego i ekonomicznego, poziomu dostosowania zawodowego, a także w uzyskaniu odpowiedniego wglądu we własne zainteresowania, możliwości i charakter pracy oraz motywowanie do podejmowania własnych decyzji, dotyczących celów zawodowych i podejmowania kroków niezbędnych do ich realizacji
– działa w oparciu o wypadkowe informacje na temat osoby, której udziela się pomocy (jej zainteresowań, zdolności, cech charakteru, temperamentu, stanu zdrowia, barier w zatrudnieniu, potrzeb, a informacje te uzyskuje na podstawie m.in.: badań testowych, wyników badań lekarskich, rozmowy) oraz szeroko rozumianą analizę sytuacji na rynku pracy (możliwości kształcenia, bieżącego lub długofalowego zapotrzebowania na dane zawody, wymagania stawiane kandydatom do zawodu, możliwości zatrudnienia, przekwalifikowania)
– do realizacji swoich zadań powinno zostać wyposażone w dostęp do różnego rodzaju narzędzi (wystandaryzowanych testów i kwestionariuszy), a niekiedy nawet specjalistycznych programów, umożliwiających dokonanie diagnozy i oceny potencjału osoby bezdomnej.
DORADZTWO ZAWODOWE W PRZYPADKU OSÓB BEZDOMNYCH MOŻE BYĆ REALIZOWANE ZA- RÓWNO PRZEZ PODMIOTY ZEWNĘTRZNE, NIEWYSPECJALIZOWANE W ZAGADNIENIU BEZDOM- NOŚCI, JAKI I PODMIOTY SPECJALIZUJĄCE SIĘ W TEJ TEMATYCE, ZATRUDNIAJĄCE DO WYKONY-
176
WANIA ZAWODU DORADCY ZAWODOWEGO OSOBY O WYMAGANYCH KWALIFIKACJACH.
WARUNKIEM NIEZBĘDNYM DO REALIZACJI SKUTECZNEGO DORADZTWA ZAWODOWEGO JEST WIEDZA I DOŚWIADCZENIE W ZAKRESIE WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO. PORADNICTWO ZAWO- DOWE ŚWIADCZONE LUDZIOM BEZDOMNYM WYMAGA ZNAJOMOŚCI SYSTEMU POMOCY SPOŁECZNEJ, GŁĘBSZEGO ZROZUMIENIA BARIER UTRUDNIAJACYCH OSOBOM BEZDOMNYM POWRÓT NA RYNEK PRACY, PROWADZENIA INTERDYSCYPLINARNEJ, MIĘDZYWYDZIAŁOWEJ WSPÓŁPRACY ORAZ POŚWIĘCENIA KLIENTOM WIĘKSZEJ ILOŚCI CZASU.
Doradca zawodowy podejmujący działania nakierowane na aktywizację zawodową osób bezdomnych ma trzy nadrzędne zadania:
– pełni kluczową rolę w procesie diagnozowania sytuacji zawodowej osób bezdomnych oraz planowania ścieżki rozwoju. Odpowiednie zrealizowane rozmowy (wraz z wypełnianymi kartami doradztwa zawodowego) i wywiady w ramach poradnictwa zawodowego umożliwiają uzyskanie informacji o zasobach oraz preferencjach zawodowych, mających fundamentalne znaczenie dla konstruowania przyszłej ścieżki rozwoju klienta. Oprócz realizacji diagnozy i analizy potencjału, zasobów oraz możliwości osób bezdomnych, doradca zawodowy powinien mieć wpływ na tworzenie ścieżki rozwoju zawodowego w ramach Indywidualnego Programu Wychodzenia z Bezdomności.
Ścieżka powinna przewidywać rekomendowane przez doradcę szkolenia miękkie (interpersonalne) i szkolenia zawodowe, uwzględniać uczestnictwo w różnych formach treningu i edukacji zawodowej (warsztaty, staże, zatrudnienie wspierane). Poradnictwo zawodowe powinno służyć określeniu profilu i kierunku zawodowego oraz warunków realizacji niniejszych aktywności oraz monitorowaniu postępów w zakresie rozwoju zawodowego uczestników programów reintegracyjnych. Ponadto doradca zawodowy odgrywa ważną rolę w pośrednictwie pracy – jako osoba dysponująca dobrym rozeznaniem i znajomością rynku pracy może profesjonalnie udzielać informacji o dostępnych miejscach pracy i warunkach zatrudnienia.
