Wwielusejmikachsystemniezapewniaadekwatnejreprezentacjiwspólnotterytorialnychtwo -r z ą c y c h okręg.
Wielepowyższychwątkówprzekonuje,żeefektyrywalizacjipolitycznejwwarunkachobecnejordynacjis ą wistotnymstopniuzależneodwielkościokręguwyborczegoipoziomurozdrobnieniascenypoli-t y c z n e j . Szczególnieiswistotnymstopniuzależneodwielkościokręguwyborczegoipoziomurozdrobnieniascenypoli-towistotnymstopniuzależneodwielkościokręguwyborczegoipoziomurozdrobnieniascenypoli-tnejeswistotnymstopniuzależneodwielkościokręguwyborczegoipoziomurozdrobnieniascenypoli-twistotnymstopniuzależneodwielkościokręguwyborczegoipoziomurozdrobnieniascenypoli-to,ilemandawistotnymstopniuzależneodwielkościokręguwyborczegoipoziomurozdrobnieniascenypoli-tówwposzczególnychokręgachzdobywająkonku rującez e s o b ą listy.M a t o z n a c z e n i e t a k ż e d l a charakterureprezentacji.J e ś l iw c a ł y m okręgu tylkoj e d e n radnyzdobywamandatdlalisty,topodstawowymoczekiwaniemwobecniegojestre prezentowaniew s z y s t k i c h wyborców,którzyzagłosowalinatęlistęwdanymokręgu.Jeżelinat
omiastradnychzjed-n e j l i s t y w okręguj e s t w i ę c e j , i s t omiastradnychzjed-n i e j e d o m omiastradnychzjed-n i e m a omiastradnychzjed-n i e , ż e ka ż d y z omiastradnychzjed-n i c h reprezeomiastradnychzjed-ntujec z ę ś ć w y b o rc ó w d a n e j partii,aprzynajmniej–
każdyznichzawdzięczawybórinnymobywatelom.Możezatempojawićs i ę swoistypodziałnarewiryr adnych,któresą„obsługiwane”przezposzczególnychreprezentantów.W tejsytuacjiszczególniewi
docznystajesięparadokssystemuproporcjonalnegozgłosempreferen-c y j n y m . Radniztegosamegougrupowaniapodocznystajesięparadokssystemuproporcjonalnegozgłosempreferen-częśdocznystajesięparadokssystemuproporcjonalnegozgłosempreferen-cikooperują–
sąpowiązanizesobąswoimiwyni-k a m i , a wzrostpoparciadla jednego z nichmożeprzynieśćkorzyścidlapozostałych.Ale
jednocześniekonkurujązesobąwwyściguomandatirywalizująogłosy grupywyborcówozbliżo nychpreferen-c j a c h .
22
Liczbalist Fundacjaim.StefanaBatorego
1 1
2 2 4 1 1 2
4 14 1 44 4 5 3
77 1 019 3 09 7 23 1
7 1320 2 78 2 3 2
7
6
5 3 1 3
4 2 2
3 9
2
1 19 9
0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
liczba powiatów
Podziałyterytorialneukładająsięwpodobnewzorywewszystkich województwach(zawsz eznajdu
-j ą s i ę w n i c h w i ę k s z e m i a s t a i m n i e -j s z e ośrodki,z k t ó r y c h c z ę ś ć -j e s t głównymim i a s t a m i okręgówwyborczych,ale–jakpokazywaliśmywcześniej–
przytłaczającaczęść powiatównależydookręgóws k ł a d a j ą c y c h si ęz ki lku powiatów).Wy s tę pu ją ce zróżnicowanias ąo cz yw iś ci e zw ią za n ez wielkościąokręgówiliczbąpowiatów,któr
ejetworzą(cozostałopokazanewrozdziale3.1).Wprzypadkuwy-borówpowiatowychspektrumkombinacjijestdużowiększeituwskazaniesystematycznychwzoró wbyłobyutrudnione.Ztegowzględuwtejczęściopracowaniabadaniazostałyograniczonedowyborówsej mikowych.
