Rola i znaczenie informacji terminologicznej

Język specjalistyczny pełni dwie ważne funkcje: kognitywną, polegającą na zdobywaniu, tworzeniu i organizacji specjalistycznej wiedzy, oraz funkcję komunikacyjną¹³¹, umożliwiającą wspólne realizowanie działalności i tworzenie

131 Niektórzy badacze uważają funkcję komunikacyjną za podrzędną w stosunku do funkcji kognitywnej (G^rucza S., 2008B, s. 79).

cd. tab. 1

relacji społecznych. Terminologia, stanowiąc element języka specjalistycznego (w tym naukowego i technicznego), jest przede wszystkim narzędziem dzia-łalności poznawczej i praktycznej. Funkcjonuje na wielu polach intelektualnej działalności człowieka, ale głównie w nauce, technice oraz gospodarce. W tych właśnie obszarach zostanie przedstawiona rola i znaczenie informacji termino-logicznej.

W ujęciu przedmiotowym (wytworowym) nauka to systematycznie upo-rządkowany zbiór wybranych pojęć, przyjętych twierdzeń, teorii, modeli, kon-cepcji i hipotez, będących przedmiotem działalności naukowej. Przedmiotem nauki są więc pojęcia i ich cechy oraz relacje (w tym funkcje) między tymi pojęciami. Naukowcy tworzą pojęcia w wyniku procesów kognitywnych, które są nierozerwalnie związane z językiem: „Pojęcia tworzą się w wyniku uogól-niającego, abstrahującego myślenia, a istnienie abstrakcyjnego myślenia jest możliwe tylko dzięki językowi” (m^ihajlov, Č^ernyj,­‍ g^ilârevskij, 1976, s. 86).

Ścisły związek myślenia z językiem podkreśla również John Dewey, który uznaje mowę — rozumianą jako komunikaty ustne i pisemne, obrazy, pomniki, gesty i mimikę — za narzędzie myślenia (d^ewey, 1988, s. 210). Myślenie to najbardziej złożony proces poznawczy, będący uogólnionym i pośrednim pozna-niem obiektów rzeczywistości (przedmiotów, organizmów, zjawisk, procesów, zdarzeń), ich cech oraz zachodzących między nimi relacji). Język umożliwia realizację tego procesu¹³², pozwalając między innymi na definiowanie pojęć, przeprowadzanie eksperymentów myślowych, werbalizację wniosków, komuni-kowanie wyników badań oraz na prowadzenie naukowego dyskursu. Myślenie naukowe jest usprawniane przez język specjalistyczny, który ma wyższą niż język ogólny zdolność do wyrażania określonych pojęć za pomocą systemu znaków, co pozwala na dokładniejszą reprezentację wiedzy i sformalizowanie dyskursu, ograniczając jego niejednoznaczność, osobiste dygresje i mało pro-duktywne dyskusje (z^marzer, 2008, s. 78). Język specjalistyczny jest więc narzędziem uprawiania nauki i środkiem transferu wiedzy, będącej produktem myślenia naukowego, którego zmaterializowaną formą jest tekst¹³³. Poprawnie usystematyzowany zbiór pojęć i terminów, jednoznacznie rozumianych przez daną społeczność badawczą, ułatwia naukowcom dostrzeżenie luk pojęciowych, a tym samym potencjalnych problemów, których rozwiązanie może przyczynić się do postępu w nauce i przynieść szereg praktycznych zastosowań w różnych sferach życia.

W technice ogromną rolę odgrywa informacja patentowa, którą najczęściej określa się metaforycznie jako „źródło inspiracji”. Stanowi ona „światowy re-jestr twórczości technicznej, ilustrujący dorobek poszczególnych twórców i firm

132 Wciąż nie rozstrzygnięto, czy możliwe jest myślenie bez języka.

133 Tekst w znaczeniu „struktury utworzonej z wyrażeń danego języka, zorganizowanej zgodnie z regułami gramatyki” (B^ojar, 2002, s. 271).

