Przedstawiciele i rywale : samorządowe reguły wyboru

(1)

Warszawa,marzec 2017

Przedstawiciele i rywale – samorządowereguływyboru

JarosławFlis, Adam Gendźwiłł

Generalnetezyraportu

Analizawynikówwyborówpozwalanasformułowaniepoważnychzastrzeżeńwzględemobecnejordy- n a c j i samorządowejopisującejreguływyboruradpowiatów,radmiastnaprawachpowiatówisej mi-ków.Niesątownioskipochopneczyprzedwczesne–

jużczterokrotniewyboryprzeprowadzanebyływ e d ł u g tychsamychzasad.Zastosowanietych regułwokresiekilkunastulat,w16województwach,6 5 miastach-

powiatachoraz315powiatachziemskich,dostarczyłomateriałuempirycznegopozwala-

j ą c e g o przedstawićstosunkowodobrzeuzasadnionetwierdzenianatematsystemuwyborczegoije gozwiązkówz ogólnymiwzoramiżycia politycznegokraju.

Raportd o t y c z y stosowaniaw wyborachsamorządowychordynacjiproporcjonalnejz tzw.g ł o s e m preferencyjnym–

czylisystemuwyborczego,wktórymwyborcajednocześniegłosujenaktórąśzlistwyborczychora znakonkretnegokandydataztejlisty.Częstoprzyjmujesięzałożenie,żewyboramisamorządow ymirządzidokładnietasamamechanikaiżestosowaniepodobnychregułprzynosibar-

d z o podobnekonsekwencjejakwwyborachsejmowych.Wtymraporciestawiamytozałożeniepo dz n a k i e m zapytania,wskazujemynaspecyfikęwyborówwładzniższychszczebliisprawdz amy,wjakis p o s ó b obowiązującaordynacjawyborczaradzisobieznieuniknionymidylematamisyst emówwybor-c z y c h .

Argumentujemy,żezastosowaniesystemuznanegozwyborówsejmowychniedajewsamorząda cht a k i e g o samegoefektu–

odmiennewarunkipotęgująnegatywnecechytegosposobuwyłanianiare-

prezentacji.Niektóreefektyjegodziałaniapodważająsens zaangażowaniawyborcówikandyd atów

w takichwyborach. 1

Fundacjaim.StefanaBatorego

(2)

Generalnetezyraportusą następujące:

• Obecnysystemwyborczyjestźródłemdezintegrującychimpulsów.Działająoneza równon a p o s z c z e g ó l n e ugrupowania,jak i całe społeczności lokalne czyregionalne.

• Systemprowadzid o t e g o , ż e z n a c z ą c a l i c z b a głosówp a d a n a listy,któren i e zd obywająmandatów(tzw.

„głosyzmarnowane”).Skalategozjawiskajestprzytymistotniewiększan i ż w wyborachparlamentarnych.

• Naturalnyprógwyborczyw w i ę k s z o ś c i okręgóww wyborachsamorządowychj e s t d u ż o w y ż s z y n i ż podstawowypięcioprocentowyustawowyprógwyborczy.

• Bardzod ł u g i e l i s t y wyborczep r z y c z y n i a j ą s i ę d o powstawaniad u ż e j liczby„

zmarnowa-nych”głosówpreferencyjnych– oddanych nakandydatów,którzy nie otrzymali mandatu.

• Dlawiększościradnychrywalizacjapomiędzypartiamimacharakterdrugoplanowy–

waż-n i e j s z a d l a i c h losówjest rywalizacjawewnątrzpartyjna.

• Systemwyraźnieograniczar y w a l i z a c j ę o m a n d a t y wewnątrzugrupowań,p r z e s u w a j ą c równowagęna rzeczkandydatówz pierwszego miejsca na liście.

• Odsetekgłosówoddanychnazdobywcówmandatówjestbardzoniski,comożebyćźródłemfru stracjiwyborcówi podważać legitymizację całych instytucji.

• Zarównow r y w a l i z a c j i m i ę d z y - , j a k i wewnątrzpartyjnejc z y n n i k i e m o n a d m i e r n y m z n a -

c z e n i u st ająs ię tożsamościt er yt or ia ln e. Syst em wo be cn ym ksz ta łc ie na p ęd za podziały,z a m i a s t j e ł a g o d z i ć .

• Ww i e l u s e j m i k a c h s y s t e m wyborczyn i e zapewniaa d e k w a t n e j reprezentacji w s z y s t k i c h i s t o t n y c h w s p ó l n o t t e r y t o r i a l n y c h –

w y n i k a t o z niewielkichrozmiarówokręgóworazz n a c z n e g o , t r u d n e g o d o pr zewidzenia,rozproszeniagłosówo d d a w a n y c h n a p o s z c z e g ó l -

n y c h kandydatów.

• Cechystosowanejordynacjiwyborczejsprawiają,żezabiegisłużącezwiększeni uudziału kobietwgronieradnych(np.wprowadzenieparytetów)sąnieskuteczne,a nawetprzeciw-s k u t e c z n e .

Oczekiwania względemordynacji

Systemwyborczymożetworzyćrównowagępomiędzypodziałamipartyjnymi, tożs amościamit e r y t o r i a l n y m i orazocenami personalnymi – lubteżtakąrównowagęburzyć.

Każdys y s t e m wyborczyp r z e t w a r z a preferencjewyrażoneprzezobywatelibiorącychu d z i a ł w p o -

w s z e c h n y m głosowaniunaskładzgromadzeniaprzedstawicielskiego,któreprzezokreślon yczasbę-

d z i e podejmowaćnajważniejszedecyzjewimieniuwspólnotypolitycznej.Reguływyborówmusząje d-na k w z i ą ć p o d u w a g ę różnemechanizmyformowaniasiępreferencjiwyborczych.

Najbardziejo c z y w i s t ą p r z e s ł a n k ą d e c y z j i wyborczejw y d a j ą s i ę preferencjep a r t y j n e . Współczesnap o l i t y k a jestzorganizowanaprzezsystemypartyjne,partiepowstająnabazie zróżnicowaniapostawobywateliwdziedzinie ekonomiiiobyczajuiaspirujądo reprezentowania pewnejczęści elektoratuo preferencjachzbliżonychdoprogramudanegostronnictwa.Wątekreprez entacjipartyjnejdominujew o p i s i e p o l i t y k i , z w ł a s z c z a ogólnokrajowej.N a n i ż s z y c h s z c z e b l a c h t e r y t o r i a l n y c h l o k a l n e s y s t e m y p a r t y j n e tylkowograniczonymstopniuodzwierciedlaj ąsystemogólnokrajowy,awpolskichrealiachw w i e l u j e d n o s t k a c h s a m o r z ą d u t e r y t o r i a l n e g o i d e n t y fi k a c j e p a r t y j n e n i e o d g r y w a j ą w i ę k s z e j roli.Pozapartiamiogólnokr ajowymimamydoczynieniaz„lokalnymipartiamiwładzy”(czyli komitetamiorganizowany miprzezkończącychkadencjęwłodarzyiichzapleczewradzie)orazlicznymiugrupowa-

niami lokalnymi czyregionalnymionieokreślonymprofiluideologicznym. 2

(3)

Drugiistotnymechanizmkształtujepreferencjezewzględunaidentyfikacjeterytorialne.D ośćpo-

w s z e c h n e jestmniemanie,żekażda odpowiedniodużawspólnotaterytorialna, niezależni eodtego,j a k i e s ą j e j s y m p a t i e ideowe,z a s ł u g u j e n a s w o j e g o reprezentantaw organi ep r z e d s t a w i c i e l s k i m . O b e c n o ś ć takiegoprzedstawicielaniekiedymawymiarwyłącznies ymboliczny,alereprezentantmożeteżpełnićfunkcję„lokalnegorzecznikaprawobywatela”pośrednic zącegowkontaktachzwładząwin-

d y w i d u a l n y c h sprawach.Możetobyćtakżelokalnylobbysta,zabiegającyoadekwatnyd ooczekiwańd a n e j

s p o ł e c z n o ś c i udziałwdobrachpublicznych,tworzonychidystrybuowanychpoprzezwładze(in- w e s t y c j e infrastrukturalne,lokalizacjaurzędówczyszkółwyższych)¹.

Trzecim e c h a n i z m – r y w a l i z a c j a p e r s o n a l n a –

j e s t z w i ą z a n y z p e r s o n a l i z a c j ą wyborów²⁽ⁱp o l i t y k i w ogólności).Nadecyzję wyborczą możemiećwpływocenaosobistej kompetencjikandydata,jegow i a r y g o d n o ś c i iskutec znościwdziałaniach po li ty cz n y ch . Niezależnieod więzizokreślonymteryto-r i u m

c z y preferencjipartyjnych ocenie podlegająrównieżkonkretnikandydaci(o ile systemwyborczyumożliwiawyrażeniepreferencjipersonalnych).

Tetrzyelementyrywalizacjiwyborczejmogąbyćprzezszczegółowerozwiązaniasystemuwyborczego powiązanenaróżnesposoby.Opinienatemattego,któreznichsąważniejsze,aktóremarginalne, o k a z u j ą siębardzozróżnicowane–

zarównowsamymspołeczeństwie,jaki wśródteoretykóworazb a d a c z y ż y c i a p o l i t y c z n e g o. Z pewnościąt e t r z y w ą t k i r y w a l i z a c j i p o l i t y c z n e j m o g ą t w o r z y ć p o m i ę -

d z y sobąwyraźnenapięcia–

stawiaćwyborców,kandydatówczyugrupowaniapolitycznewobliczu t r u d n y c h dylematów ,którenieuchronnieprowadządoniezadowolenia.Mogątakżeharmonijniesięz e sobąwiązać,w zajemniesięuzupełniaćisprawiać,żeposzczególneaspektyrywalizacjiprzekładająs i ę

n a łatworozróżnialnesytuacjedecyzyjne.Wielewskazujenato,żeobowiązującaordynacjasamo- rządowawjeszczewiększymstopniuniżsejmowatworzylicznenapięciapomiędzyopisanymi wyżejme ch an iz ma mi istawiawyborcówprzedniełatwymisytuacjamidecyzyjnymi.Staramys iętopokazaćw n i n i e j s z y m raporcie.

Specyfikaordynacjisamorządowej

Ordynacjasamorządowa,choćformalniepodobnadosejmowej,podwielomawzględami funk-c j o n u j e o d m i e n n i e .

