Okręgi wyborcze
Jednym z podstawowych elementów tworzących dany system wyborczy oraz decydujących o efektach jego funkcjonowania w praktyce jest podział terytorium państwa (względnie – podział terytorium właściwości danej rady w wyborach samorządowych) na okręgi wyborcze. Sam podział obszaru na którym przeprowadzane są wybory pełni kilka funkcji. Pierwszą jest umożliwienie proporcjonalnej reprezentacji różnych regionów w składzie ciała wybieranego, co ma szczególne znaczenie w przypadku konfliktu między centrum a peryferiami. Drugą – redukcję ilościową maksymalnej oferty wyborczej (oferty kandydatów) przedstawianej bezpośrednio pojedynczemu wyborcy, dzięki czemu ma on większą możliwość poznania przedstawionej mu oferty i dokonania wyboru zgodnego ze swoim interesem oraz poglądami. Trzecią funkcją podziału na okręgi jest determinowanie faktycznego poziomu proporcjonalności systemu wyborczego i wpływanie na ostateczny efekt funkcjonowania formuły wyborczej. Można stwierdzić, że o ile przeformułowanie wyników głosowania w okręgu na wyniki wyborów jest zależne wprost od zastosowanej formuły wyborczej, to przeformułowanie wyniku głosowania na poziomie całości wybieranego ciała na całościowy wynik wyborów jest w pierwszej kolejności zależne od struktury okręgów wyborczych60.
Podział na okręgi wyborcze bezpośrednio odnosi się do kwestii zachowania zasady równości wyborów. Równość wyborów jest pojęciem równie powszechnie stosowanym, co niejasnym i często wymykającym się próbom konkretnego i jednoznacznego zdefiniowania. Tymczasem, nie sposób ocenić wpływu zmian w systemie wyborczym na równość bez jej zdefiniowania oraz określenia jej funkcji w całości procesu wyborczego. Oczywistym jest, że równość wyborcza nie może oznaczać zapewnienia każdemu ugrupowaniu równego wpływu na wykonywanie władzy w oderwaniu od takich czynników jak liczba zwolenników wyrażona poparciem wyborczym. Jej kwintesencji należy zatem dopatrywać się w zapewnieniu wszystkim uczestnikom procesu wyborczego równych szans i możliwości oraz
Strona 55 z 535
zapewnieniu równego wpływu podejmowanych przez nie równoważnych działań i aktów na proces wyborczy i jego wynik61.
Równość wyborczą należy traktować jako jeden z elementów równości politycznej, wskazywanej jako jedna z podstawowych wartości ustrojowych państw demokratycznych w ich aktach normatywnych najwyższego rzędu (np. w Konstytucji RP, m.in. w preambule oraz art. 1162). W jasny sposób pojęcie równości politycznej oddaje uznawana za klasyczną, definicja R. A. Dahla i C. E. Lindbloma określających równość polityczną jako „kontrolę nad decyzjami władzy w ten sposób, że preferencja jednego obywatela nie ma większej wagi niż preferencja każdego innego obywatela”63. Równość w procesie wyborczym, stanowiąca element równości politycznej, powinna realizować wyżej przytoczoną zasadę, zaś zastosowany system wyborczy powinien przeciwdziałać jej naruszeniu. Jak wskazuje Piotr Uziębło, przytaczając stanowisko C. S. Quińionesa, o „równości w prawie wyborczym można mówić, gdy nie istnieją naturalne lub przypadkowe czynniki niekorzystne, które prowadzą do jej zniekształcenia. Konsekwencją przyjęcia takiego stanowiska staje się zapewnienie równości pojmowanej jako forma sprawiedliwych wyborów, przez usuwanie tych mechanizmów wyborów i prawa ich regulującego, które prowadzą do zaburzenia rzeczywistej równości w procesie wyborczym. Tak więc równość jest po prostu rozumiana jako zapewnienie spójnych i tożsamych warunków rywalizacji aktorom sceny politycznej w wyborach”64. Oczywistym jest, że tak nieostre pojęcie jak równość wyborcza może być rozumiana w różny sposób – od definicji wąskich, koncentrujących się jedynie np. na zapewnieniu formalnie równych szans (przez przyznanie każdemu głosującemu równej liczby głosów, relatywnie szersze definicje wskazują również na wymóg równej siły głosu w ramach okręgu) po definicje dotykające w sposób szeroki całości procesu wyborczego. Warto przytoczyć w tym miejscu przykład definicji zastosowanej przez J. W. Still’a, w której wskazuje on aż sześć kryteriów równości wyborów. Obok podstawowych, właściwych również dla definicji węższych, czyli zapewnienia równej liczby głosów i równej siły głosu
61 P. Uziębło, Zasada równości wyborów parlamentarnych w państwach europejskich
i południowoamerykańskich, Warszawa 2013, s. 17-18. 62
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r., przyjęta przez Naród w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., podpisana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 lipca 1997 r., Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483. 63 R. A. Dahl, C. E. Lindblom, Politics, Economics and Welfare, New York 1953, s. 41.