we wszystkich dziedzinach naukowo -technicznych” (S^zewc, 1992. s, 19). Dzięki temu oddaje aktualny stan techniki i służy w szczególności planowaniu prac badawczo -rozwojowych, wdrażaniu innowacji i prawnej ochronie rozwiązań technicznych. Najważniejszym źródłem informacji patentowej są opisy pa-tentowe, które przedstawiają wynalazek: jego istotę, chronione cechy, sposób wykorzystania i zakres ochrony prawnej. Opisy patentowe są tworzone przy użyciu języka technicznego i powinny być zrozumiałe dla specjalistów z tej dziedziny techniki, której patent jest przedmiotem. Problemy mogą pojawić się w przypadku wątpliwości terminologicznych, ponieważ opisy patentowe, w przeciwieństwie do norm, nie zawierają informacji wyjaśniających w postaci słowniczków czy glosariuszy. W takich sytuacjach zaleca się sprawdzanie nie-zrozumiałych terminów w innych źródłach, co w przypadku branż, które nie posiadają autoryzowanych, ogólnodostępnych opracowań terminologicznych, może być trudnym zadaniem. Nasuwa się wniosek, że również w przypadku działalności wynalazczej i innowacyjnej pojawia się potrzeba istnienia dobrze zorganizowanego systemu informacji terminologicznej, obejmującego dziedziny techniki, których ta działalność dotyczy.

System pojęciowy jest narzędziem pracy myślowej naukowców, płaszczyzną komunikacji w zespołach badawczych oraz pomostem między naukowcami a tymi, którzy zajmują się upowszechnianiem i wdrażaniem ich osiągnięć. Bez sprawnie funkcjonującego systemu terminologicznego, odzwierciedlającego sy- stem pojęciowy, praca naukowca, wynalazcy i innowatora byłyby wręcz nie-możliwe, a brak istotnych osiągnięć naukowych i technicznych osłabiłby szeroko rozumianą produkcyjną (w tym twórczą) działalność człowieka i spowolniłby wzrost komfortu życia.

Informacja terminologiczna funkcjonuje również w przestrzeni gospodar-czej. W społeczeństwie informacyjnym postrzeganie informacji jako kategorii ekonomicznej nie budzi wątpliwości, a jej rolę w życiu społecznym i gospodar-czym dostrzeżono już po II wojnie światowej, czemu w 1945 roku dał wyraz Friedrich Hayek w artykule zatytułowanym The Use of Knowledge in Society, w którym ujął informację jako dobro materialne (h^ayeK, 1945).

Informacja jako kategoria ekonomiczna może być rozpatrywana w następu-jących aspektach:

— informacja jako zasób ekonomiczny;

— informacja jako dobro publiczne;

— informacja jako czynnik produkcji;

— informacja jako produkt;

— informacja jako wyrób;

— informacja jako usługa;

— informacja jako towar;

— informacja jako dobro konsumpcyjne;

— informacja jako infrastruktura gospodarki (oleński, 2001, s. 242).

Analiza powyższych aspektów informacji w odniesieniu do informacji terminologicznej pozwoli na określenie jej ekonomicznej wartości i wskazanie roli, jaką pełni ona w gospodarce.

Józef Oleński zdefiniował informacyjny zasób ekonomiczny jako

wszelkie potencjalnie użyteczne zbiory informacji i metainformacji, zgroma-dzone i przechowywane w czasie, w miejscu oraz przy zastosowaniu techno-logii i organizacji umożliwiających ich wykorzystanie przez użytkowników finalnych informacji, działających jako podmioty ekonomiczne w gospodarce (oleński, 2001, s. 248).

Informacja terminologiczna spełnia wszystkie te wymogi, ponieważ jest użytecznym zbiorem informacji (o terminach i pojęciach) i metainformacji (np.

o źródłach terminologii) oraz jest przechowywana i udostępniana zaintereso-wanym podmiotom — użytkownikom indywidualnym, firmom, instytucjom i organizacjom.

Informacja terminologiczna, której najważniejszym elementem jest ter-minologia, stanowiąca część języka narodowego, jest dobrem publicznym, ponieważ mają do niej dostęp wszyscy obywatele, nikomu nie można zabronić korzystania z niej oraz może ona być użytkowana przez wiele osób jednocześnie (korzystanie z informacji terminologicznej przez jedną osobę nie pozbawia tej możliwości innych osób). Ograniczenia w dostępie do informacji terminolo-gicznej mogą pojawić się w przypadku korzystania z komputerowego systemu informacji terminologicznej, który może być przedsięwzięciem komercyjnym.

Wszystkie czynniki, które mają wpływ na proces wytwarzania dóbr i usług, noszą miano czynników produkcji. Informacja terminologiczna może być trak-towana jako czynnik produkcji, na równi z zasobami naturalnymi, kapitałem i pracą, ponieważ jest wykorzystywana w usługach (np. w tłumaczeniach) oraz przy tworzeniu różnego rodzaju produktów, zwłaszcza informacyjnych, na przykład w dokumentacji technicznej, raportach, normach, wielojęzycznych interfejsach użytkownika i w terminologicznych bazach danych.