Ordynacjawwyborach sejmików, rad miast-powiatówipowiatówjestcodozasadypowtórzeniem re-

g u ł ordynacjisejmowej.Ztegopowoduwiększośćklasypolitycznejorazbadaczyuważajązainstytucjęd o b r z e znaną,ponieważprzenoszonesąnaniąwyobrażeniadotyczącetego,wjakisposóbdziałaor- d y n a c j a sejmowa.Ogólniezachodzitutajdalekoidącazbieżność,polegającanatym,żejednostkatery- t o r i a l n a dzielonajestnaokręgiwyborcze,napodstawieliczbymieszkańcówokręgomprzydzielane sąmandaty,anastępnierozliczeniapomiędzypartiamidotycząkażdegookręguzosobna.Obo wiązująp r z y tymlimitywielkościokręgów(tzn.liczbymandatówmożliwejdozdobyciawokręgu).U stawoweprogiwyborczeobowiązująwskalicałejjednostkiterytorialnej,ichprzekroczenieniegwara ntujejed-

n a k zdobyciamandatu.Tesąbowiemdzielonewokręgachmetodąd’Hondta,którawjednoznac znys p o s ó b uprzywilejowujewiększeugrupowania,zapewniającimnagrodęintegracyjnązależn ąodwiel-kościpoparcia.

1 H.Eulau,P.D.Karps,ThePuzzleofRepresentation:SpecifyingComponentsofResponsiveness,

„LegislativeStudiesQ u a r t e r l y ” 1 9 7 7 , v o l . 2 , n r 3 , s . 2 3 3 – 2 5 4 .

2 Więcejnatentemat:J.M.Carey,M.S.Shugart,IncentivestoCultivateaPersonalVote:ARank OrderingofElectoral

Formulas,„ElectoralStudies”1995, vol.14, nr4, s.417–439,J.-B.Pilet,A. Renwick,Faces ontheBallot:ThePersonali- 3 zationofElectoralSystemsinEurope,Oxford2015.

(4)

Gdyanalizujesięwyborysamorządowe,trzebajednakpamiętać,żeistotneróżnicemiędzyordynacj ąsejmowąasamorządowądotyczą:(1)liczebnościrad,

(2)limitówwielkościokręgówwyborczych(licz-bymandatówwnichrozdzielanych),

(3)realnychwielkościtakichokręgów(liczbywyborców,którzyw nichgłosują)orazichwewnętrz negozróżnicowania.Teczynniki–jakpokazujemywdalszychczę-ś c i a c h raportu–

wpływająnacharakterrywalizacji wwyborachsamorządowych³.

Wielkośćradiokręgów

Naturalnyprógwyborczywprzeciętnychokręgachwwyborachsamorządowychjestwyższ yniżprógustawowyi wyższy niż przeciętnyprógnaturalnywwyborachsejmowych.

Sejmiki,radymiast-powiatówipowiatówsą znacząco mniejsze liczebnie niż Sejm, dzielą się na mniej-s z ą l i c z b ę okręgów,w którychrozdzielasięniewielkieliczbymandatów.

Sejmikiwojewódzkies ą średnion a j w i ę k s z y m i zgromadzeniami–

i c h l i c z e b n o ś ć w a h a s i ę o d 3 0 d o 5 1 mandatów,przyczym średniawielkośćto35mandatów.

Wartouzmysłowićsobie,żeprzytakiej l i c z e b n o ś c i zmianaprzydziałujednegomandatuodpo wiadazmianieprzydziału13mandatówwwybo-rach

sejmowych.Wmniejszychsejmikachjedenradnymapodobneznaczeniepolitycznedlaukładówkoali cyjnychjak minimalnypiętnastoosobowyklub poselski w Sejmie.

Wyborydosejmikówodbywająsięwkażdymzwojewództwwokręgachwliczbieodczterechdosied- m i u . Minimalnaliczbamandatówprzyznawanychwjednymokręgutozgodniezustawąpięć,am ak-s ym al na –

15.Jednakwpraktycenajwiększyokręg,którywydzielono(wwojewództwiemazowieckim),l i c z y 1 0mandatów.Wszystkiepozostałeokręgisąmniejsze–najedenprzypadaśrednio6,5mandatu.

Miasta-

powiatymajązazwyczajmniejszerady.Ichliczebnośćwahasięod21do60osóbwprzypadkuWarszawy .Radastolicyjestjednakwyjątkiem–wwynikuzastosowaniazwykłegoalgorytmuokreśla-

j ą c e g o wielkośćradnajwiększaradamiejska(wKrakowie)liczy43radnych.Średniawielkośćradymia -sta-

powiatuto26radnych.Miastapodzielonesąnaokręgiwliczbieodtrzechdodziewięciu.Średniaw i e l k o ś ć o k r ę g u w y n o s i n i e c a ł e s z e ś ć mandatów.

Radypowiatówlicząod15do29radnych,przyśredniejwynoszącej20.Powiatydzielonesąnaokrę- g i w l i c z b i e o d d w ó c h d o o ś m i u , n a którep r z y p a d a o d t r z e c h d o 1 0 mandatów.Tod o ś ć sz erokies p e k t r u m , coodpowiadamocnozróżnicowanejwielkościorazstrukturzeterytorialnejwokrę gachwy-

z n a c z a n y c h wwyborachpowiatowych.Możnaspotkaćpowiaty,którepodzielononarównejwi elkościokręgiwyborcze,jakitakie,gdzieokręgimająskrajnieróżnerozmiary(np.jedenokręgjestdziesięci o-,j e d e n sześcio-,akolejnytrzymandatowy).Średniawielkośćokręguwwyborachdoradpowiat ówtoprawiepięćmandatów.

Pierwszymi najbardziejgeneralnymw n i o s k i e m z powyższegoo g ó l n e g o z e s t a w i e n i a j e s t t o , ż e z e w z g l ę d u namniejsząliczbęmandatówdzielonychwokręgachnaturalnyprógwyborczywje dnostkach

3 Nasze analizy empiryczne, oparte o

danePaństwowejKomisjiWyborczejdotycząfunkcjonowaniasystemuwyborczegostosowanegowwyborach16 sejmikówwojewództw,315radpowiatóworaz65radmiast-powiatów.P r z e d rokiem2011 system takistosowanorównieżwpozostałychmiastach liczących więcej niż 20 tys.miesz-kańców,wyłączamy je jednak z analizprezentowanychw niniejszymraporciedlazachowaniaporównywalności.

W większości analiz skupiamy się na dwóch ostatnich cyklachwyborczych(2010, 2014), w niektórych wydłużamy serieczasoweobserwacji o wcześniejsze wybory (2006 lub nawet 2002). Jeśli nie zaznaczamy inaczej, analizyem- 4 piryczne dotyczątylkotych listkandydatów,któreotrzymałymandaty.

(5)

1 1 1 1

2 1 3 11

2 21 1

2 2

2 24 78 3

2 6 1

11

10 1

9 2

8 12

7 8121

6

5 4 24

4

012345678910111213 liczba powiatów

samorządowychjestnajczęściejwyższyniżwwyborachsejmowych⁴.Takiteoretycznynaturalnypró gwyborczydlaprzeciętnejwielkościokręgusejmowegowynosi7,7%,wprzeciętnymokręgusej miko-w y m rośniedo 14%, wmiastach-powiatach– do 17%, a wpowiatachziemskich – do 20%.

Podobnie jakwprzypadkuwyborówsejmowych,równieżwprzypadkuwyborówsamorządowychpo- d z i a ł n a okręgiwyborczek r z y ż u j e s i ę z p o d z i a ł e m n a j e d n o s t k i administracyjnen i ż s z e g o s z c z e b l a . Wpływatonawzorcerywalizacjipolitycznejwsystemie proporcjonalnym,zwłas zczażepartykulary-

z m y terytorialnemogąmiećwpolitycesamorządowejnawetwiększeznaczenieniżwpolityces zcze-

bl a ogólnokrajowego.Kolejnewykresypokazują,wjakisposóbtakieskrzyżowaniepodziałówteryt o-

r i a l n y c h wyglądawprzypadkusejmikówwojewódzkich(ryc.1),ajakwprzypadkupowiató w(ryc.2).C h o ć wmiastach-

powiatachzwykleistniejąwewnętrznepodziałyterytorialnenajednostkipomocni-

c z e (dzielnice,osiedla),tozwiązaneznimitożsamościterytorialnenieprzekładająsięnaistotn eosier y w a l i z a c j i p o l i t y c z n e j i zróżnicowaniewzorcówgłosowania.

Ryc. 1. Wybory dosejmikówwojewództw–strukturaterytorialnaokręgówwyborczych Wewnątrzkółpodane zostałyliczbyokręgówookreślonychcharakterystykach

4 Przeznaturalnyprógwyborczyrozumiesię maksymalnyprocentgłosów,poniżejktóregomożesię zdarzyć,ż e l i s t a n i e d o s t a n i e ż a d n e g o m a n d a t u . N a p r z y k ł a d w h i p o t e t y c z n y m okręgudziewięciomandatowym,w którym

startuje10 list,możliwajest sytuacja, wktórejosiem partiizdobywapo 10%głosów,jedna listazdobywa10%gło- sówplus jeden głos, a jedna lista – 10%głosówminus jeden głos.Taostatnia lista nie otrzyma

mandatu.Gdybyo s i ą g n ę ł a próg10%głosów,odbierającjeden głosktórejśz list,któredostały 10%głosów,wtedy to onaotrzyma-

łabymandat. Stąd właśniepoparciewwysokości10%stanowiw tymokręgudziewięciomandatowymnaturalny 5 prógwyborczy.

liczbamandatów Fundacjaim.StefanaBatorego

(6)

20

31 4

42 3 2 4 3

61 8 4 4 3

85 22 37 12 4

64 71 68 20 4

118 185 75 13 3

182 122 55

11

10

9

8

7

6

5

4

3

2

0 1 2 3 4 5 6

liczba gmin

Ryc. 2. Wybory doradpowiatów–strukturaterytorialnaokręgówwyborczych Wewnątrzkółpodane zostałyliczbyokręgówookreślonychcharakterystykach

Wprzypadkusejmikównajczęściejmożnaspotkaćokręgiwyborczeutworzonezpięciupowiatów(jestt o jednakmniejniż1/4przypadków).Niewielkączęśćokręgówstanowiątakie,któreobejmujątyl koj e d e n lubdwapowiaty–najczęściejsątomiasta-

powiatytworząceokręgsamodzielnielubwrazzota-c z a j ą c y m i jepowiatamiziemskimi,tzw.

„obwarzankowymi”.Gdybypominąćprzypadkiokręgówjedno-

l u b dwupowiatowych,liczbamandatówprzydzielanychwokręgujestzregułyniecowiększaniżliczba powiatów,choć nie dzieje się tak zawsze.Generalniejednak są towielkościporównywalne.

Okręgiwyborczewpowiatachsąśredniomniejsze,aleteżbardziejzróżnicowanepodwzględemliczbyo b s a d z a n y c h mandatów.Liczbagminwchodzącychwskładjednego okręgunigdzie nieprzekraczap i ę c i u . Wewnętrznezróżnicowaniejestwięctuwyraźniemniejszeniżwsejmikac h.Najczęściejokręgw wyborachpowiatowychobejmujejednągminę–

wtakichprzypadkachrywalizacjaterytorialnawe-

w n ą t r z okręgusiłąrzeczyniematakistotnegoznaczeniajak wtedy,gdyliczbagminw okrę gujestporównywalnaz liczbąmandatóww nimrozdzielanych.