Strona 56 z 535
(przez co rozumiane jest równe prawdopodobieństwo oddania głosu, który w tożsamy sposób będzie wpływał na wynik procesu wyborczego), wskazywał on na takie aspekty jak zapewnienie równości przy podziale terytorium właściwego dla kompetencji danego ciała wybieralnego65, zapewnienie tożsamego wyniku wyborów na który nie powinna wpływać pozycja poszczególnych wyborców w ramach systemu wyborczego, zapewnienie proporcjonalnej do poparcia wyborczego reprezentacji, a w ramach systemów większościowych – równej względem poziomu poparcia reprezentacji mniejszości66.
Odnosząc się do równości wyborów należy wskazać na możliwe jej ujęcia (aspekty) – przy czym obok aspektu formalnego oraz materialnego, które są powszechnie przyjmowane przez teoretyków, można wskazać aspekt urzeczywistnienia zasady fair play67. Pierwszy z nich jest skoncentrowany na przysługujących wyborcy uprawnieniom w procesie wyborczym, przez co należy rozumieć zapewnienie każdemu głosującemu równej liczby głosów, ale również zapewnienie równych uprawnień (a w określonych prawem przypadkach również równych obowiązków) w całości procesu wyborczego, przez co rozumie się m.in. zgłaszanie kandydatów, uczestnictwo w tych organach wyborczych, które nie mają charakteru eksperckiego, prowadzenie kampanii wraz ze związanymi z tym możliwościami pozyskiwania środków finansowych oraz wykorzystywaniem innych narzędzi (np. zapewnienie równego dostępu do miejsc przeznaczonych na umieszczanie ogłoszeń wyborczych), prawo do oddania głosu w określony sposób i w określonym miejscu, jak i weryfikowanie prawidłowego przebiegu procesu wyborczego, a co a tym idzie – jego ważności68. Kolejny z aspektów – materialny – jest istotniejszy z punktu widzenia podziału na okręgi wyborcze. Koncentruje się on na sile głosu (pojedynczego obywatela oraz poszczególnych zbiorowości) i uwarunkowaniach z tym związanych. Aspekt materialny równości wyborczej można najprościej zdefiniować jako zapewnienie jednakowego wpływu na ostateczny rezultat wyborów głosowi każdego wyborcy. Równość ta jest realizowana głównie na dwóch
65 Co w jego zamyśle odnosiło się do parlamentu, jednakże, zgodnie ze wskazanym wcześniej coraz większym zainteresowaniem badaniami ustroju samorządu terytorialnego, może mieć zastosowanie również i w tym wypadku
66 Ibidem, s. 27. J. W. Still, Political Equality and Election System, „Ethics” 1981, Vol. 91, No. 3, s. 378-387. 67 P. Uziębło, Zasada równości wyborów parlamentarnych…, s. 56-58.
Strona 57 z 535
polach: osiągnięcia stanu, w którym liczba preferencji wyborczych wyborców (wyrażona liczbą głosów) przypadająca na każdy mandat każdego ugrupowania jest równa oraz w ujęciu terytorialnym – zapewnienia równej względem liczby uprawnionych do głosowania (lub mieszkańców, ewentualnie faktycznie głosujących69) alokacji mandatów między okręgi wyborcze70. Jest oczywistym, że uzyskanie całkowitej równości na wskazanych polach jest w praktyce niemożliwe, ocena realizacji zasady równości zależna powinna być zatem od maksymalnego zbliżenia się do przedstawionych założeń, a ocena wpływu zmian w systemie wyborczym na materialny aspektu równości wyborów – od wpływu wprowadzonych zmian na jego realizację. Trzecim wymiarem równości jest zapewnienie „politycznego
fair play” – szczególnie istotnego z praktycznego punktu widzenia. Jego realizacja
oznacza stworzenie takich warunków, które wykluczają wszelkie mechanizmy mogące powodować uprzywilejowanie określonych uczestników procesu wyborczego, w szczególności stronnictw posiadających władzę polityczną lub w niej dominujących71. Rozprawa, co do zasady, nie odnosi się do równości w wymiarach formalnym oraz „politycznego fair play”, choć w szczególności ta ostatnia może i powinna stać się obiektem odrębnych analiz72.