Nakolejnymwykresie( r y c . 9 ) p o k a z a n o , j a k a j e s t relacjaliczbymandatówzdobywanychprzezp o
-s z c z e g ó l n e li-stywokręgachdoliczbypowiatów,naktóredzieli -siędanyokręg.Liczbypo kazują,iles y t u a c j i d a n e g o rodzajumiało miejsce w skalikraju.
Ryc.9.Liczbamandatówzdobywanychprzezlistyaliczbapowiatówwokręgu–
wyborysejmi-kowew 2010roku
Jeślip o m i n ą ć okręgiz j e d n y m l u b d w o m a powiatami,t o w p r z y t ł a c z a j ą c e j l i c z b i e przypad kówl i s t y zdobywająwyraźniemniejmandatów,niżjestpowiatówwdanymokręgu.Toprowadzido pytania,c z y wtakiejsytuacjiwszystkiepowiatymogąliczyćnaswoichreprezentantówwsejmi ku.Jeślizatemokręgpięciomandatowyzłożonyjestzpięciupowiatów(jaktopokazanonaryc.1),toj
eszczeniezna-czy,żekażdyztychpowiatówbędziemiał„swojego”radnego–takiego,którywłaśnietemupowiatowi 23
liczbamandatów Fundacjaim.StefanaBatorego
udział powiatów
w poszczególnych kategoriach bocheński brzeski dąbrowski tarnowski
wyborcykandydaciradni PSLradni PiSradni POradni razem
zawdzięczaswójwybór.Jeślibowiemkażdyztychradnychjestzinnejlisty,towszyscyonimogąpo -c h o d z i ć z j e d ne g o powiatu.
Przykłademtakiejsytuacjisąwynikiwyborówwokręgunr5województwamałopolskiegowwyborachsej mikowychw 2 0 1 4 roku.W okręgut y m rozdzielanychbyłos i e d e m mandatów,n a t o m i a s t s k ł a d a s i ę onzczterechpowiatów:m.Tarnówpołączyliśmyzpowiatemtarnowskim.Nawykresiepokaza noliczbywyborcówwposzczególnychpowiatachorazkandydatówiradnychztrzechlistmandatowy ch.Powiązaniakandydatówiradnychprzypisanonapodstawietego,wktórymzpowiatówdanykandydatc z y radnyzdobywałnajwięcejgłosów.
82430
10
1
1
1
0 2
73679
7 48355 1
2 5
251102 4
1 1
20
Ryc.10.Efektyrywalizacjiterytorialnejwokręgunr5województwamałopolskiegowwybor achs e j m i k u w 2 0 1 4 roku:zróżnicowaniereprezentacjiposzczególnychpowiatów Zgodniezestandardowąprocedurąkonstrukcjilistnatrzechlistachmandatowychwtychokręgach–
P S L , PiSiPO–
proporcjonalnądoliczbyludnościgrupęstanowilikandydacizpowiatubocheńskiego.J e d n a k ż a d e n z t y c h 1 0 kandydatówniezdobyłmandatu na żadnej z list.
Łącznyobrazopisywanegotumechanizmupokazanyjestnamapachprzedstawiającychprocentgł
o- sówoddanychnazwycięskichkandydatówwkażdymzpowiatówzosobna(osobnodlawyborówsej-mikowychw 2010 i 2014roku).
24
Fundacjaim.StefanaBatorego
Ryc.11i12.Procentgłosówoddanychnazwycięskichkandydatówwrozbiciunapowiaty–wy-borysejmikowew 2010 i 2014roku 25
Fundacjaim.StefanaBatorego
Naobumapachwidaćbardzosilnezróżnicowanieterytorialneefektówoddziaływaniagłosupreferen-c y j n e g o . BardzoNaobumapachwidaćbardzosilnezróżnicowanieterytorialneefektówoddziaływaniagłosupreferen-częstosąsiadująNaobumapachwidaćbardzosilnezróżnicowanieterytorialneefektówoddziaływaniagłosupreferen-cepowiatyróżniąsięzasadniNaobumapachwidaćbardzosilnezróżnicowanieterytorialneefektówoddziaływaniagłosupreferen-czo,jeśliNaobumapachwidaćbardzosilnezróżnicowanieterytorialneefektówoddziaływaniagłosupreferen-chodziolosygłosówoddanyNaobumapachwidaćbardzosilnezróżnicowanieterytorialneefektówoddziaływaniagłosupreferen-c hprzezichmieszkańców.Namapiewyborówz2014rokuwwojewództwiepodlaskimwidaćbiałąplamępo wiatub i a ł o s t o c k i e g o orazs ą s i a d u j ą c e z n i m powiatywyróżnionec i e m n ą b a r w ą . Toj e s t w ł a ś n i e o s t a t e c z n y e fe kt porażkikandydatówz je dn eg o powiatuwr yw al iz ac ji wewnętrzne jn aka żd ej zl is t mandatowych.