Informacja jest produktem procesu informacyjnego, czyli procesu, który realizuje co najmniej jedną z następujących funkcji: generowania (produkcji) informacji, gromadzenia (zbierania) informacji, przechowywania (magazyno- wania, archiwizowania) informacji, przekazywania (transmisji) informacji, przetwarzania (przekształcania, transformacji) informacji, udostępniania (upo- wszechniania) informacji, interpretacji (translacji na język użytkownika) in-formacji, wykorzystywania (użytkowania) informacji (o^leński, 2001, s. 276).

Informacja terminologiczna w postaci utrwalonych komunikatów (wiadomości) może być produktem wszystkich wspomnianych procesów, w zależności od funkcjonalności systemu, którego jest elementem — może stanowić zasoby nie-zależnego systemu informacji terminologicznej lub być częścią innego systemu informacyjnego (np. przedsiębiorstwa, instytucji).

Wyrób to przedmiot służący zaspokajaniu określonych potrzeb, stanowiący końcowy efekt procesu produkcji. „Wyrobem informacyjnym jest skończony zbiór informacji odwzorowany w określonym języku na względnie trwałym, wydzielonym, identyfikowalnym nośniku materialnym informacji” (o^leński, 2001, s. 305). Przykładowe wyroby informacyjne (które mogą także zawierać informację terminologiczną) to książki, czasopisma, nośniki danych z utrwalo-nymi na nich informacjami (np. płyty CD), mapy, fotografie.

Informacja może występować również w formie usług informacyjnych.

Zapotrzebowanie na nie zaistnieje na przykład wtedy gdy:

— istniejące wyroby nie zaspokajają potrzeb użytkowników;

— mogą pojawić się trudności z interpretacją/wykorzystaniem informacji jako wyrobu (interpretacją przepisów prawnych w kodeksie, instalacją oprogra-mowania);

— treść informacji wymaga dostarczenia jej w formie usługi (kursy, szkolenia);

— usługa szybciej zaspokaja potrzebę użytkownika niż wyrób (uzyskanie infor-macji w telefonicznym biurze obsługi klienta może być szybsze niż odszu-kanie jej w internetowym serwisie informacyjnym).

Usługi związane z informacją terminologiczną mogą świadczyć różne instytucje i firmy. Na przykład w niektórych państwach (takich jak Szwecja, Finlandia czy Litwa) istnieją narodowe centra terminologii, które świadczą sze-reg usług terminologicznych, a niemal w każdym kraju działają firmy mające w swojej ofercie handlowej tzw. usługi lokalizacyjne, polegające na dostosowy-waniu (w tym m.in. tłumaczeniu) wszelkiego rodzaju dokumentów, materiałów multimedialnych, oprogramowania i stron internetowych, do wymogów danej kultury i języka. Tego typu usługi ułatwiają przedsiębiorcom wprowadzanie swoich produktów na zagraniczne rynki.

Informacja jest towarem (produktem lub usługą), ponieważ stanowi przed-miot rynkowych transakcji. Informację terminologiczną jako produkt można zakupić na przykład w formie słowników terminologicznych, a jako usługę

— w postaci odpłatnego szkolenia poświęconego organizacji terminologii lub kursu obsługi oprogramowania do zarządzania terminologią.

W społeczeństwie informacyjnym, w którym zachodzi między innymi prze-twarzanie i wykorzystywanie informacji na szeroką skalę przez większość jego obywateli, podaż informacji oraz jej konsumpcja nieustannie rośnie. Znaczna część sektora informacyjnego zajmuje się produkcją informacji przeznaczonej do konsumpcji, czyli do wykorzystywania przy bezpośrednim lub pośrednim zaspokajaniu potrzeb informacyjnych. Rośnie również zapotrzebowanie na in-formację terminologiczną, o czym pośrednio może świadczyć intensyfikowanie działań (np. tworzenie internetowych serwisów terminologicznych) służących dostarczaniu jej konsumentom -użytkownikom.