– zadaniem doradcy jest zbieranie i/lub odtwarzanie dokumentów związanych z zatrudnieniem osób bezdomnych. Wiele osób bezdomnych wskutek różnego rodzaju problemów nie posiada dokumentów umożliwiających potwierdzenie ich kwalifikacji, a także doświadczenia zawodowego.
– jako osoba w głównej mierze realizująca poradnictwo zawodowe, doradca zawodowy powinien także możliwie najczęściej wymieniać informacje w zakresie sytuacji klienta ze specjalistami odpowiedzialnymi za inne sfery funkcjonowania osoby bezdomnej. Uczestnictwo w cyklicznych spotkaniach interdyscyplinarnego zespołu, wymiana wiedzy i doświadczeń umożliwia holistyczną pracę z osobą bezdomną. Doradca zawodowy powinien być także odpowiedzialny za współpracę z instytucjami rynku pracy takimi jak m.in. Urzędy Pracy, instytucje szkoleniowe, kluby pracy, agencje zatrudnienia i organizacje pracodawców.
B. Pośrednictwo pracy
W ramach projektów reintegracyjnych wskazane jest utrzymywanie kontaktów z instytucjami pośrednictwa pracy. Pośrednictwo pracy w warunkach polskich prowadzą przede wszystkim Powiatowe Urzędy Pracy, a także mogą prowadzić Wojewódzkie Urzędy Pracy, agencje pośrednictwa pracy i Ochotnicze Hufce
177 Pracy. Ponadto instytucje i organizacje w ramach prowadzonych przez siebie działań mogą włączać do
programu elementy pośrednictwa pracy, w postaci:
– pośrednictwa polegającego na udzieleniu informacji o ofertach pracy poprzez udostępnienie ich szerokiemu gronu odbiorców (np. poprzez gazetkę ścienną, czasopisma, spotkania grupowe) – pośrednictwa polegającego na udostępnieniu informacji o ofercie pracy poprzez indywidualne
dopasowanie kandydatów do oczekiwań pracodawcy (np. przekazanie informacji bezpośrednio osobie zainteresowanej)
– giełd pracy, polegających na bezpośrednim spotkaniu większej ilości osób z pracodawcami branżowymi
– targów pracy, polegających na udostępnieniu w jednym miejscu wszelkich dostępnych informacji o miejscach pracy.
Pośrednictwo w przypadku ludzi bezdomnych polega na:
– udzielaniu pomocy poszukującym pracy osobom bezdomnym w uzyskaniu odpowiedniego zatrudnienia oraz pracodawcom w pozyskaniu pracowników o poszukiwanych kwalifikacjach zawodowych
– motywowaniu osób bezdomnych do podejmowania kontaktów z pracodawcami – pozyskiwaniu ofert pracy dla ludzi bezdomnych
– udzielaniu pracodawcom rzetelnej informacji o kandydatach do pracy, w związku ze zgłoszoną ofertą pracy
– informowaniu osób bezdomnych oraz pracodawców o aktualnej sytuacji i przewidywanych zmianach na lokalnym rynku pracy
– informowaniu i mobilizowaniu pracodawców do zatrudniania osób bezdomnych z wykazaniem potencjalnych korzyści z tego płynących
– inicjowaniu i organizowaniu kontaktów osób bezdomnych z pracodawcami
– współdziałaniu z instytucjami rynku pracy w zakresie wymiany informacji o możliwościach uzyskania zatrudnienia i szkolenia na terenie ich działania
– informowaniu bezdomnych osób bezrobotnych o przysługujących im prawach i obowiązkach.
W przypadku pośrednictwa pracy osób bezdomnych należy pamiętać, aby informacje o ofertach pracy były wiarygodne i w miarę możliwości sprawdzone. Również informacje udzielane pracodawcom o osobach bezdomnych powinny być wiarygodne i uwzględniające rzeczywistą sytuację poszczególnych osób wraz z ich ograniczeniami i możliwościami. Obie sytuacje wymagają dość dobrej orientacji i wiedzy, zarówno o rynku pracy, jak i osobach bezdomnych, którym może być zaoferowana praca.