Zarównowwyborachz2010,jaki2014rokuokoło1/4powiatówniemaradnych,dlaktórychstanowi-łybygłównypunktodniesienia.Niewynikatowcalezbrakuodpowiednichkandydatów–
jestefektemn i e u n i k n i o n e j g r y prowadzonejn a k a ż d e j z l i s t z o s o b n a . C z ę ś ć powiatów powtarzas i ę jako„ b i a ł e p l a m y ” namapie,cowskazujenatrwałewykluczenietychjednostekzrepreze
ntacjipersonalnejnapo-z i o m ie sejmików.Wcntacjipersonalnejnapo-zęściprntacjipersonalnejnapo-zypadkówjesttopoprostugraobardntacjipersonalnejnapo-zontacjipersonalnejnapo-znacntacjipersonalnejnapo-zącymrontacjipersonalnejnapo-zrntacjipersonalnejnapo-zucie:jeślikandy- sejmików.Wczęściprzypadkówjesttopoprostugraobardzoznaczącymrozrzucie:jeślikandy-d a t zsejmików.Wczęściprzypadkówjesttopoprostugraobardzoznaczącymrozrzucie:jeślikandy-danegopowiatuzsejmików.Wczęściprzypadkówjesttopoprostugraobardzoznaczącymrozrzucie:jeślikandy-dobywamansejmików.Wczęściprzypadkówjesttopoprostugraobardzoznaczącymrozrzucie:jeślikandy-dat,totakipowiatuzyskujenaglebarsejmików.Wczęściprzypadkówjesttopoprostugraobardzoznaczącymrozrzucie:jeślikandy-dzowyraźnąreprezentacj ęprzekraczającąpoziomspodziewanynapodstawiejegopotencjałudemograficznego.Jeślinatom iastp r z e g r y w a , t o możesię okazać, żepowiattracireprezentację,którąmiał we wcześniejszej kadencji.
Takimechanizmwydajesięzjednejstronynadmierniekoncentrowaćnaproblemiereprezentacjitery-t o r i a l n e j . ReprezenTakimechanizmwydajesięzjednejstronynadmierniekoncentrowaćnaproblemiereprezentacjitery-tacjaTakimechanizmwydajesięzjednejstronynadmierniekoncentrowaćnaproblemiereprezentacjitery-teryTakimechanizmwydajesięzjednejstronynadmierniekoncentrowaćnaproblemiereprezentacjitery-torialnawTakimechanizmwydajesięzjednejstronynadmierniekoncentrowaćnaproblemiereprezentacjitery-takimsysTakimechanizmwydajesięzjednejstronynadmierniekoncentrowaćnaproblemiereprezentacjitery-temie,zwłaszczawprzypadkuwiększychwojewódzTakimechanizmwydajesięzjednejstronynadmierniekoncentrowaćnaproblemiereprezentacjitery-t w,n i e jestczymś,cotraktowanobyjakooczywisteizapewnianeprzezsammechanizm,niezależn ieodstrategii,aktorówpolitycznychizachowańwyborczych.Jestczymś,ocowartoitrzebazabie
gać,za- równopoprzezkonfiguracjęlisty,jakiprowadzeniekampaniiwyborczej.Zabiegitesąudziałemkan- dydatów.Odpowiedziąnaniestająsięwzorygłosowaniawyborcóworazdziałanialokalnychelittwo-r z ą c y c h zapleczedlaposzczególnychpadydatów.Odpowiedziąnaniestająsięwzorygłosowaniawyborcóworazdziałanialokalnychelittwo-rtiiikandydatówumieszczanychpdydatów.Odpowiedziąnaniestająsięwzorygłosowaniawyborcóworazdziałanialokalnychelittwo-rzeznienaswoic hlistach.Z a t e m systemuwypuklareprezentacjęterytorialną,jednakniepo,abyrzeczywiściejązaspoko ićimiećpewność,ż e w s z y s t k i e j e d n o s t k i z y s ka j ą s w o i c h reprezentantów,a l e wręczp r z e c i w n i e . Z e w z g l ę d u n a to,żekandydacizposzczególnychjednosteksątak niepewniswojejp ozycjiirezultatuwyborów,a cozatymidzie–
mieszkańcydanychpowiatówniemajągwarancjiuzyskaniareprezentacji,sprawaz y s k u j e nad miernąwagę.Towszystko
możenasilićkonfliktyterytorialne,któreibeztegosąistotnymproblememw każdej jednostce szczeblaregionalnego.