Wielkośćokręgówi i c h strukturat e r y t o r i a l n a s ą w a ż n y m e l e m e n t e m d a l s z y c h a n a l i z w n i n i e j s z y m opracowaniu.

Głospreferencyjny

Wskazywanieprzezwyborcęk a n d y d a t a z l i s t y ułożonejprzezkomitetwyborczyw wyb

orachsamorządowych,podobnie jak wsejmowych,prowadzido

podziałukandydatówwobrębielistyn a : „ j e d y n k i ” , „ s t r z e l c ó w ” i

„ n a g a n i a c z y ” .

6

liczba mandatów Fundacjaim.StefanaBatorego

(7)

Wsystemieproporcjonalnymzgłosempreferencyjnymkandydacisąwyraźniezhierarchizowaniprzez komitetwyborczywystawiający listy,ahierarchiatazostaje wyrażonaprzezmiejsce zajmowan enal i ś c i e . Wedleszeregubadańczynniktenmaistotneznaczenie,nawetjeślimechanizm jegodziałanian i e jesttak prosty,jakczęsto bywainterpretowanywdyskursie publicznym.

Możnaprzedstawićtu hipotezykonkurencyjnezarównowobectwierdzenia,żekolejnośćnaliściejes tpozbawionaznaczenia( g d y ż wszyscykandydacimajątakąsamąmożliwośćzabieganiaog łosywyborców),jakiwobectezyp r z e c i w s t a w n e j , zgodniezktórąkolejnośćwłaściwieprzesą dzaowynikuwyborówjeszczeprzedgło-sowaniem.

Sąpowody,żebytwierdzić,ż e w wyborachsamorządowych–

w s z c z e g ó l n o ś c i w wyborachw ł a d z g m i n n y c h ipowiatowych–

wybór„personalny”(kandydata)mawiększeznaczeniewzględemwyborupartyjnego (listy),niż tosiędziejewwyborachsejmowych.Jednymzpowodówjestzacieraniesięnas z c z e b l a c h lo kalnych podziałówpartyjnychzogóln opolskiejs cenypoli tyc znej,innym–

stosunkowos ł a b a obecność ogólnokrajowychpa rt ii po li ty c zn y c hw sa mo rz ąd a ch .Kol ej n y mc zy nn ik ie ms pr zy j a -

j ą c y m większejpersonalizacjiwyborówjestrozmiarlokalnychscenpolitycznychsprzyjającymoż liwo-

ś c i osobistejlubzapośredniczonejznajomościposzczególnychkandydatów.Widaćtowdeklaracj achwyborcówomotywachgłosowania–

wystarczyprzytoczyćdaneCBOSzsondażuprzeprowadzonegop o wyborachsamorządowychzlis topada2014roku^{5(ry c.}7).Wwyborachpowiatowychigminnych3 / 4 wyborcówdeklaruje,żewgł osowaniukierujesięprzedewszystkimosobąkandydata,atylko11–

1 3 % bierzepoduwagęgłównienazwępartiilubkomitetówwyborczychwystawiającychkandydató w.N a w e t jeślideklaracjenieprzekładająsięwpełninazachowaniawyborcze,towidać,żemotyw ygło-

sowaniawwyborachumożliwiającychgłosowaniezarównonalisty,jakinakonkretnychkandydatówb ywajązłożone,a„głosowanienaosobę”jest społeczniebardziejcenione niż„głosowanienapartię”.

Naszewcześniejszebadania^6dotyczącewyborówdoSejmupokazują,żerozkładgłosówpreferencyj- n y c h (oddanychnaposzczególnychkandydatów)nawiązujedokolejności,wjakiejzostaliumieszczen in a listach,niemniejnieodzwierciedlajejdokładnie.Istniejenapięciemiędzypreferencjamiukła dają-

c y c h listyapreferencjamigłosujących.Nawetgdybyprawdąbyło,żekolejnośćnaliścieniemaż ad-

n e g o znaczenia dla wyborców,toitak możepowstaćwrażenie,żejestdokładnien a odwrót–

jeśli u k ł a d a j ą c y listęmająpełnąwiedzęnatematpopularnościposzczególnych kand ydatówiumieszcząi c h wtakiejwłaśniekolejności,toostatecznywynikgłosowaniabędziecałko wiciezgodnyzformalniezajmowanymipozycjami.Gdybyjednaknatejpodstawiewnastępnychwybora chktośinnydoszedłdow n i o s ku , żekolejnośćjestjedynymistotnymczynnikiem,iumieściłnaczoło wychmiejscachlistykan-

dydatówpozbawionychpopularności,wynikgłosowaniamógłbyprowadzićdownioskówcałkowici eodwrotnych.Polskiewyboryznająprzypadki,gdykandydaciumieszczeninaliściewkolejności1-2-3- 4zdobyliliczbygłosówodpowiadającetejkolejności.Znajednakrównieżtakie,gdyzostalidziękigłosomw yborcówuszeregowaniwkolejności4-3-2-

1.Wpraktycewyborówsejmowychpomiędzy20%a25%posłówjestwybieranychwbrewkolejnościu sytuowaniana liście.

Zj e d n e j stronymi e j s c e n a l i ś c i e stanowiw a ż n y wyróżnikka n d y d a t a –

s z c z e g ó l n e z n a c z e n i e m a t u p i e r w s z e miejsce,dającewyraźniezauważalnąpremięgłosówl iderom,różnejjednakwielkości.Przy-

d z i a ł kolejnychm i e j s c m a w p ł y w n a w y n i k i wyborczep o s z c z e g ó l n y c h kandydatów–

t a premiaj e s t j e d n a k m n i e j s z a n i ż w p r z y p a d ku p i e r w s z e g o m i e j s c a i wyraźniezależna o d z d o l n o ś c i kandydatów

5 Polacyo swoim udziale w ostatnich wyborachsamorządowych,Komunikat CBOS K177/14,oprac.BarbaraBado-ra.

6 Zob. np. J. Flis,Złudzenia wyboru. Społeczne wyobrażenia i instytucjonalne ramy w wyborach do Sejmu iSenatu, Kraków2014;A. Gendźwiłł, J. Raciborski,Jak głosują wyborcy w warunkach preferencyjnych list wyborczych:przypa- 7 dek Polski, „Decyzje”2014,nr 22,s.47–69.

(8)

dobudowaniapoparcias p o ł e c z n e g o . I n n y m i słowy,u m i e s z c z e n i e osobybezw c z e ś n i e j s z e j realnejz d o l n o ś c i budowaniapolitycznegopoparcianawysokim,aleniepierwszymmiej scu,niegwarantujeu z y s k a n i a z a u w a ż a l n e j przewagin a d t y m i ka n d y d a t a m i , k t ó r z y p o s i a d a j ą t a k ą realnąz d o l n o ś ć , a l e st ar tu ją z d al sz yc h pozycji.

Wdalszychanalizachposługujemysiępodziałamikandydatównakategoriewzależnościodmiejscnal i s t a c h , którezajmują.Rozróżnieniateopierająsięprzedewszystkimnawyróżnieniumiejscmand

a-towych–czylitakich,którymprzypadałyby mandaty,

gdybylistabyłazamkniętaiwyłączniekolejnośćkandydatównaliścieprzesądzałaopodzialeman datówprzyznanychliście.Szacowanieliczbytakichm i e j s c n a l i ś c i e p a r t i i w d a n y m okręg un a p o d s t a w i e wynikóww c z e ś n i e j s z y c h wyborówmożebyćprzeprowadzonezcałkiemdużądo kładnością.Kandydatówzmiejscmandatowychnazywamyczasem

„strzelcami”,wyróżniającp r z y t y m „ jedynki”–

c z y l i w s z y s t k i c h kandydatówz a j m u j ą c y c h p i e r w s z e m i e j s c a naokręgowychlistachwyb orczych.Pozostalikandydaci–umiejscowieninapozycjachnieman-datowych–

określanisąjako„naganiacze”,gdyżgłosyoddanenanichprzyczyniająsiędobudowaniapoparciadla całejlisty,alerzadkoprzekładająsięnamandaty.Sytuacje,wktórychdziękiprzewadzegłosówpr eferencyjnychmandatzdobywa„naganiacz”(kandydatumieszczonynamiejscuniemanda- towym)kosztem„strzelca”(kandydataumieszczonegonamiejscumandatowym),nazywamyprz eta-sowaniami.

Przykłademobrazującympowyższąkategoryzacjęniechbędąwyniki wyborówwokręgunr3w oje-

w ó d z t w a dolnośląskiego,gdzielistaPlatformyObywatelskiejzdobyłatrzymandaty(tab.1).Wzwiązku z tym,żeliścieprzypadłytrzymandaty,pierwszetrzymiejscanaliściesąuznawanezamiejscamanda- towe.Kandydatzpierwszegomiejsca,RomanSzełemej,jestzdobywcąjednegoztychmandatówit oo n będzieokreślanymianem„jedynki”.DrugimandatprzypadłZbigniewowiSzczygłowi,którykan dy-

dowałzdrugiegomiejscanaliście.Kandydatkaztrzeciegomiejsca, DorotaGromadzka,niezdo byłam a n d a t u . Ka n d y d a c i z d r u g i e g o i t r z e c i e g o m i e j s c a n a z y w a n i b ę d ą „ s t r z e l c a m i ” . Wszyscypozostalik a n d y d a c i , liczącodczwartegomiejsca,są„naganiaczami”,przyczymk andydatzczwartegomiejsca,CzesławKręcichwost,zdobyłmandat,wyprzedzającliczbągłosówpre ferencyjnychkandydatkęztrze-c i e g o m i e j s c a . Wyborcydoprowadziliwięc w tym przypadku swoimi głosami doprzetasowania.

8

(9)

Tab.1. Kategoryzacjakandydatówna liściewyborczej(przykład: wybory do

sejmikuwojewódz-t w a d o l n o ś l ą s k i e g o z 2 0 1 4 roku,okręgnr 3, lista KW PO RP)

Miejscamandatowe(„strzelcy”):1–3;Miejscaniemandatowe(„naganiacze”):4–

16;Przetasowa-nie:mandatzdobytyz miejsca 4

Miejsce Imię Nazwisko Głosy Mandat

1 Roman Szełemej 36999 T

2 Zbigniew Szczygieł 5217 T

3 Dorota Gromadzka 4515 N

4 Czesław Kazimierz Kręcichwost 7615 T

5 Agnieszka Gnach 3236 N

6 Łukasz Marek Osadkowski 846 N

7 Maria Krystyna Kramarska 627 N

8 Paweł Onyśków 1057 N

9 Dariusz Piotr Dudojć 1869 N

10 Barbara Jakacka 779 N

11 BożenaDanuta Grela 1016 N

12 BernardynaRenata Grzeszuk 667 N

13 JanStefan Gurazda 683 N

14 Bartłomiej Matuszkiewicz 616 N

15 Krystian Rafał Ulbin 1363 N

16 Julian Kazimierz Golak 4967 N

Długość listwyborczych

Bardzod ł u g i e l i s t y w y b o r c z e p r z y c z y n i a j ą s i ę d o p o w s t a w a n i a d u ż e j l i c z b y

„ z m a r n o w a n y c h ” g ł o s ó w p r e f e r e n c y j n y c h – o d d a n y c h n a k a n d y d a t ó w, k t ó r z y n i e o t r z y m a l i m a n d a t u .