Zapewnienie idealnej równości materialnej wyborów, również na etapie podziału obszaru na którym przeprowadzane są wybory, jest w praktyce niemożliwe. Wynika to wprost z dyskretnego charakteru liczby mandatów (nie istnieje możliwość przypisania okręgowi, jak też ugrupowaniu lub kandydatowi, części mandatu). Zjawisko nierówności ma więc pierwotnie charakter obiektywny. Niezależnie od tego, zastosowany podział na okręgi wyborcze może realizować zasadę równości w różnym stopniu, w tym również przynosić korzyści określonym częściom obszaru na którym
69 P. Uziębło, Zasada równości w wyborach do Sejmu RP (wybrane zagadnienia), „Studia Wyborcze”, tom 6, Łódź 2008, s. 51.
70 Ibidem, s. 56. 71 Ibidem, s. 218.
72 Wskazuje na to m.in. utrzymanie lub wzmocnienie dominującej pozycji przez stronnictwa posiadające wpływ na władzę wykonawczą na poziomie jednostek samorządu terytorialnego, w szczególności zaś wzmocnienie pozycji lokalnych quasi-partii skupionych wokół lidera będącego dotychczasowym wójtem, burmistrzem lub prezydentem miasta, a co za tym idzie – m.in. jednym z głównych pracodawców na terenie gminy. O roli quasi-partii patrz: J. Galicki, Wybrane aspekty rywalizacji wyborczej w wyborach do organów samorządu terytorialnego, „Studia Wyborcze”, tom 17, Łódź 2014, s. 125-126 i 135-136.
Strona 58 z 535
przeprowadzane są wybory lub też określonym partiom politycznym (kandydatom). Zjawisko nierównej reprezentacji określane jest terminem malapportionmentu.
Podział na okręgi wyborcze może realizować w możliwie maksymalnym stopniu zasadę równości, gdy na całym obszarze wyborczym określonej liczbie jednostek (mieszkańców, uprawnionych do głosowania lub oddanych głosów – zależnie od przyjętych rozwiązań) przypisuje się jeden mandat. Dla jej realizacji można posłużyć się jedną z dwóch procedur – pierwszą z nich jest podział obszaru na którym przeprowadzane są wybory na okręgi, których populacja (lub liczba uprawnionych) odpowiada liczbie, której przysługuje jeden mandat, przy czym granice takich okręgów powinny być każdorazowo aktualizowane i dostosowywane do procesów migracyjnych. Druga możliwość to wyznaczenie granic okręgów wyborczych opartych np. na podziale administracyjnym danego obszaru oraz obliczenie ile mandatów przysługiwać powinno danemu okręgowi ze względu na liczbę mieszkańców (względnie liczbę uprawnionych) – procedura ta jest właściwa dla wielomandatowych okręgów wyborczych i wymaga każdorazowej aktualizacji, jednakże nie na poziomie granic a na poziomie liczby mandatów przypisanych do okręgu, która może zmienić się ze względu na udział populacji (względnie uprawnionych) na obszarze okręgu względem populacji (względnie uprawnionych) na całym obszarze na którym przeprowadzane są wybory. Nie wyklucza to jednakże przeprowadzania zmian granic okręgów, w szczególności w sytuacji, gdy procedura przypisywania mandatów okręgom wyborczym została wcześniej określona z wykorzystaniem maksymalnych odchyleń siły głosu wyborców w poszczególnych okręgach.
W ujęciu historycznym zjawisko malapportionmentu najczęściej miało związek z zaniechaniem aktualizacji granic (lub wielkości) okręgów wyborczych wynikających z procesów migracyjnych.