W PRACY Z LUDŹMI BEZDOMNYMI, WSKAZANE JEST, ABY POŚREDNICTWO PRACY ROZSZERZYĆ O MOŻLIWOŚCI POZYSKIWANIA OFERT NA REALIZACJĘ SZKOLEŃ, STAŻY CZY PRZYGOTOWANIA ZAWODOWEGO. POŚREDNICTWO NIE POWINNO OGRANICZAĆ SIĘ TYLKO DO OFERT PEŁNO- PRAWNEGO ZATRUDNIENIA.
178
C. Poradnictwo socjalne, obywatelskie i prawne
Jako element dodatkowy w wymiarze usług zatrudnieniowych należy wymienić poradnictwo w sferach, w których pośrednio powiązane jest ono z aktywnością zawodową. Takim przykładem może być poradnictwo socjalne (umożliwiające przełamanie barier w dostępie do zatrudnienia, które mają związek z problemami natury socjalnej), mieszkaniowe bądź też prawne (zwłaszcza w przypadku posiadania długów i postępowania komorniczego).
SZEROKO ROZUMIANE PORADNICTWO, REALIZOWANE Z OSOBĄ PODLEGAJĄCĄ PROCESOWI AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ, STANOWI NIEBAGATELNE ZNACZENIE DLA SKUTECZNOŚCI CAŁYCH DZIAŁAŃ REINTEGRACYJNYCH. ODPOWIEDNIO DOBRANE PORADNICTWO POZWALA INGEROWAĆ W TE PROBLEMY I BARIERY W DANEJ SFERZE ŻYCIA OSOBY BEZDOMNEJ, BEZ USUNIĘCIA KTÓRYCH, JEJ PEŁEN POWRÓT DO SPOŁECZEŃSTWA BYŁBY NIEMOŻLIWY.
2. TRENING I EDUKACJA ZAWODOWA
Drugim, najbardziej obszernym katalogiem usług w sferze zatrudnienia, skierowanym do osób bezdom- nych jest trening i edukacja zawodowa. Zawiera on szerokie spektrum działań, od przedsięwzięć opartych na małej partycypacji osób bezdomnych do aktywności wymagających dużego zaangażowania i posiadania licznych umiejętności społecznych oraz zawodowych. Przy złożonych problemach i barierach osób bezdomnych w dostępie do zatrudnienia należy tworzyć niezwykle szeroką ofertę, uwzględniającą różne możliwości i drogi powrotu na rynek pracy. Wymienione poniżej działania nie roszczą sobie prawa do wyłączności (zapewne istnieją jeszcze inne formy treningu i edukacji zawodowej), ani nie stanowią zamkniętego rejestru, pasującego do każdej sytuacji i do każdych okoliczności, a raczej otwarty katalog różnych propozycji, które można wykorzystywać według potrzeb i zasobów danej organizacji oraz osób bezdomnych. Obszar edukacji zawodowej to, dla instytucji i organizacji działających w sferze bezdomności, olbrzymie pole innowacyjnych działań do zagospodarowania, gdyż właśnie w tym wymiarze podmioty te mają decydującą i kluczową rolę.
A. Kółka zainteresowań
Głównym celem funkcjonowania kółek zainteresowań jest przede wszystkim zagospodarowanie osobom bezdomnym czasu wolnego, zgodnie z ich potrzebami oraz rozwój potencjału i umiejętności.
Jednym z zadań kółek zainteresowań jest motywowanie do podejmowania kolejnych działań w zakresie edukacji zawodowej poprzez rozwój zainteresowań oraz stymulowanie potrzeb związanych z aktywnością. Działania te mogą być w istocie pierwszym etapem rozwoju umiejętności zawodowych i poszukiwania drogi umożliwiającej późniejsze uzyskanie i utrzymanie zatrudnienia.