Wzwiązkuzpowyższymwypadastwierdzić,żesystemwyborczyorganizujerywalizacjęwwybor achsejmikowychwsposóbnieadekwatnydooczekiwańwobecgłosupreferencyjnego.Możnaprz
ypusz-c z a ć , żenapoziomiepowiatów,gdzierelaypusz-cjepomiędzyposzypusz-czególnymigminamirównieżmogąt
wo-r z y ć napięcia,systemtendziałabawo-rdzopodobnie.Wczęścijednostekumożliwiabezpwo-roblemow ąre-prezentacjęposzczególnych społeczności, ale w części stawia ją pod znakiemzapytania,czyniąc z niejpodstawowenarzędzie w rywalizacjiwyborczejwewnątrzkażdej z list.
Reprezentacjakobiet
Systemwyborczy,zewzględunaswojecechy,czyninieskutecznymiczynawetantyskuteczny miz a b i e g i s ł u ż ą c e z w i ę k s z e n i u u d z i a ł u kobietwgronieradnych(np.
parytety).
Panujedośćpowszechneprzekonanie,że systemyproporcjonalnew lepszy sposób niż systemy
więk-szościowezapewniająreprezentacjęróżnychmniejszości.Wistociejednakdetale systemóww
ybor-c z y ybor-c h mogąmniejlubbardziejsprzyjaćreprezentaybor-cjikobiet.Istotnyjestteżkontekst,wjakimsą wy-korzystywane.
26
Fundacjaim.StefanaBatorego
Głównyminstrumentemmającymnaceluwspomagaćreprezentacjękobietworganachprzedsta wi-c i e l s k i c h sąparytetyczy tzw.kwotywyborcze.Instytucja parytetów–
znanarównieżzwieluinnych krajówstosującychsystemyproporcjonalne–
zmuszakomitetywyborczedowystawianianalistach wyborczychokreślonegoo ds et ka kandy datówkaż de jz pł ci .W Po ls c ew wyborachsamorządowychp o razpierwszy(ijedyny,jaknarazie )zastosowanoparytetypłciw2014roku.Zostaływprowadzonebeztzw.
„suwaka”,cooznacza,żekobietymogązostaćwystawionena różnych–
mniejlubbardziejuprzywilejowanych–
miejscachlist wyborczych,anienaprzemienniez
mężczyznami.Wielueksper-tówwskazuje,żewtejsytuacjiskutecznośćmechanizmu kwotowegomożebyćwątpliwaiwdu żyms t o p n i u zależyodnastawieniaelitpolitycznych zdominowanychprzezmężczyzn.Paryt
etymogąza -t e m s k u t e c z n i e p o d n o s i ć
u d z i a ł kobietwśródkandydatów,aleniekonieczniemuszą przekładać się naz w i ę k s z e n i e i c h udziałuwśródwybieranychreprezentantów10.