CechącharakterystycznąsystemuproporcjonalnegoobowiązującegowPolscejestmożliwośćzgłasza- n i a przezkomitetywyborczestosunkowodługichlistwyborczych(zgodniezKodeksem Wybo rczymm u s z ą liczyćminimumtylukandydatów,ilemandatówjestdoobsadzeniawokręgu,am aksymalniedwukrotnośćtejliczby).Długielistydająwyborcombardzoszerokiepolewyboruper sonalnego,ale

jednocześnieumieszczająnakartachdogłosowaniadużąliczbękandydatów„nadmiarowych”–„na- 9 ganiaczy”, którzyzdobywająniewielkieliczbygłosówi mają małe szanse na mandat.

(10)

300 250 200 150 100

okręg 5-mandatowy

okręg 7-mandatowy okręg 9-mandatowy

50 0

012345678

Liczba list wystawiających kandydatów 35%

30%

25%

20%

15%

10%

5%

0% 3 5 7 9 11 13 15

Liczba list wystawiających kandydatów

liczba kandydatów na liście = dwukrotność liczby mandatów w okręgu liczba kandydatów na liście = liczba mandatów w okręgu Maksymalnamożliwaliczbakandydatówrośniewrazzliczbąkonkurującychlistiwielkościąokręgów

wyborczych( r y c . 3 ) , z koleis t o s u n e k d o s t ę p n y c h mandatówd o liczbykandydatóws y s t e m a t y c z n i e s p a d a wrazzewzrostemliczbykonkurującychlistiwielkościokręgów(ryc.4).Zjawisk otonajostrzejr y s u j e s i ę w s y t u a c j i , g d y m a k s y m a l n y l i m i t liczbykandydatówjestwykorzystanyprzezwszystkielisty.W praktycepoziomjegowykorzy

staniajest niższy – zwykletylkoniektórekomitety,przede

wszystkimn a j w i ę k s z e ugrupowania,w y s t a w i a j ą l i s t y m a k s y m a l n e j d ł u g o ś c i . Ł a t w o o b l i c z y ć , ż e p r z y 1 1 l i s t a c h wyborczychzapełnionychmaksymalnąliczbąkandydatówtylk o4,5%kandydatów,którychnazwiskawydrukowanesą na kartachwyborczych,możeliczyć namandaty.

Ryc.3 .M a ks y ma l n a l i c z b a kandydatówd o u m i e s z c z e n i a n a l i s ta c h w zależnościo d wielkościokręgówiliczbywystawianych list

Ryc.4.Odsetkikandydatówwybranychdosejmikówiradwzależnościodliczbylistwystawia ją-c y c h kandydatówipoziomuwypełnienia limitukandydatówna listach

10

Maksymalnaliczbakandydatów Odsetekwybranychkandydatówwśrodwszystkichstartujących Fundacjaim.StefanaBatorego

(11)

Odwzorowaniepreferencjiwyborców

Ordynacjasamorządowawwiększymstopniuniżsejmowawykrzywiareprezentacjęprefer encjip a r t y j n y c h ipersonalnych. Głównymitegopowodamisąniewielkirozmia rokręgóworazroz-drobnieniewielu lokalnych scen politycznych.

Wordynacjiproporcjonalnejmandatydostępnew okręgachsądzielonepomiędzy listy,którepr ze-

kroczyłyustawowyprógwyborczy,a j e d n o c z e ś n i e o t r z y m a ł y w okręguwystarczającod u ż o g ł o s ó w (przekroczyłytzw.naturalnyprógwyborczy).Wielkośćokręgu(liczbamandatówdopodziału)wy raźniew p ł y w a nato,ileugrupowańmożebraćudziałwpodziale mandatów.Generalnieprz yjmujesię,żei m mniejszeokręgiwyborcze,tymbardziejskonsolidowanascenapolityczna–

tymmniejugrupowańo s i ą g a naturalnyprógwyborczyimożewziąćudziałwpodziale manda tów.Taprawidłowośćmożebyćjednaknaruszanatam,gdzieważnymelementemorganizującymsce nypolitycznesąpodziałyte-

r y t o r i a l n e . Gdypoparciedlaróżnychlistjestprzestrzenniezróżnicowane,scenypolitycznemog ąbyćbardziejrozdrobnione,nawet przy małychokręgachwyborczych.

Listybezmandatu

Systemprowadzid o s y t u a c j i , g d y z n a c z ą c a l i c z b a głosówp a d a n a listy,któren i e z dobywająmandatów.Zjawisko„zmarnowanychgłosów”dotyczyrównieżlist,któreprze

kroczyłyustawo-w y próg wyborczy.Wpowiatachimiastach-

powiatachdotyczytoniemal20%głosów,cowpoli-t y c e ogólnokrajowejuważane jest zawielkośćwyjątkowąi patologiczną.

Średnialiczbapartii,któreuczestnicząwpodzialemandatówwsejmikach,jestostatniobl iskaczte-rem.Sątozwykleczterypartieogólnokrajowe(w2014roku–

PO,PiS,PSL,SLD,przyczymostatnianiezdobyłamandatówwewszystkichwojewództwach).Opróczte gowsześciuwojewództwachmandatyzdobywałyinne listyregionalne.

Wmiastach-

powiatachwzdecydowanieponadpołowieprzypadkówwyborydoprowadzaływlatach2 0 1 0 i 2014dowyłonieniaczterechlist,któreuzyskiwałyprawodomiejscwradachmiast.Wpozosta- ł y c h liczbatawahałasięjednakoddwóchdosześciulist,azatem zróżnicowaniewmiastach- powia-

t a c h byłowiększeniżwsejmikach.Dużoczęściejpojawiająsiętulistylokalne,formalnie niemającew i e l e wspólnegozpartiamiogólnokrajowymi,zwyklezwiązanezkandydataminaprezyd entówmiast,w tymzprezydentamimiastubiegającymisięoreelekcję.

Wartozauważyć,żechoćw2014rokupoja-

w i ł siętylkojedenprzypadekpodziałumandatówpomiędzydwielisty,tojużsytuacjarozbiciamanda- tówpomiędzy sześć różnych list dotyczyła co dziesiątego miasta-powiatu.

Jeszczebardziejzróżnicowanajestliczbalis t, którebrałyudziałwpodziale mandatówwpowiat achz i e m s k i c h . Najczęstszymprzypadkiemw2014rokubyłsukcespięciulist–

miałmiejscewokoło1/3po-

wiatów.Wdwóchpowiatachwpodzialemandatówwzięłyudziałtylkodwielisty,natomiastwtrzec hpowiatachbyłotoażosiemlist,cojestpoziomemrozbiciascenypolitycznej,któregoPolskanie do-

ś w i a d c z y ł a wwyborachsejmowychod25lat,pomimożeokręgiwwyborachdoradpowiatówsą wy-

raźniemniejszeniżtesejmowe,awięcpowinnyzachęcaćdokonsolidacjisystemówpartyjnych.Wwy- borachdoradpowiatówziemskichpartieogólnokrajowesąlepiejreprezentowaneniżwwyborachdora dmiast-

powiatów,alegorzejniżwwyborachdosejmikówwojewództw.Natymszczeblurównieżc z ę s t o w y s t ę p u j ą l i s t y l o k a l n y c h komitetówwyborczych.

11

(12)

Nakształtsamorządowychscenpolitycznychwpływająpoziomzaangażowaniaogólnokrajowych( z w ł a s z c z a sejmowych)p a r t i i p o l i t y c z n y c h , a t a k ż e p o d z i a ł y t e r y t o r i a l n e wewnątrzj e d n o s t e k s a m o -

rządowych,któresprzyjajątworzeniulicznychlokalnychisublokalnychkomitetów wyborczych.Wwy-borachradmiast-

powiatówipowiatówziemskichwystępujespecyficznarównowagapomiędzyogól-

nokrajowymitożsamościamipolitycznymi(czylipartiamisejmowymi)augrupowaniamilokalnymi(p oc z ę ś c i stanowiącymikonfiguracjelokalnychmutacji ugrupowańsejmowych).Ztegowzgl ęduwwy-

borachdoradpowiatów,wjeszczewiększymstopniuniżwwyborachmiejskich,możnazaobser wo-w a ć p e ł n e s p e k t r u m z j a w i s k –

o d i d e a l n e g o powtórzeniao g ó l n o p o l s k i c h podziałówsejmowychd o całkowitegoichzatarciai zupełnieodmiennych układówpolitycznych.Choćzatem okręgiwyborczew wyborach samorządowychsązasadniczomniejszeniżwwyborach sejmowych,tośrednie liczbylistbiorącychudziałwpodzialemandatówwsejmikachiradachokazująsięzazwyczajwięks ze.Podziałyt a k i e m a j ą szeregnieoczywistychkonsekwencji.

Nawykresieprzedstawiono,wjakisposóbróżnicujesięwwyborachposzczególnychtypówroz kłado d d a n y c h głosów,wzależnościodtego,codziejesiępóźniej(ryc.5):czyugrupowaniezdobyłow ogólem a n d a t , czyuzyskałgodanykandydatorazjakibyłtokandydat(czystartowałzpierwszegomiejs canal iś ci e, czyteżzdalszego).Takierelacjeukładająsięwbardzopodobnywzórjakwprzypadkuwybor ówsejmowych(któreumieszczamywanaliziejakopunktodniesienia),alezauważalnesąpewneró żnicew zależnościodrodzajuwyborów.