Kółka zainteresowań:
– powinny być w pełni dobrowolne i dostosowane do indywidualnych potrzeb, więc w tym celu ich realizatorzy są zobowiązani dobrze rozpoznać zapotrzebowanie potencjalnych uczestników – powinny pełnić rolę integracyjną oraz sprawiać przyjemność z podejmowanych aktywności a także
odwoływać się do zainteresowań i hobby uczestników
– mogą obejmować bardzo zróżnicowany obszar tematyczny (od wędkarstwa, modelarstwa, zbierania grzybów, poprzez informatykę, jazdę na rowerze, gry, fotografię, film, teatr, po uprawianie sportu różnego rodzaju)
179 – mogą mieć mało zorganizowaną formułę oraz być organizowane sporadycznie (np. sezonowo)
w postaci wyjścia do kina, bądź uzupełniane cyklicznymi i systematycznymi formami (np. grą w piłkę nożną w drużynie piłkarskiej)
– mogą być prowadzone zarówno przez specjalistów zajmujących się bezdomnością, czy profesjonalistów w danej dziedzinie, jak i same osoby doświadczające bezdomności – jednak bez względu na rodzaj prowadzącego, ważne jest uczynienie kogoś konkretnego odpowiedzialnym za funkcjonowanie danego kółka czy działania
– powinny, jeżeli istnieje taka możliwość, z biegiem czasu swoją działalność kierować „na zewnętrz”, poza środowisko ludzi bezdomnych, poprzez współpracę z innymi organizacjami i instytucjami, uczestnictwo w konkursach czy oferowanie swoich usług innym podmiotom lub osobom.
KÓŁKA ZAINTERESOWAŃ, STANOWIĄCE DOSKONAŁY, PIERWSZY KROK DO ROZWOJU UMIEJĘTNOŚCI ZAWODOWYCH OSÓB BEZDOMNYCH, MOGĄ Z CZASEM PROWADZIĆ DO PRZEKSZTAŁCENIA SIĘ W BARDZIEJ ZŁOŻONE FORMY AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ, JAK NP. WARSZTAT, EKIPA ROBOCZA CZY PRZEDSIĘBIORSTWO SOCJALNE. MOGĄ STANOWIĆ RÓWNIEŻ DOSKONAŁE ŹRÓDŁO INFORMACJI O OSOBACH BEZDOMNYCH ORAZ DAWAĆ WAŻNE WSKAZÓWKI, CO DO PRZYSZŁYCH PREFERENCJI ZAWODOWYCH OSOBY, UMOŻLIWIAJĄCYCH ZAPLANOWANIE ŚCIEŻKI JEJ ROZWOJU ZAWODOWEGO.
B. Klub Pracy i szkolenia „miękkie”
Szkolenia oraz warsztaty „miękkie” i interpersonalne np. w ramach Klubu Pracy umożliwiają naby- wanie umiejętności niezbędnych do poszukiwania, zmiany lub utrzymania zatrudnienia. Kluby Pracy są szczególną formą poradnictwa i wsparcia grupowego. Obejmują cykl spotkań i adresowane są głównie do osób niepotrafiących się odnaleźć na rynku pracy oraz potrzebujących motywacji i impulsu do rozwoju zawodowego. Uczestnicy zajęć spotykają się kilka razy w tygodniu na zajęciach (o różnej porze), których treścią może być:
– poznanie i zastosowanie różnorodnych metod poszukiwania pracy – zdiagnozowanie własnych umiejętności i predyspozycji zawodowych – poznanie zasad skutecznego prowadzenia rozmów z pracodawcą – nauka redagowania własnego CV, listu motywacyjnego
– autoprezentacja oraz poznanie sposobów radzenia sobie ze stresem – poznanie sytuacji na lokalnym rynku pracy.
Zajęcia te mogą być realizowane także w ramach szkoleń oferowanych ludziom bezdomnym.
Jakkolwiek realizacja powyższych zajęć jest niejako elementem obowiązkowym i wyj- ściowym do realizacji późniejszych działań, które wymagają określonych umiejętności i większego zaangażowania (np. staże). Doświadczenia realizacji projektów reintegracyjnych
pokazują, że zajęcia niniejsze są wstępem niezbędnym do podejmowania dalszych działań w zakresie aktywizacji zawodowej. Ponadto realizatorzy mogą rozważyć możliwość uatrakcyjnienia tych zajęć, czy to w ramach szkoleń, czy zajęć Klubu Pracy. Część zajęć może być połączona z narzędziami motywacyjnymi (wyróżnienia dla najlepszych uczestników), bądź być realizowana wyjazdowo.