Przyjęty podział na okręgi wyborcze ma, jak wspomniano, wpływ na poziom proporcjonalności całości wyborów. Różnie jednak wygląda to w wyborach przeprowadzanych wedle formuły większościowej i proporcjonalnej. Przy zastosowaniu większościowej formuły wyborczej (szczególnie FPTP oraz innych formuł generujących tożsame wyniki), wraz ze zwiększeniem liczby okręgów wyborczych (przy założeniu stałej liczby mandatów do obsadzenia w danych wyborach) poziom proporcjonalności co do zasady ulega zwiększeniu. Najprościej zobrazować to można na przykładzie wyboru 100-osobowego ciała w wyborach
Strona 59 z 535
z zastosowaniem formuły większości względnej w przypadkach skrajnych – stu jednomandatowych okręgów wyborczych (JOW) oraz jednego stumandatowego okręgu wyborczego. O ile nie można przewidzieć konkretnych wyników każdego przypadku przeprowadzenia wyborów w stu JOW-ach, to istnieje możliwość uzyskania mandatów przez kandydatów reprezentujących różne frakcje polityczne. Nie można wykluczyć, że (w ujęciu całości ciała wybieranego) zachowana zostanie zasada równości oraz, że skład frakcyjny wybranego ciała będzie odpowiadał preferencjom ogółu wyborców (choć nie jest to celem zastosowanej formuły). Przeciwnie do tego – w przypadku jednego okręgu stumandatowego frakcja (partia) która zdobędzie największe poparcie (co przy zastosowaniu formuły większości względnej może oznaczać niewielką przewagę nad frakcją cieszącą się drugim najwyższym poparciem, jak też względnie niewielkie poparcie w całym zbierze wyborców) siłą rzeczy zdobędzie wszystkie 100 mandatów. Przedstawiony przykład odnosi się oczywiście do partyjnego głosowania blokowego (Party Block Vote), w którym wyborca oddaje głos na zamkniętą listę partyjną grupującą kandydatów w liczbie pozwalającej na obsadzenie wszystkich mandatów w danym okręgu – w tym wypadku wszystkich mandatów w ciele wybieranym. Zastosowanie którejś z innych formuł większościowych mogłoby dać inne efekty, jednak dla celu ujęcia modelowego ta właśnie metoda jest najbardziej przydatna73. Zupełnie przeciwnie kształtuje się wpływ wielkości okręgów na zachowanie zasady równości wyborów oraz poziom proporcjonalności w przypadku zastosowania formuły proporcjonalnej. Nie istnieje praktyczna możliwość zastosowania jej w okręgach jednomandatowych (niezależnie od szczegółów przyjętej metody dawałaby efekt tożsamy z zastosowaniem formuły FPTP), w tym wypadku rozważyć należy więc różnice wynikające z zastosowania (dalej rozważając hipotetyczny przykład wyboru 100-osobowego ciała) pięćdziesięciu okręgów 2-mandatowych oraz jednego okręgu 100-mandatowego. W przypadku zastosowania okręgów dwumandatowych możliwość uzyskania mandatu w każdym okręgu mają jedynie dwa ugrupowania cieszące się największym poparciem
73 Można założyć, że w wypadku przyznania każdemu wyborcy 100 głosów, które oddawałby na indywidualnych kandydatów, reprezentujących jednakże konkretne ugrupowania polityczne, wyniki byłyby zbliżone do przedstawionych. Wskazuje na to praktyka głosowania „na szyldy” w większym stopniu niż na konkretne osoby, w związku z czym założenie, że wyborca preferujący ugrupowanie X, które w 100-mandatowym okręgu wystawiło 100 kandydatów, wszystkie swoje głosy przeznaczy na poparcie kandydatów „swojego” ugrupowania, jest uzasadnione.
Strona 60 z 535
wyborców w okręgu (co nie oznacza, że oba te mandaty otrzymają – możliwa jest sytuacja gdy przewaga uzyskana w ramach okręgu przez najsilniejsze ugrupowanie będzie wystarczająca aby, zgodnie z przyjętą formułą wyborczą, obsadzić oba mandaty). Pojawia się więc zjawisko wykluczenia z podziału mandatów w ramach okręgu wszystkich formacji politycznych poza dwiema najsilniejszymi, a przy założeniu względnie równego poparcia dla poszczególnych formacji na całym obszarze na którym przeprowadzane są wybory (brak np. ugrupowań regionalnych) to założenie jest prawdziwe dla całości ciała wybieranego. W efekcie dwa ugrupowania (niezależnie od posiadanego poparcia względem ogółu wyborców – liczy się jedynie poparcie względne wobec pozostałych ugrupowań) mogą zdominować cały skład ciała wybieranego. Skrajnie przeciwnie rysuje się sytuacja przy zastosowaniu jednego 100-mandatowego okręgu wyborczego. W tym wypadku zjawisko nierówności występuje w stopniu maksymalnie ograniczonym (wynikającym ze wspomnianej niepodzielności mandatów) i praktycznie każda formacja posiadająca minimalne poparcie społeczne ma zapewniony udział w podziale mandatów (wartość minimalnego udziału w zbiorze głosów, którego przekroczenie gwarantuje zdobycie przynajmniej jednego mandatu wynosi w tym przypadku 0,99%)74. W odniesieniu do wyborów przeprowadzanych z wykorzystaniem formuły proporcjonalnej ma zastosowanie teza postawiona przez G. Sartoriego: „W tym ujęciu praktyczną zasadą jest, że im mniejsze okręgi tym mniejsza proporcjonalność wyborów oraz odwrotnie: im większe okręgi wyborcze tym większa proporcjonalność”75.