100%

90

%

radni-jedynki

80

% 70

% inniradni

60%

50

% naganiacze

40%

30% 20%

10

% 0

%

sejm sejmiki miasta powiaty

kandydacizlist,które n i e zdobyłymandat uw okręgu

kandydacizlist,któren i e przekroczyłyprogu wyborczego

Ryc.5.Losygłosówoddanychwwyborachposzczególnychpoziomów–średniedlalat2002–

2014( w y b o r y radisejmików)oraz2005–2015 (wybory do Sejmu)

12

28,1 26,5 26,9 21,2

15,1

14,1 15,6

26,1

41,2 37,6 44,9

31,0

6,0 10,9 4,4 15,8

10,4 12,2 9,0

3,0

(13)

Pierwszyproblemdotyczygłosówoddanychnaugrupowania,którenieuzyskałyżadnegoman datuz e względuna nieprzekroczenieustawowegoproguwyborczego–

czylipartie bezmandatu.Widać t u t a j istotneróżnicewystępującenaposzczególnychp oziomach.Wwyborachsejmikowychnatakieugrupowaniapadaśrednio12,2%głosów.Skalazjaw iskajestwięcwiększaniżwuśrednionychwyni-

k a c h wyborówsejmowych.Trzebajednakpamiętać,żewprzypadkuSejmujesttośredniapomię dzyskrajnymiwynikami,wynoszącymiod4%dokilkunastuprocent.Zatemśredniawartośćdlacz terechk a d e n c j i w 1 6 województwachj e s t porównywalnaz p r z y p a d k a m i , którew ogólnokraj owejp o l i t y c e u w a ż a n e sązaewenementyiwątpliweprzykładywyjątkowobrutalnejlekcjisk utecznościpolitycznej.Lekcjatamiałabyskutkowaćpolitycznąintegracją–

jakwidać,tegotypunaukiniesąskutecznewprzy-p a d k u regionalnychscen politycznych.

Odsetekgłosówoddanychnapartie bezmandatujestwyraźnieniższywmiastach- powiatach,choćd a l e j wysoki.Natomiastwpowiatachokazujesięonzaskakująconiski–

tylko3%głosówpadłonatakielisty.Jeśliwziąćpoduwagęliczbęprzypadków,świadczytoobardzowys okimpoziomietegorodzajuintegracjipolitycznej,któraniedopuszczadopowstaniaznaczącejliczb yugrupowańomarginalnympoparciuwewszystkichokręgach.Braktakichmarginalnychpartiini estoiwsprzecznościzfaktem,ż e n a powiatowesceny polityczne składa się większa liczba partii okilkunastoprocentowympoparciu.

Zróżnicowanemuudziałowigłosówoddawanychnaugrupowaniamarginalnetowarzyszyjednakinne, bardzoniekorzystnezjawisko–wysokiprocentgłosówoddawanychnalisty,któreniezdobyływda- nymokręgumandatu,choćprzekroczyłyprógwyborczywskalicałejjednostki.Zjawiskotakiewystępuj eteżwprzypadkuwyborówsejmowych,lecztamnaniewielkąskalę.Wprzypadkuwyborówsamorządo- wychjestonowyraźniebardziejznaczącejużnapoziomiesejmików.Wmiastach-

powiatachponad10%głosówzostałooddanychnalisty,któreniezdobyłymandatuwokręgu,choćwska lijednostkiprzekro-

czyłyprógwyborczy.Jesttoprocentwyższyodtego,którypadłnalistyopoparciuponiżejprogu.

Zjawiskowydajesięjeszczebardziejznaczącewprzypadku wyborówpowiatowych.Skalaprobl emuj e s t względniestałaiwewszystkichwyborachokoło16%głosówpadanaugrupowania,którenie zdo-

bywająmandatuwdanymokręgu,choćprzekroczyłyustawowyprógwyborczy.Jesttokonsekwencja wielkościokręgówwpołączeniuzrozdrobnieniemscenypolitycznej.Wskrajnymprzypadkumandatun i e zdobyłalista,któraotrzymałaprawiecoczwartygłosoddanywokręgu.Jednazlistpowiatowych n i e o t r z y m a ł a ż a d n e g o m a n d a t u , c h o ć w k a ż d y m z o k r ę g ó w z d o b y ł a kilkunastoprocentowepoparcie.

Jeślipołączyćobarodzajegłosówzmarnowanychzewzględunaregułypodziałumandatówpomiędzyli sty,tootrzymamyprawie1/5głosówwwyborachradwszystkichszczebli.Najwyraźniejwystępujetu- t a j bardzowysokiprógwejścia.Jeżelinaprzestrzenikilkunastulatniewidaćznaczącejzmiany,oznaczat o r ównież,żetakiwysokiprógwejścia,wodróżnieniuodpoziomusejmowego,nieprowadzidoefektuintegra cyjnego.Nalokalnejsceniepolitycznejutrzymujesięjejstałafragmentacja,któraprzekładasięn a bardzo wysokiodsetekgłosówzmarnowanych.Zjawiskotojestjeszczepotęgowaneprzezzmarno-w a n e g ł o s y preferencyjne.

Zmarnowanegłosypreferencyjne

Odsetekgłosówo d d a n y c h n a zdobywcówmandatówj e s t bardzon i s k i , c o możebyćźr ódłemfrustracjiwyborcówi podważa legitymizację całych instytucji.

Przypomnijmy,żewwyborachodbywającychsięwedługregułordynacjiproporcjonalnejzlistą 13 otwartąi o b l i g a t o r y j n y m g ł o s e m preferencyjnymk a ż d y g ł o s m a p o d w ó j n e z n a c z e n i e . W p i e r w s z e j

(14)

kolejnościjestliczonyjakogłosoddanynalistęwyborczą;rozkładtakichgłosówsłużydookreśleni aliczby mandatówprzypadających każdej z list. W drugiejkolejnościgłosy oddane na listy z przydzielo-n y m i m a n d a t a m i s ą traktowanejakopersonalne – oddane nakonkretnychkandydatów,a

ichrozkładokreśla,którzykandydaciotrzymająmandaty.WobowiązującymwPolscesystemiewyborcz ymniedas i ę zagłosowaćwyłącznienalistę,choćmożnaprzypuszczać,żejakaśczęśćwyborc ówniemajasnowyrobionychpreferencjipersonalnych.Wpraktycesporaczęśćgłosówjestnajpewniej

„personalnanasiłę”– dotyczy to przede wszystkimgłosówoddanych naliderówlist.

Mniejszeokręgiwyborczesprawiają,żebardzowyraźnejestzjawiskowidocznerównieżwwyborachs ejmowych,czyliwysokiprocentgłosówpadającychnakandydatów,którychugrupowaniacoprawdaz dobywająmandaty,a l e o n i s a m i i n d y w i d u a l n i e mandatówn i e o t r z y m u j ą . Tegot y p u zmarno waneg ł o s y preferencyjne,chociażpadłynapartię,którazdobyłamandaty,stanowiąbardzowysoki procentw e wszystkichtypachwyborówsamorządowych–

znaczącowyższyodtego,jakijestznanyzwyborówsejmowych.

Głosybezprzełożenia–

najbardziejjaskraweprzykłady zmarnowaniagłosówpreferencyj-n y c h

Największyo ds et ek głosówpreferencyjnych,któreni e przełożyłysię na ma nd at yw 20 14 ro ku,p o j a w i ł sięwpowieciedziałdowskim(woj.mazowieckie).Tam72,2%głosówpreferencyj nychod-

d a n y c h przezwyborcównieprzełożyłosięnamandatdlakandydatów,którychpreferowali.W śródmiast-

powiatównajwięcejgłosów„bezprzełożenia”padłowRudzieŚląskiej(67,2%),awśródwo- jewództw–

wwoj.zachodniopomorskim(59,1%).Wsumiena395 analizowanychjednosteksa - m o r z ą d u t e r y t o r i a l n e g o (miast-powiatów,powiatówiwojewództw)w 2014rokuaż w 366

Miarąreprezentacji,jakązapewniaordynacjasamorządowa,jestsumagłosówzmarnowanychodda- n y c h nakandydatówzlistzwycięskich,aleindywidualnieprzegranych,atakżenapartie,któreniezdo- byłyżadnegomandatu.Możnaprzypuszczać,żewyborcy,którzytakiegłosyoddali,sąwjakiejśmierzen i e z a d o w o l e n i –

mandatynietrafiłyalbodo„ichpartii”,albodo„ichkandydatów”.Zdefiniowanawyżejs u m a wprzypadk usejmikówimiast-

powiatówwyraźnieprzekracza50%oddanychgłosów.Zupełniedramatycznasytuacjajestwpowi atach,wktórychregularniewskalicałegokrajuokoło60%głosówp a d a

n a kandydatów,którzy nie zostająradnymi.

Jeśliudziałzmarnowanychgłosówpreferencyjnychwjakimśokręguprzekraczał50%,jesttorezultat p o d pewnymiwzględami porównywalnyzwyboramiwokręgachjednomandatowychwwarunk achd o ś ć rozdrobnionejscenypolitycznej–

np.wpolskichwyborachsenackich.Gdyuwzględnimyperso-

n a l n y aspektrywalizacjiwyborczej,okażesię,żewświetlepowyższychdanychznacznaczęśćzarzutówp o d n o s z o n y c h względemJOW-

ówdotyczyrównieżordynacjiproporcjonalnejwtakimwariancie,wja-k i m funkcjonujeona w polskich samorządach.

Jeśliweźmiemypoduwagęgłosyoddanenakandydatów,którzyostateczniezostaliradnymi,towar-

topodkreślić,ż e wyraźnaw i ę k s z o ś ć z n i c h p a d a n a „ j e d y n k i ” – liderówl i s t okręgowych.Tacyk a n - 14 dydacizdobywająwobrębielistmniejszeodsetki głosów,niżmatomiejscewprzypadku wyborów

(15)

sejmowych–

i ch wy ni ki mi es zc zą si ę zw yk l ew pr ze d zi al e p om ię dz y 1 / 4a 1 / 3 głosówod da ny ch na od powiednielisty(wprzypadkupowiatówpoziomtenjestnajniższy).Liderzylistokręgowychstanowiąokoło połowywszystkichradnych.Liczbapozostałychradnych–niestartującychzpierwszegomiejsca –

jestjednak wyraźniemniejsza,niżmatomiejscewanalo giczn ejsytua cjiw wyborachsej mowych( z o s t a n i e t o omówionewrozdziale4.1).

Samorządowysy st em wyborczynależyu z n a ć z a m y l ą c y d l a wyborcówi zapewniającyw ą t p l i w e j j a -

kościreprezentację.Z n a c z n a c z ę ś ć obywatelim a prawoc z u ć s i ę z a w i e d z i o n a , b o i c h g ł o s y p a d ł y n a kandydatówprzegranych.Z d a r z a j ą s i ę przetasowania,c z y l i s y t u a c j e , w k t ó r y c h r o z k ł a d g ł o s ó w p r e f e r e n c y j n y c h wpływa na pierwszeństwo kandydatów w

kolejce po mandaty.Trzebajednak zauwa-

ży ć, ż e wyborcy,k t ó r z y wykorzystalis w ó j g ł o s preferencyjnyd o w s k a z a n i a kandydatówz d a l s z e g o m i e j s c a naliście,aosobaprzeznichwskazanazdobyłamandat,sąwzdecydowanej mniejszości.Je-

d y n i e grupęwyborcównieprzekraczającą1/5ogółumożnauznaćzatych,którzywpełniwykorzyst alimożliwościsystemuimogąodczuwaćsatysfakcjęztego,jakondziała–

skorzystalizmożliwościgłosupreferencyjnego,cozapewniłosukcesichreprezentantowi.