Informacja jest częścią infrastruktury gospodarczej kraju, więc o jej zakresie i funkcjach decyduje państwo. W społeczeństwach demokratycznych ogranicza

ono swoją rolę do utrzymywania informacyjnych zasobów i systemów bezpo-średnio związanych z administracją państwową i z tymi obszarami, w których obywatele nie są w stanie sami zapewnić utrzymania i prawidłowego funkcjo-nowania infrastruktury. Ponadto państwo, za pośrednictwem aktów prawnych, ustala obejmujące także infrastrukturalne zasoby i systemy informacyjne reguły społecznego ładu informacyjnego (o^leński, 2001, s. 313). Terminologia jest mię-dzy innymi wytworem nauki, a nauka, będąc częścią infrastruktury -ekonomicznej państwa, jest w Polsce finansowana ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego.

Informacja terminologiczna we wszystkich swoich aspektach przynosi ko-rzyści gospodarce, ponieważ bez względu na to, czy jest dobrem publicznym, finansowanym z budżetu państwa, budżetów samorządowych lub innych fun-duszy, czy towarem komercyjnym, stanowiącym źródło dochodu prywatnych przedsiębiorstw, zawsze będzie czynnikiem mającym istotny wpływ na postęp naukowy i technologiczny, który w głównej mierze decyduje o stopniu rozwoju kraju i jego pozycji ekonomicznej w świecie.

* * *

Rolę i znaczenie terminologii dostrzegają przedstawiciele krajowych i mię-dzynarodowych stowarzyszeń, sieci oraz ośrodków dokumentacji terminologicz-nej, którzy podpisując Deklarację Brukselską o Międzynarodowej Współpracy Terminologicznej¹³⁴, zapewniają, że

— są świadomi obecności terminologii w każdym aspekcie działalności czło-wieka,

— uznają terminologię za zasadniczy środek przekazywania informacji w ko-munikacji specjalistycznej, dostrzegając równocześnie jej kluczową rolę w ochronie i promowaniu różnorodności kulturowej i językowej,

— uznają potrzebę uświadomienia specjalistom i decydentom wyjątkowej war-tości terminologii jako narzędzia komunikacji i transferu wiedzy,

134 Deklaracja Brukselska jest rezultatem obrad, jakie miały miejsce podczas szczytu zaty-tułowanego „Terminology: Interaction and Diversity”, który odbył się w dniach 13—15 czerwca 2002 r. w Brukseli. Celem tego spotkania było zbadanie możliwości stworzenia infrastruktury terminologicznej w Europie, z myślą również o tym, aby zdobyte doświadczenia mogły zostać wykorzystane także w innych rejonach świata. Deklarację podpisało wiele organizacji, m.in.:

Acaterm, AETER, AIT, As.I.Term, Bureau de la traduction, Bulterm, Cindoc, CTB, Colterm, Danterm, Deuterm, DTT, EAFT/AET, Eafterm, ELETO, ELOT, ELRA, Eter, GTW, Hungterm, IITF, ÍM, Infoterm, IPC, ISRDS, Jiamcatt, Korterm, LTT, NL -Term, Nordterm, Office de la lan-gue française, Paraterm, Polterm, PRO -TLS, Radt, Realiter, Rifal, RITerm, Russian Terminology Association, Société française de terminologie, Sprakradet, Nederlandse Taalunie, Termcat, Ter-migal, Termip, Termisti, TermNet, TermRom -Moldova, Termrom -Romania, TNC, TSK, Union Latine, Uruterm, Uzei, Venterm (European Association for Terminology).

— podkreślają konieczność uwzględniania przez specjalistów potrzeb i oczeki-wań użytkowników terminologii,

— uznają potrzebę współpracy w wymiarze ogólnoświatowym, zwłaszcza w celu skoordynowanego dzielenia się zasobami terminologicznymi,

— starają się wspierać rozwój infrastruktur terminologicznych.

(European Association for Terminology)

Terminologia pojawia się wszędzie tam, gdzie człowiek zaczyna się w czymś specjalizować. Może to być specjalizacja w wybranej dziedzinie nauki lub działalności praktycznej, czy nawet hobbystycznej. W działalności -badawczej i gospodarczej informacja terminologiczna ma istotne znaczenie dla specjalistów i ogółu społeczeństwa, ponieważ umożliwia tworzenie wiedzy (teoretycznej i praktycznej) i dostęp do niej, usprawnia komunikację specjali-styczną (naukową i fachową) oraz ułatwia popularyzację nauki — rozumianą zarówno jako przekaz gotowej wiedzy naukowej, jak i uczenie jej odbiorców naukowego języka, rozumienia zasad myślenia naukowego i kształtowania naukowego światopoglądu (G^ajda, 1990, s. 132).