Oderwanie od bieżących spraw i wyrwanie się ze środowiska ludzi bezdomnych może okazać się
180
niebywale skuteczną metodą edukacji. W przypadku osób bezdomnych warto ofertę szkoleniową wzbogacić o następujące tematy:
– gospodarowanie budżetem
– planowanie finansów i zarządzanie nimi – planowanie i zarządzanie własnym czasem – komunikacja i praca w grupie
– kreowanie postaw przedsiębiorczych – zarządzanie i radzenie sobie ze stresem.
SZKOLENIA I WARSZTATY STANOWIĄ KLUCZOWĄ ROLĘ W ROZWOJU WIEDZY I UMIEJĘTNOŚCI OSÓB BEZDOMNYCH. MOGĄ BYĆ ONE PROWADZONE ZARÓWNO PRZEZ INSTYTUCJE SPECJALIZUJĄCE SIĘ W RYNKU PRACY, NAJLEPIEJ POSIADAJĄCE DOŚWIADCZENIE W PRACY Z LUDŹMI BEZDOMNYMI, JAK I PODMIOTY POMOCY SPOŁECZNEJ, SPECJALIZUJĄCE SIĘ WE WSPIERANIU TYLKO OSÓB DOŚWIADCZAJĄCYCH BEZDOMNOŚCI.
C. Szkolenia zawodowe8
Szkolenia zawodowe to obszerny termin, w którym mieści się kompleksowa oferta rozwoju zawodowego.
Celem szkoleń zawodowych jest nabywanie kwalifikacji zawodowych, dokształcanie, przekwalifikowanie, uzupełnianie umiejętności lub zdobywanie nowego zawodu. Oferta w zakresie szkoleń zawodowych zawiera szerokie spektrum możliwości, wśród których można wyróżnić:
– przyuczenie do zawodu - ta forma powinna być przeznaczona dla osób, które pragną i powinny zdobyć nowe umiejętności zawodowe; może opierać się na przyswojeniu fragmentu konkretnej wiedzy i umiejętności z danej dziedziny (np. kurs strzyżenia), bądź też na zdobyciu szerokiego, kompleksowego zakresu wiedzy i umiejętności z danej dziedziny (kurs czeladniczy z zakresu fryzjerstwa); kończy sie zaświadczeniem wydanym zgodnie z wymogami MEN
– szkolenia w zakresie spółdzielni socjalnych/firm społecznych – to zajęcia umożliwiające nabycie wiedzy i doświadczenia w zakresie tworzenia i prowadzenia przedsiębiorstw społecznych w ramach ekonomii społecznej
– szkolenia w zakresie przedsiębiorczości/własny biznes – to szkolenia umożliwiające zdobycie wiedzy w zakresie założenia i prowadzenia własnej działalności gospodarczej, kończące się zaświadczeniem; powinny być skierowane do tych osób, które pragną założyć własną działalność gospodarczą
– szkolenia zawodowe twarde - to szkolenia podnoszące umiejętności i kwalifikacje zawodowe, zwiększające atrakcyjność odbiorców działań edukacyjnych na rynku pracy, które powinny być indywidualnie dobrane do potrzeb odbiorcy. W zakres tych szkoleń mogą wchodzić między innymi szkolenia językowe – o różnych poziomach zaawansowania, komputerowe – o różnych zakresie i poziomie, szkolenia minimum sanitarnego, obsługa wózków jezdniowych, obsługa kasy fiskalnej, opieka nad dziećmi/osobami starszymi, szkolenia z zakresu BHP, szkolenia na prawo jazdy, kurs masażu, i inne zgodnie z indywidualnymi potrzebami
8 WIĘKSZĄ ILOŚĆ WSKAZÓWEK DOTYCZĄCYCH SZKOLEŃ MIĘKKICH I ZAWODOWYCH ZAWARTO W STANDARDZIE EDUKACJI
181 – edukacja formalna – to forma umożliwiająca zdobycie wykształcenia (zawodowego, średnie-
go, wyższego zawodowego, wyższego, podyplomowego), potwierdzonego świadectwem bądź dyplomem, zgodnie z wymogami MEN, polegająca na opłaceniu uczestnikowi nauki w szkole, szczególnie w systemie zaocznym, która powinna być kierowana do osób wymagających uzupełnienia wykształcenia.