Symulacjaskrócenialistwyborczych

Widaćwyraźnie,żegłosypreferencyjne–wpolskimsystemiewyborczymoddawaneprzezwszyst- k i c h g ł o s u j ą c y c h –

bardzoc z ę s t o n i e p r z e k ł a d a j ą s i ę n a mandaty.U z n a n i e t e j s y t u a c j i z a w a d ę s y s t e m u wyborczego( z e w z g l ę d u n a s w o i s t ą f a ł s z y w ą o b i e t n i c ę , którąd a j e g ł o s u j ą c y m ) możeprowadzićdoróżnychpróbrozwiązaniago.Pozadalekoidącymikompleksowymirozwiąza niami( z m i a n y całegosystemu)dośćczęstopodnosisię propozycjęskrócenialistw yborczychpoprzezz m n i e j s z e n i e l i m i t u k a n d y d a t u r , któremożewystawić każda z listokręgowych.

Przeprowadziliśmysymulacjeskutkówograniczenialistwyborczych–skróceniamaksymalnejdłu- g o ś c i listdoliczbyrównejliczbiemandatówwokręguwyborczym.Wykorzystującfaktycznewy nikiwyborówz2010i2014roku,sprawdzaliśmy,wjakimstopniuzmniejszyłabysięliczbakandydatów .B a d a l i ś m y również,j aka cz ęś ć głosówpreferencyjnychj es to dd aw an an a kandydató wz po te n -

c j a l n i e usuwanychmiejsczkońcalistyoraziluspośródnichudałosięwpoprzednich wy borachzdobyćmandaty.Skorygowaliśmynaszesymulacjeo„efektostatniegomiejsca”–

czylizauważalną

„nadwyżkę”głosówo t r z y m y w a n y c h przezkandydatóws t a r t u j ą c y c h z o s t a t n i c h m i e j s c n a l i ś c i e orazz w i ę k s z o n e prawdopodobieństwou z y s k a n i a m a n d a t u z t e j pozycji.E f e k t o s t a t n i e g o m i e j -

s c a niezniknąłbywrazzeskróceniemlistimożnaprzypuszczać,żetakjakstosunkowopopularn ibylikandydacizostatnichmiejscnadłuższychlistach,takpopularniejsibylibyrównieżkandyd aciz o s t a t n i c h m i e j s c skróconychlist.

Wynikiobliczeńprzedstawiatabela.Jakwidać,na„końcowych”pozycjachlistwyborczych–

którepodlegałybyusunięciu – w 2010 i 2014rokuznajdowałasię zwykle mniej niżpołowakandydatów,b o niekażdykomitetwyborczywykorzystywałmaksymalnylimitkan dydaturdoprzedstawienia.Z w y k l e mniejszekomitety,uzyskującemarginalnepoparcie, wystawiałyminimalnąliczbękandy-

datówrównąliczbiemandatówwokręguwyborczym.Wedługszacunkówskrócenielistprzynio- słobys p a d e k liczbykandydatówo p o n a d 4 0 % w wyborachd o radpowiatówi miast-powiatów

orazoponad1/3wwyborachdosejmików.Wlatach2010–2014napotencjalnieusuwanemiejsca 15

(16)

przypadałookoło20–25%głosówitylko5–

10%mandatów.Tewartościitaksą przeszacowanez e wz gl ęd u n a brakuwz gl ęd ni en ia e fe kt u o s t a t n i c h mie js cn al is ta c h. Wśródodsetkówgłosówp a d a j ą c y c h nakandydatówz dalszychpozycjisątutajuwzględnionerównieżlisty,którewogólen i e otrzymywałymandat ówwokręgach–wybraniniezostaliwięctakżekandydaciz czołowychpozycji.

Trzebazaznaczyć,żetabeleprzedstawiajązagregowanyobrazdlacałegokraju.Beztrudumożna znaleźćtakieokręgiwyborcze,anawetcałejednostkiterytorialne,wktórychzmniejszenieo po-

łowęlimitukandydaturna listachmiałobyjeszczebardziejmarginalneznaczenie,niżwyni katoz prezentowanychanaliz.

Przezspecjalistówo d prawawyborczegop o d n o s z o n y j e s t c z a s e m argument,ż e nadmia rowem i e j s c a nalistachw wyborachproporcjonalnychsąpotrzebne,bo stanowiązabe zpieczenienaw y p a d e k koniecznościuzupełnieniaskładuradybezpotrzebyorganizowania wyborówuzupełnia-

j ą c y c h . Wobecnymsystemieobowiązujezasada,żewraziekoniecznościuzupełnieniaskładura dy( p o śmierciradnegolubzłożeniumandatu)mandatobejmujenastępnykandydatzlisty,w edługkolejnościuzyskanychgłosówpreferencyjnych.Trzebajednakzwrócićuwagę,żepraktyc znieniez d a r z a j ą s i ę w Po l s c e s y t u a c j e , w k t ó r y c h j e d n a l i s t a kandydatówzdoby waw s z y s t k i e m a n d a t y w okręgu,n i e z d a r z a j ą s i ę równieżmasowerezygnacjez e sprawo waniam a n d a t u w organachp r z e d s t a w i c i e l s k i c h .

Tab.2 . S y m u l a c j a skrócenial i s t wyborczychw wyborachproporcjonalnych( m a k s y m a l n a l i c z b a kandydatów= liczbamandatówwokręgu)

powiaty miasta-powiaty sejmiki

2010 2014 2010 2014 2010 2014

procentkandydatówna

miejscachu s u w a n y c h 47% 48% 44% 47% 48% 49%

procentgłosów

preferencyjnycho d d a n y c h n a m i e j s c a u s u w a n e

19% 19% 25% 25% 20% 20%

procentmandatówprzyznanych ka n d y d a t o m z m i e j s c u s u w a n y c h

5% 5% 9% 8% 3% 3%

16

(17)

100%

90%80%

70%

60%50%

40%

30%20%

10%

0%

35

50 54 53

jedynki strzelcy 47

30 22 17 naganiacze

19 20 24 30

Sejmsejmikimiasta-powiaty powiaty

Rywalizacjawyborcza

Rywalizacjapomiędzypartiamima charakterdrugoplanowydlawiększości radnyc h–dlaich losówważniejsza jest rywalizacjawewnątrzpartyjna.

Pokazaliśmyjuż,żedlasystemuwyborczegoobowiązującegowwyborachdosejmikóworazradpo- wiatówimiast-powiatów

charakterystycznyjestelementkonkurencjipartyjnej(pomiędzylistamikan-

dydatów)orazpersonalnej(pomiędzykandydatami).Szczególnyprzypadek konkurencjiper sonalnejstanowitaodbywającasiępomiędzykandydatamiztejsamejlisty–

możeonabowiemgenerowaćparadoksalnesytuacje,wktórychkandydacizjednejlistysądlasiebieistot niejszymirywalaminiżkan-

dy da ci zinnych,konkurencyjnychlist.Zjawiskotojestdobrzeznanezwyborówsejmowych⁷.Jednaktes a m e e l e m e n t y u k ł a d a j ą s i ę w wyborachsamorządowychw innewzory.

Wyjściowapozycjakandydatów

Systems k r z y w i a r y w a l i z a c j ę wewnętrznąp o m i ę d z y k a n d y d a t a m i z t e j s a m e j listy,wyraźniew z m a c n i a j ą c s z a n s e kandydatówz pierwszego miejsca.

Nakolejnymwykresiep o k a z a n o , j a k i j e s t o d s e t e k wybranychradnychw zależnościo d t e g o , k tórem i e j s c e zajmowalinalistach–„jedynek”,

„strzelców”czy„naganiaczy”.Jakoistotnypunktodniesieniap o k a z a n o t a k i e u d z i a ł y w wyborachsejmowych(średniadlawyborówz 2011 i 2015roku).

Ryc.6.Udziałposzczególnychkategoriiwogóleradnych(średnia2010–

2014)natletakiegopo-d zi a łu w wyborachsejmowych

Udziałzwycięskichkandydatów,którzystartowalizpozycji„naganiaczy”,jestwśródradnychsejmikówb a r d z o zbliżonydotegozwyborówsejmowych.Natomiastwprzypadkumniejszychjednostekokazujes i ę o nwyraźniewyższy–prawiecoczwartyradnymiast-

powiatówicotrzeciradnypowiatowyzdobyłm a n d a t , pokonująckandydatówumieszczonyc hnaliściewyżejniżon. Topotwierdzałobyhipotezę,ż e w wyborachl o k a l n y c h s i ł a g ł o s u pref erencyjnegoj e s t w i ę k s z a n i ż w wyborachzdominowanychprzezpartie ogólnopolskie – sejmowychisejmikowych.Jednocześnie na wszystkich trzech szczeblach

17 7 Zob. ibidem.

(18)

100%

90% 16,6 1 mandat

24,7

80% 7,4 34,3

45,3 2 mandaty

70% 11,7

60% 3 mandaty

13,9 31,4

50% 36,8 4 mandaty

40% 17,9

35,0

30% 26,1 5 mandatów

20% 32,4 22,3

10% 11,8

4,9 14,9 6 mandatów

i więcej

0% 5,7 3,9

Sejm sejmiki miasta-powiaty powiaty

samorząduznaczniewyższyjestudziałradnych,którzystartowalizpierwszegomiejscanaliście.Takiezj awiskowynikaprzedewszystkimzestosowaniawwyborachsamorządowychprzeciętniemniejszychokr ęgówwyborczych.

Wp o l s k i c h s a m o r z ą d a c h c z ę ś c i e j n i ż w S e j m i e p o j a w i a j ą s i ę p o j e d y n c z y reprezenta nciugrupowańz poszczególnychokręgów–

toskutek stosowaniamniejszychokręgówwyborczychiwiększejfrag-

m e n t a c j i samorządowychscenpolitycznych.Zjawiskotopokazanonawykresie–

wpostaciudziałów,j a k i e w o g ó l e radnychm a j ą c i , k t ó r z y z o s t a l i wybraniz l i s t zdobywają cychd a n ą l i c z b ę mandatóww okręgu.Przestawionedanesąśredniądlawyborówz2010i2014 roku.Zostałyprzedstawionenat l e p o d o b n y c h udziałóww przypadkuwyborówsejmowych(średniadlawyborówz lat 2011 i 2015).

Ryc.7 . O d s e t k i radnychw zależnościo d liczbymandatówzdobywanychprzezl i s t ę w ok ręgu(średniedlawyborów2010–2014)

Stosunkowonajbardziejskonsolidowanesąsejmiki–

tamprzypadkizdobywaniapojedynczegoman-

d a t u przezlistęsąwwyraźnejmniejszości.Więcejpojedynczychreprezentantówlistokręgowy chza-s i a d a w radachmiast-

powiatów,a w powiatachz i e m s k i c h j e s t t o zdecydowanien a j w i ę k s z a g r u p a , z b l i ż a j ą c a s i ę w l a t a c h 2 0 1 0 – 2 0 1 4 ś r e d n i o d o połowyprzypadków.