Specyficzną formą manipulacji wyborczej, stanowiącą bez wątpliwości przykład działań, które należy zaliczyć do inżynierii wyborczej jest gerrymandering. Polega on na celowym ukształtowaniu granic okręgu wyborczego w taki sposób, że przewidywana struktura poparcia w ramach okręgu skutkuje zwiększeniem (lub zapewnieniem) osiągnięcia pożądanego przez decydenta wyniku wyborów. Nazwa ta pochodzi od nazwiska gubernatora stanu Massachusetts Eldbridge Gerry’ego, który w roku 1812 podpisał ustawę zmieniającą strukturę okręgów wyborczych w taki sposób, że jednemu z nich nadano kształt przypominający salamandrę. Był to przykład zastosowania inżynierii, dzięki której przedstawicielom Partii
74 Proplem progów naturalnych oraz ich znaczenie dla systemu wyborczego jest omówione w kolejnych fragmentach pracy.
75 G. Sartori, Influence of Electoral Systems, [w:] Electoral Laws and Their Political Consequences, [red.:] B. Grofman, A. Lijphart, New York 2003, s. 53
Strona 61 z 535
Demokratycznej (do której należał Gerry) miano zapewnić zwycięstwo w większej liczbie okręgów wyborczych. Zjawisko gerrymanderingu stanowi realne zagrożenie dla zachowania równości wyborczej, a w konsekwencji może prowadzić do delegitymizacji części składu ciała wybieranego, a w skrajny przypadku – do delegitymizacji całego ciała pochodzącego z wyborów, a przeciwdziałać mu można m.in. przez przekazanie ustalania granic okręgów wyborczych lub wnioskowania o ich zmiany ciałom niezależnym (eksperckim) lub spluralizowanym. Specyficzny rodzaj
gerrymanderingu stanowi tzw. „gerrymandering za porozumieniem stron”
występujący np. w Stanach Zjednoczonych Ameryki, gdzie dwie dominujące siły polityczne – Partia Demokratyczna oraz Partia Republikańska – są gwarantami zachowania funkcjonującego podziału na okręgi dającego korzyści obu ugrupowaniom przez istnienie okręgów dla nich bezpiecznych (tzw. „twierdz”), co prowadzi do utrwalenia dominacji obu podmiotów na amerykańskiej scenie politycznej i utrudnia przebicie się innym siłom politycznym76.
Zjawisko gerrymanderingu jest charakterystyczne głównie dla okręgów jednomandatowych i wyborów z wykorzystaniem formuły większościowej. Pozwala na neutralizację głosów mniejszości – także licznej, która przy zastosowaniu innego podziału mogłaby uzyskać reprezentację lub (przez budowanie twierdz) na neutralizację części głosów oddanych na dane ugrupowanie (w wyborach wedle formuły większości względnej uzyskanie 100% poparcia powoduje zmarnowanie 50% - 1 głosów). W obu przypadkach wzmacniane jest zjawisko występowania głosów nie wpływających na skład reprezentacji – albo o sile zerowej w ramach okręgu, albo wspomnianych głosów nadwyżkowych. Gerrymandering może jednak występować również w okręgach wielomandatowych z wykorzystaniem formuły proporcjonalnej, choć w tym wypadku najczęściej będzie odnosił się do ustalania wielkości okręgów (liczba mandatów możliwych do obsadzenia), a jego efekty najczęściej nie osiągną takiej skali jak w wypadku wyborów z wykorzystaniem formuły większościowej77.