Po pierwsze,kobietymusząznaleźćmotywację,abykandydować–abyze
„zwykłychobywatelek”staćs i ę kandydatkami.Badaniawskazują,żekobietommożeprzeszkadzaćwty
mprzypadkuuwarunkowa-n y kulturowopodziałrólspołeczmprzypadkuuwarunkowa-nych,wktórychpolitykaisprawowamprzypadkuuwarunkowa-niewładzypubliczmprzypadkuuwarunkowa-nejsąuważamprzypadkuuwarunkowa-nep r z e d e w s z y s t k i m z a d o m e n ę mężczyzn. –jestonnieuregulowanyiodbywasięwtokuniepublicznychuzgodnień,podobniezresztąjakukłada-n i e kolej–jestonnieuregulowanyiodbywasięwtokuniepublicznychuzgodnień,podobniezresztąjakukłada-nościka–jestonnieuregulowanyiodbywasięwtokuniepublicznychuzgodnień,podobniezresztąjakukłada-ndydatur –jestonnieuregulowanyiodbywasięwtokuniepublicznychuzgodnień,podobniezresztąjakukłada-na listachwyborczych.
Pot r z e c i e , skoroz e w z g l ę d u n a i s t n i e n i e „efektówmiejsca”n a l i s t a c h wyborczychka n d y d a c i m a j ą zróżnicowaneszansebyciawybranymiwgłosowaniu,kluczowejestznalezieniesięnauprz
ywilejowa-n e j pozycjiywilejowa-naliściewyborczej.Takimipozycjamisąbezwątpieywilejowa-niapierwszemiejscaywilejowa-na okręg owychl i s t a c h wyborczych,któreprzyciągajągłosy wyborcówzdecydowanych,abygłosowa ćnadanąlistę, a l e n i e m a j ą c y c h j a s n y c h preferencjip e r s o n a l n y c h . Wi d o c z n e , c h o ć m n i e j ewidentnej e s t n a t o m i a s t uprzywilejowaniepozostałych„miejscmandatowych”.
Poc z w a r t e wreszcie,skoroo s t a t e c z n i e o w y b o r z e konkretnegok a n d y d a t a d e c y d u j e l i c z b a głosówpreferencyjnych,j a k i e o t r z y m a ł ( a ) , kluczowej e s t pozyskaniepoparciawyborcó wumożliwiającegoo t r z y m a n i e mandatu.Jakpokazywaliśmy,wpolskimwarianciesyste muproporcjonalnegowznacznejm i e r z e zależyonoodpozycjikandydatównaliściewyborczej.Wm ałychokręgach,wktórychmandatyrozdzielanesąmiędzykilkakomitetówwyborczych,otrzymująjen ajczęściejliderzylist.Niemniejjed-n a k empirycznąprawidłowościąsąobejmująceokoło1/4–
1/5mandatówprzetasowaniakandydatóww kolejcep o m a n d a t spowodowanew ł a ś n i e rozkłade mgłosówpreferencyjnych.Tod l a t e g o w y n i k i wyboróww e d ł u g obowiązującejordynacjiróżniąs i ę w pewnymzakresieo d t e g o , j a k wyglądałybyrezultatypod rządamiregułyproporcjonalnejz zamkniętymi listami.
Trzebawspomnieć,żenaszanseposzczególnychkandydatów–zarównomężczyzn,jakikobiet–na-k ł a d a sięjeszczemechanizmoTrzebawspomnieć,żenaszanseposzczególnychkandydatów–zarównomężczyzn,jakikobiet–na-kreślany„przewagąurzędowania”(incumbencyadvantage).Wpra ktyceoznaczaon,żekandydacisprawującyurząd,gdyubiegająsięoniegoponownie,mająwiększesza nsen i ż pozostalikandydaci,choćbyzewzględunaswojąrozpoznawalność,częstorównieżzuwaginace
n-tralnąpozycjęwsieciachklientelistycznych.Efektincumbencysprzyjareprodukcjielit,atows ytuacji
27 10 J. Flis,Złudzeniawyboru...,op. cit.
Fundacjaim.StefanaBatorego
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
200620102014200620102014200620102014
miasta-powiaty powiaty sejmiki
jedynki pozostałe mandatowe niemandatowe
wyraźnejwyjściowejdominacjimężczyznwpolitycewnaturalnysposóbspowalniazmianyoczekiwanepr zezzwolennikówwprowadzeniaparytetówna listachwyborczych.