Dlaczegotakwestiawydajesięistotnadlareprezentacjipolitycznej?

Popierwsze,jeślizlistyliczącejśrednio10kandydatówmożnaspodziewaćsięsukcesutylkojedne go,topojawiasiępytanieoracjo-

n a l n o ś ć rywalizacji,jejspecyficznysensorazczynnikisukcesudecydująceowyborzeakuratte jjednejosobyspośród10kandydatów.Podrugie,jeślizjakiejślistymandatymożezdobyćtrzechczyczter echradnych,towartozapytaćoichzróżnicowanieifunkcjonalnośćreprezentacji,jakązapewniają.M ogąs i ę oniróżnićprofilemideowym(np.reprezentowaćradykalnelubumiarkowaneskrzydło partii),spo-łeczno-

demograficznym(np.młodyrodziciemeryt)lubteżidentyfikacjąterytorialną(mogąreprezen- towaćspołeczności zróżnychczęściokręgu).

18

odsetekwybranych Fundacjaim.StefanaBatorego

(19)

Ogółradnychnawszystkichanalizowanychszczeblachskładasięzbardzozróżnicowanych„typ ów”.J e d n i sąbezpieczni–

liczbązdobytychgłosówwyprzedzającałągrupękandydatów,dziękiczemuichp o c z u c i e bez pieczeństwamandatujest bezporównaniawiększe.Z drugiejstronysąteżtacyradni,k t ó r y c h mandatdosłownie„wisinawłosku”,igdybypartiazdobyłaojedenmandatmniej,towłaśnieo n i bylibybezpośrednioposzkodowani.Tacyradnisąprzytympodwójniezagrożeni–zarównorywa- l i z a c j ą wewnętrzną,jakimiędzypartyjną.Dlaradnych,którzysąw„środkustawki”danegougrupo wa-

n i a , zagrożenieutratymandatuprzezpartięjestwyraźniemniejsze.Mogązatemczućsiębezpieczniej, a l e takżeichzainteresowaniejestwmniejszymstopniuukierunkowanenarywalizacjępomiędzyp ar-

t i a m i . Takiebezpieczeństwo,rozumianejakobuforwpostaciinnychradnych,któryoddzieladan egop o l i t y k a odperspektywystratymandatunarzeczinnejpartii,mabardzoistotneznaczeniedlapra ktykir y w a l i z a c j i wyborczej.

Konkurencjawewnętrznaizewnętrzna

Możliwośćstratym a n d a t u n a r z e c z i n n e j p a r t i i j e s t z regułym n i e j s z a o d groźb yprzegranejz konkurentemztejsamejlisty.Zajmowaniepierwszegomiejscanaliściewy dajesiętujednakc z y n n i k i e m o i s t o t n y m z n a c z e n i u .

Sytuacjęposzczególnychradnychdośćdobrzeopisujądwaparametry–margineswewnętrznyimar- g i n e s zewnętrzny.Margineswewnętrznytoliczbagłosów,któremusiałbystracićdanyradny,abystr a-

c i ć m a n d a t , p r z y założenius c e n a r i u s z a w y d a r z e ń , k t ó r y j e s t d l a n i e g o m a k s y m a l n i e niekorzystny⁸.P o d o b n e

o b l i c z e n i a możnawykonaćwprzypadkurywalizacjipomiędzypartiami.Dlakażdejlisty,któ- razdobyłamandat,możnapoliczyćmargineszewnętrzny,czyliliczbęgłosów,którepartiamusia łbystracić,abystracićjedenmandatwdanymokręgu.Jeśliporównaćmargineswewnętrznydladane gok a n d y d a t a zmarginesemzewnętrznympartiiwdanymokręgu,tomożnazobaczyć,jakaj estróżnicap o m i ę d z y z n a c z e n i e m r y w a l i z a c j i wewnętrznejizewnętrznej.

Badaniapokazują,żeprawdopodobieństwostratymandatunarzeczkolegiczykoleżankizlistyj estw i ę k s z e n i ż prawdopodobieństwot a k i e j stratyn a korzyśćkogośz konkurencyjnejlisty.L i c z b a g ł o -

sów„potrzebna”doutratymandatu(margineswewnętrzny)wistotnysposóbzależyodpozycji,jak ąz a j m u j e danykandydatnaliście.Nawszystkichpoziomachjestonanajniższawprzypadkuo sób,któ-

rezdobyłym an da tm im oum ie sz cz en i an am ie js c u niemandatowym.Ponaddwukrotniewy żs z aj es t w przypadku„strzelców”(kandydatówzmiejscmandatowych,którzyuzyskalimand at),anajwyższa

–choćzwyjątkami–

dla„jedynek”.Różnicetesąbardzoznaczące,wszczególnościwprzypadkusej-

mików.Tamradni,którzyuzyskalimandatpomimostartuzmiejscaniemandatowego,mająmargineswe wnętrznyśredniopięćrazyniższyniżmargineszewnętrzny.Natomiastradnibędącylideramilist okręgowych,którzyzyskalijedynymandat wokręgu,sązregułybardziejzagrożeniutratąnarze czi n n e j p a r t i i n i ż stratąwewnątrzlisty.

Opisywaneprawidłowościsąznanerównieżzwyborówsejmowych,gdziemająnawetbardziejjaskra- w y wyraz(dziejesiętakzewzględunamniejsze okręgiwwyborachsamorządowych).Wwybo rach

8 Istotęmarginesuzwyciestwa opartego na najmniejkorzystnymscenriuszu wydarzeńmożnapokazać nap r z y k ł a d z i e wynikówwyborówz tabeli 1.ZbigniewSzczygieł startujący z drugiego

miejscabyłostatnimzdobywcąm a n d a t u dla listy – miał najmniejszą

liczbęgłosówspośródzwycięskichkandydatów,czyli 5217. Spomiędzyprze-granychnajlepszy

wynikbyłudziałem Juliana Golaka z miejsca 16 – 4967głosów.GdybyZbigniewSzczygiełstracił1 2 6 głosów,a wszystkie te głosypadłybyna Juliana Golaka, wtedy to ten ostatnibyłbyzdobywcąmandatu.Gdyby

natomiast testraconegłosy padły na innego kandydata, np. na„jedynkę”lub na najsłabszego zkandydatów, 19 wtedy takastratanieskutkowałabyprzegranąwwyborach.

(20)

samorządowychwyraźnieczęściejjedynymizdobywcamimandatówsą„jedynki”,aponieważtacyrad- n i m a j ą wyraźnąprzewagęn a d ka n d y d a t a m i z d a l s z y c h m i e j s c n a l i ś c i e , i c h margineswe wnętrznyj e s t większy.Wzwiązkuztymrywalizacjamiędzypartyjnamożebyćprzeznichpostrzega najakoważ-

n i e j s z a . Natomiastwprzypadkuradnychstartującychzdalszychmiejsc(azwłaszczazmiejscniem an-

datowych)tozjawiskojestnapodobnympoziomiejakwprzypadkuwyborówsejmowych:margine swewnętrznyjestkilkakrotnieniższy,awięckoleżankiikoledzyzlistystanowiąwiększezagrożenieniż t o w y n i k a j ą c e z r y w a l i z a c j i p o m i ę d z y ugrupowaniami.

„Przewaga”konkurencjiwewnętrznejnadzewnętrznąjestwpewnejmierzełagodzona przezstr uk-

turęrywalizacjiwwyborachsamorządowych(np.fakt,żelistyzdobywająśredniomniejmandató w).A l e oznaczatorównieżtyle,żezróżnicowaniesytuacjiradnychwsejmikach,radachmiast- powiatówi radachpowiatówziemskichjestzdecydowaniewiększeniżwprzypadkuSejmu.WSejm iemamydoc z y n i e n i a ztrzemagłównymigrupamikandydatów:

(1)tymi,którychmechanizmpraktyczniewcaleniez a c h ę c a dozainteresowaniarywalizacjąmiędz ypartyjną,aichpozycjawrywalizacjiwewnętrznejjestw z g l ę d n i e bezpieczna;

(2)tymi,którychmechanizmrównieżnieskłaniadozainteresowaniarywalizacjąm i ę d z y p a r t y j n ą , a leichpozycjawewnętrznajestmniejstabilna;

(3)tymi,którzyteoretyczniepowinnibyćnajbardziejzainteresowanirywalizacjązewnętrzną,gdyżsta nowidlanichpoważnezagrożenie,alej e d n o c z e ś n i e ichmargineswewnętrznyjestmini malny,cosprawia,żeostatecznienieinteresujeichr y w a l i z a c j a międzypartyjna.Wcałości mechanizmtenprowadzidozdecydowanegoprymaturywaliza-

c j i wewnątrzpartyjnejnadmiędzypartyjną.Pojawiasiętuzatemsprzecznośćzzałożeniemdotyczącymo p t y m a l n e j ordynacji,wedlektóregosystempowinienpodążaćzapowszechnymwyobrażeni em,żepodstawowymsensemwyborówjestrywalizacjapomiędzypartiami(wtymlokalnymiiregionaln ymi).

Wprzypadkuwyborówsamorządowychwzorzecznanyzwyborówsejmowychjestwistotnymsto p-n i u powtarzany,c h o ć p o j a w i a s i ę wyraźnaróżnica–

d o t y c z y t o s y t u a c j i , w k t ó r y c h s i l n y k a n d y d a t u m i e s z c z o n y n a p i e r w s z y m m i e j s c u n a l i ś c i e w a l c z y o j e d y n y m a n d a t w okręgu.Takieokolicznościsprawiają,żed la owegokan d yd at ar yw al iz a cj a po mi ęd z y ugrupowaniamije st wa żn ie js za ni żr yw a -

l i z a c j a wobrębiewłasnejpartii,gdziemawyraźnąprzewagę.Taspecyficznasytuacja,gdywł aściwien i e mazagrożeniawewnątrzpartyjnego,jestcoprawdazbieżnazczęstoprze dstawianymogólnym wyobrażeniempartiijakospójnychiskoordynowanychgrup,tyleżezdru giejstronytakarywalizacjapodważasenssystemu,wktórymzaplecamikandydatawystawiony chjestjeszczekilkuczykilkuna-

stuinnychkandydatów,defactoniemającychszansnazdobyciemandatu.Sąoniwówczasbezcieni az ł u d z e ń wyłącznie„naganiaczami”dlacałejlisty.Niezagrażająliderowi,azdobycieprzeznich dodat-kowegomandatudlapartiijestbardzomałoprawdopodobne(realny przyrost poparciapotrzebny

dozdobyciadodatkowegomandatuwmniejszychokręgachiprzywiększejliczbieugrupowańjestzdecy -dowaniewiększy niż w przypadku Sejmu).