Przez wspomnianą już kilkukrotnie wielkość okręgu wyborczego rozumie się przypisaną mu liczbę mandatów do obsadzenia, w przeciwieństwie do liczby mieszkańców (lub osób uprawnionych do głosowania) zamieszkałych w jego granicach (którą można określić mianem rozmiaru okręgu) czy też odległości między
76 M. Pierzgalski, Metody ilościowe..., s. 39-40.
Strona 62 z 535
punktami granicy go opisującej (co będzie wynikać z kształtu okręgu wyborczego)78. Wielkość okręgów jest kluczowym parametrem systemu wyborczego wpływającym na zachowanie równości materialnej wyborów oraz efektu proporcjonalnego przełożenia udziału danej frakcji politycznej w zbierze głosów stanowiących wyraz poparcia wśród wyborców na udział w zbiorze mandatów w skali całego ciała wybieranego. Podstawowym rozróżnieniem jest podział na jednomandatowe okręgi wyborcze (JOW) ze swej natury wymuszające zastosowanie formuły większości względnej oraz wielomandatowe okręgi wyborcze (WOW), pozostawiające dowolność w zakresie wyboru formuły wyborczej. Te ostatnie wymagają jednak dalszej analizy. Wśród funkcjonujących okręgów wielomandatowych występują zarówno okręgi dwumandatowe oraz trzymandatowe, jak i okręgi, w których do rozdysponowania przeznaczono wszystkie mandaty (co np. w wyborach do izby niższej parlamentu Holandii oznacza okręg 150-mandatowy79, a w Izraelu okręg 120-mandatowy80). Z punktu widzenia typologizacji okręgów wyborczych wydaje się właściwe wyodrębnienie okręgu obejmującego cały obszar na którym przeprowadzane są wybory –zastosowanie takiego okręgu umożliwia przeprowadzenie tzw. czystych wyborów proporcjonalnych minimalizujących deformację woli wyborców w procesie transformowania wyników głosowania na wynik wyborów. Mając wyodrębnione dwie skrajności – okręgi jednomandatowe oraz okręgi, w których następuje rozdysponowanie wszystkich dostępnych mandatów, wciąż mamy jednak do czynienia ze zbiorem możliwości dających odmienne efekty przy ich zastosowaniu.
Wśród politologów nie ma pełnej zgody co do podziału WOW, większości wypadków wskazuje się jednak małe, średnie oraz duże okręgi wyborcze. Różne sposoby ich rozgraniczania przedstawia tabela 5.
Tabela 5.
Wybrane typologie wielomandatowych okręgów wyborczych (WOW) Autor podziału małe okręgi wyborcze średnie okręgi wyborcze duże okręgi wyborcze D. Nohlen 2-5 mandatów 6-9 mandatów 10+ mandatów M. Gallagher 2-9 mandatów - 10+ mandatów F. Tuesta Soldevilla 2-5 mandatów 6-10 mandatów 11+ mandatów
78 Okręg wyborczy, [w:] Leksykon prawa wyborczego i referendalnego oraz systemów…, s. 147-148. 79
W holenderskim systemie wyborczym funkcjonuje również 19 wielomandatowych okręgów wyborczych, jednak rozdział wszystkich mandatów przeprowadzany jest na poziomie ogólnokrajowym. P. Uziębło, Zasada równości wyborów parlamentarnych..., s. 100-101. Elections, House of Representatives, https://www.houseofrepresentatives.nl/elections [dostęp 09.02.2017 r.].
Strona 63 z 535
G. Sartori 2-7 mandatów - -
Opracowanie własne na podstawie: D. Nohlen, op. cit., s. 81; M. Gallagher, Proportionality, Disproportionality and Electoral Systems, „Electoral Studies” 1991, Vol. 10, No. 1, s. 44; F. Tuesta Soldevilla, La Circunscripcion Electoral: Peru y la Region Andina, Lima 2002, s. 8; G. Sartori, Influence of Electoral Systems [w:] Electoral Laws and Their Political Consequences, [red.:] B. Grofman, A. Lijphart, New York 2003, s. 66.
W literaturze można spotkać się z odmiennymi od przedstawionych powyżej punktami widzenia, P. Uziębło wskazuje, że „okręgi, które obejmują mniej niż kilkanaście mandatów, w istotny sposób wpływają na pojawiające się deformacje, które rosną wraz ze zmniejszającą się liczbą takich mandatów w nich obsadzanych”81.