Szkolenia zawodowe powinny być realizowane w ramach zaplanowanej ścieżki rozwoju osób bezdomnych. Ich tematyka i zakres powinny być adekwatne do potrzeb, oczekiwań a także dojrzałości i gotowości aktywności zawodowej uczestników. Podjęcie decyzji o profilu szkolenia zawodowego niezależnie od jego formy powinno zostać także oparte na analizie potrzeb rynku pracy.
Przekwalifikowanie lub nabywanie nowego zawodu w sytuacji bieżącego i przyszłościowego braku zapotrzebowania na jego wykonywanie, szczególnie w sytuacji osób bezdomnych, mija się z celem.
Decyzja o profilu szkoleniowym powinna być zatem wypadkową oczekiwań i potrzeb uczestnika oraz zapotrzebowania na lokalnym rynku pracy. W projektach i programach uwzględniających możliwości szkolenia zawodowego nie powinno się także konstruować gotowego katalogu szkoleń obligatoryjnych, ale tworzyć pewien pakiet możliwości szkoleniowych. W ten sposób uczestnicy mogą
elastycznie dopasować swoje oczekiwania do istniejącej oferty szkoleniowej. W kontekście tej możliwości i szansy zaleca się, aby szkolenia realizowane były możliwie indywidualnie tak, aby w jednym miejscu szkolenia zawodowego nie uczestniczyła duża grupa uczestników, złożonych z ludzi doświadczających bezdomności.
SZKOLENIA ZAWODOWE, ABY BYŁY PEŁNOWARTOŚCIOWE, WYMAGAJĄ FORMALNEGO POTWIER- DZENIA W POSTACI ZAŚWIADCZEŃ CZY CERTYFIKATÓW. DLATEGO REKOMENDOWANE JEST, ABY REALIZOWANE ONE BYŁY PRZEZ WYSPECJALIZOWANE INSTYTUCJE SZKOLENIOWE I EDUKACYJNE.
W TYM CELU PODMIOTY SEKTORA POMOCY LUDZIOM BEZDOMNYM POWINNY WSPÓŁPRACOWAĆ Z URZĘDAMI PRACY, INSTYTUCJAMI I AGENCJAMI SZKOLENIOWYMI, CECHAMI RZEMIOSŁ, ZRZE- SZENIAMI PRACODAWCÓW A TAKŻE SZKOŁAMI PUBLICZNYMI I NIEPUBLICZNYMI. DODATKOWYM WALOREM TAKICH SZKOLEŃ JEST WYJŚCIE UCZESTNIKA POZA ŚRODOWISKO LUDZI BEZDOMNYCH I MOŻLIWOŚĆ NAWIĄZYWANIA NOWYCH RELACJI SPOŁECZNYCH.
D. Praca na rzecz placówki
Dość powszechnie stosowanym narzędziem aktywizowania osób bezdomnych w rzeczywistości polskich placówek jest praca na rzecz placówki (noclegowni, schroniska, hostelu). Praca taka jest niewątpliwie jednym z etapów aktywizacji zawodowej, a jeśli jest realizowana w przemyślany i racjonalny sposób, może być impulsem do podjęcia zatrudnienia. Głównym jej celem jest przełamanie wśród mieszkańców placówek bierności oraz uświadomienie odpowiedzialności za własne miejsce i przestrzeń. Aby praca na rzecz placówki spełniała swoją aktywizacyjną funkcję, musi zostać spełnionych kilka warunków:
– wymagania, obowiązki i oczekiwania względem zakresu pracy na rzecz placówki powinny być jasno sprecyzowane i określone w regulaminie placówki, a także dostępne i zaakceptowane przez wszystkich mieszkańców
– wykorzystywanie tego narzędzia wymaga z jednej strony konsekwencji w wykonywaniu obowiązków, z drugiej strony równego traktowania osób bezdomnych i równomiernego rozłożenia obowiązków