Podsumowującpowyższeanalizy,możnapowiedzieć,ż e z j e d n e j stronyordynacjasamorządowa pozwalaz ł a g o d z i ć j e d e n z problemóww i d o c z n y c h w wyborachsejmowych(ostrakonkurencja w e -

w n ą t r z p a r t y j n a ) . Alezdrugiejstronydużaskalazwycięstwpojedynczych„jedynek”wokręga chuwypu-

kl a wątpliwysensłączeniarywalizacjiwewnątrzpartyjnejzrywalizacjąmiędzypartyjnąwtakimksz tał-c i e .

20

(21)

Podziały terytorialne a rywalizacjawyborcza

Zarównowrywalizacjimiędzy-,jakiwewnętrzpartyjnejczynnikiemnadmierniewpł ywającymn a obsadęmandatustająsiętożsamościterytorialne.Systemwyborczydaje możliwośćrozgry-w a n i a i c h , n a p ę d z a podziały,zamiast je łagodzić.

KolejnywątekanalizysystemuproporcjonalnegoobowiązującegowwyborachsamorządowychwPol- s c e w i ą ż e s i ę z t e r y t o r i a l n y m wymiaremrywalizacjiwyborczej.Jest on

szczególnie istotny

wwyborachd o sejmikówwojewództwzewzględunato,żepodziałyterytorialnewokręgachsejmiko wychsąbar-d z o wyraźne–

j e d n o s t k ę o i s t o t n y m z n a c z e n i u p o l i t y c z n y m stanowipowiat,a w c z e ś n i e j s z e a n a l i z y p o k a z u j ą znaczenieidentyfikacjiterytorialnejdla wynikuwyborczegolist⁹.Jednaktakżenap oziomiepowiatówordynacjamożebyćźródłemistotnychnapięćnatleterytorialnym(konkurująwtedyzes obątożsamościgminne).

Reprezentacjawradachpowiatów

Znaczącymzjawiskiemwpowiatachsąugrupowania,którezdobywająmandatytylkowc zęściokręgów.

Dużezróżnicowanies c e n y p o l i t y c z n e j w powiatachsprawia,ż e n i e m a o c z y w i s t e g o w z o r u , w e d ł u g któregozdobytegłosyprzekładająsięnamandaty.Najczęstszymmodelemjestrywalizacjakilku ugru-powańopoparciuwgranicach5–25% w poszczególnychokręgach.Nawykresiepokazano, jaka

częśćl i s t wposzczególnychprzedziałachpoparciazdobyłamandaty(tylkotych,któreprzekroczył ypróg5%w skalijednostki).Jakwidać,poparciewnajczęściejwystępującychprzedziałachoznacza oscylowaniewokółnaturalnegoproguwyborczego.Wielezależytuzarównoodliczbymandatów,ja kirozkładupoparciadlakonkurentów.Poparcieniecopowyżej20%wokręgudziesięciomandatowymg warantujem a n d a t idajeszansęnadrugi.Wdwóchokręgachpięciomandatowychumożliwia zdobyciejednegom a n d a t u , l e c z n i e gwarantujej u ż t a k i e j pewności.N a t o m i a s t w t r z e c h okręgachtrójmandatowychnajprawdopodobniejniedajeżadnegomandatu.Wwyborachpowiatow ychmożnaspotkaćprzypadki,g d y wokręgutrójmandatowymlistaopoparciu45%zdobywawszystki emandaty(jeśligrospozosta-ł y c h głosówpadłonatrzylistyopoparciubliskim14%)lubteż

zdobywa

tylkojedenmandat,jeślidwiei n n e l i s t y m i a ł y poparcieokoło2 5 % . D l a t e g o u k ł a d y poparcias p o ł e c z n e g o i wyborczegoe f e k t u s ą w powiatachbardzoskomplikowane.

Łącznyefektjesttaki,żeponad1/3ugrupowańformalnieuczestniczącychwpodzialemandatówosta- t e c z n i e ichwdanymokręgunieotrzymuje.Wskrajnymprzypadkumandatuniezdobyłalista,naktó -

rąoddałogłos24%wyborcówwokręgu.Takasytuacjaprowadzidomarnowaniagłosówwyborców(

w i ę c e j wrozdziale4.1).Jestteżjednakistotnymczynnikiemterytorialnejgryinteresówwradac hpo-

wiatów.Wczterechnadziesięćpowiatówzdarzasięconajwyżejjednalista,którazdobywamandat yw e w s z y s t k i c h okręgach( d a n e d l a wyborówz 2 0 1 0 roku).W dziewięciupowiatachn i e byłoż a d n e j listy,któramiałabyradnychzewszystkichokręgów.Wtakiejsytuacjibudowaniekoalicjiipodzi ałynal i n i i rządzący–

opozycjamogąopieraćsięnapodziałachterytorialnych.Tozaśbezwątpieniautrudniaintegracjęje dnostek.

9 Więcej: J. Flis,Reprezentacja powiatów w sejmikach na przykładzieMałopolski,

„ZeszytyNaukoweActaPolitica”2 0 1 5 , nr 33, s. 32–57; M.Bukowski,J. Flis, A. Hess, A. Szymańska,Opcja czy osoba. Upartyjnienie versuspersona-

lizacja w wyborachsamorządowych,Kraków2011; J. Flis,Wybory do Sejmu i sejmiku na przykładzieŁapanowa,[w:] 21 M. Magoska(red.),Wybory samorządowe wkontekściemediów ipolityki,Kraków2008.

(22)

223 15 848

1087 1067 1017

694

561 496

308 267

150 97 221591 1

41 0–55–10

47

10–15 15–20 20–25 25–30 30–35 35–40 40–45 45–50 50–55 55–60 60–65 65–70 70–75 75–80 Poparcie listy w okręgu (%)

mandatowe bez mandatu

Ryc.8.Liczbalistzmandatemibezmandatuwzależnościodwysokościpoparciawokręgu–

wy-b o r y powiatowew 2010roku

Częśćugrupowańn i e w y s t a w i a l i s t w e w s z y s t k i c h okręgach,l e c z koncentrujes i ę n a w y k l u c z a j ą c e j tożsamości–

reprezentujepojedynczągminęwopozycjidocałegopowiatu.Tasytuacjajestsprzecznaz ogólnymwyo brażeniemocelachiregułachdziałaniaobecnejordynacji.Gdybybyłotozjawiskomar-

g i n a l n e , dałobysięjezignorować.Jednakparametrysystemusprawiają,żeproblemtenmożnau znaćz a i s t o t n ą składowąlokalnego życia politycznego.

Reprezentacjapowiatóww sejmikach

Wwielusejmikachsystemniezapewniaadekwatnejreprezentacjiwspólnotterytorialnychtwo -r z ą c y c h okręg.

Wielepowyższychwątkówprzekonuje,żeefektyrywalizacjipolitycznejwwarunkachobecnejordynacjis ą wistotnymstopniuzależneodwielkościokręguwyborczegoipoziomurozdrobnieniascenypoli- t y c z n e j . Szczególnieistotnejestto,ilemandatówwposzczególnychokręgachzdobywająkonku rującez e s o b ą listy.M a t o z n a c z e n i e t a k ż e d l a charakterureprezentacji.J e ś l iw c a ł y m okręgu tylkoj e d e n radnyzdobywamandatdlalisty,topodstawowymoczekiwaniemwobecniegojestre prezentowaniew s z y s t k i c h wyborców,którzyzagłosowalinatęlistęwdanymokręgu.Jeżelinat omiastradnychzjed-

n e j l i s t y w okręguj e s t w i ę c e j , i s t n i e j e d o m n i e m a n i e , ż e ka ż d y z n i c h reprezentujec z ę ś ć w y b o rc ó w d a n e j partii,aprzynajmniej–

każdyznichzawdzięczawybórinnymobywatelom.Możezatempojawićs i ę swoistypodziałnarewiryr adnych,któresą„obsługiwane”przezposzczególnychreprezentantów.W tejsytuacjiszczególniewi docznystajesięparadokssystemuproporcjonalnegozgłosempreferen-

c y j n y m . Radniztegosamegougrupowaniapoczęścikooperują–

sąpowiązanizesobąswoimiwyni-k a m i , a wzrostpoparciadla jednego z nichmożeprzynieśćkorzyścidlapozostałych.Ale

jednocześniekonkurujązesobąwwyściguomandatirywalizująogłosy grupywyborcówozbliżo nychpreferen-c j a c h .

22

Liczbalist Fundacjaim.StefanaBatorego

(23)

1 1

2 2 4 1 1 2

4 14 1 44 4 5 3

77 1 019 3 09 7 23 1

7 1320 2 78 2 3 2

7

6

5 3 1 3

4 2 2

3 9

2

1 19 9

0

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

liczba powiatów

Podziałyterytorialneukładająsięwpodobnewzorywewszystkich województwach(zawsz eznajdu -

j ą s i ę w n i c h w i ę k s z e m i a s t a i m n i e j s z e ośrodki,z k t ó r y c h c z ę ś ć j e s t głównymim i a s t a m i okręgówwyborczych,ale–jakpokazywaliśmywcześniej–

przytłaczającaczęść powiatównależydookręgóws k ł a d a j ą c y c h si ęz ki lku powiatów).Wy s tę pu ją ce zróżnicowanias ąo cz yw iś ci e zw ią za n ez wielkościąokręgówiliczbąpowiatów,któr ejetworzą(cozostałopokazanewrozdziale3.1).Wprzypadkuwy-

borówpowiatowychspektrumkombinacjijestdużowiększeituwskazaniesystematycznychwzoró wbyłobyutrudnione.Ztegowzględuwtejczęściopracowaniabadaniazostałyograniczonedowyborówsej mikowych.

Nakolejnymwykresie( r y c . 9 ) p o k a z a n o , j a k a j e s t relacjaliczbymandatówzdobywanychprzezp o -

s z c z e g ó l n e listywokręgachdoliczbypowiatów,naktóredzieli siędanyokręg.Liczbypo kazują,iles y t u a c j i d a n e g o rodzajumiało miejsce w skalikraju.

Ryc.9.Liczbamandatówzdobywanychprzezlistyaliczbapowiatówwokręgu–

wyborysejmi-kowew 2010roku

Jeślip o m i n ą ć okręgiz j e d n y m l u b d w o m a powiatami,t o w p r z y t ł a c z a j ą c e j l i c z b i e przypad kówl i s t y zdobywająwyraźniemniejmandatów,niżjestpowiatówwdanymokręgu.Toprowadzido pytania,c z y wtakiejsytuacjiwszystkiepowiatymogąliczyćnaswoichreprezentantówwsejmi ku.Jeślizatemokręgpięciomandatowyzłożonyjestzpięciupowiatów(jaktopokazanonaryc.1),toj eszczeniezna-

czy,żekażdyztychpowiatówbędziemiał„swojego”radnego–takiego,którywłaśnietemupowiatowi 23

liczbamandatów Fundacjaim.StefanaBatorego