Rozmieszczenie przestrzenne elementów

Poszczególne szkice miast różniły się między sobą nie tylko liczbą i rodzajem przedstawianych elementów, ale także ich rozmieszczeniem. W różnych częściach miasta wyróżniano mniej lub więcej elementów. Pod

tym względem skala rozpiętości była znaczna. W każdym mieście występowały obszary uprzywilejowane pod tym względem, a także takie, z których nie wymieniono żadnego elementu.

Na podstawie analizy krzywych Lorenza, wskaźników i map koncentracji stwierdzono, że we wszystkich miastach najwięcej elementów wyodrębniono na obszarach szeroko rozumianych centrów miast. W odniesieniu do Kalisza, Piotrkowa Tryb., Sieradza, Skierniewic i Włocławka były to okolice rynków, a w Płocku ul. Tumska. W Koninie wyróżniono dwa obszary z przedziału najwyższego kwintyla częstości: okolice domu towarowego „Centrum” i okolice placu Wolności. W Łodzi obszar ten ma kształt wrzecionowaty z jądrem na odcinku ulicy Piotrkowskiej między ulicą Narutowicza i Piłsudskiego. Wokół tych obszarów układają się mniej więcej koncentrycznie części miast o coraz mniejszej liczbie wskazanych elementów. Lokalne, wyróżniające się koncentracje elementów występują na obszarach osiedli mieszkaniowych: Asnyka w Kaliszu, Retkinii i Karolewa w Łodzi, XXXV-lecia w Piotrkowie Tryb., Wielkiej Płyty w Płocku, Widoku w Skierniewicach i okolic ulicy Jana Pawła II w Sieradzu. Najmniej elementów pochodzi z obszarów peryferyjnych oddalonych od głównych tras wylotowych lub z obszarów położonych po drugiej stronie dużej rzeki: z Radziwia w Płocku, Szpetala i okolic we Włocławku czy z obszarów na wschód od Żegliny-Warty w Sieradzu.

Zauważono także niezwykłą zgodność: we wszystkich badanych miastach najwyższa koncentracja cechuje rozmieszczenie węzłów i punktów orientacyjnych, natomiast percypowane ścieżki są zlokalizowane stosunkowo równomiernie. Skupienie węzłów może wynikać także z niewielkiej ich liczebności. Natomiast rysowane punkty orientacyjne w większości przypadków pochodziły z obszaru centrum miasta lub z terenu zamieszkiwanego przez respondenta osiedla. Niezwykle rzadko wymieniano jakieś charakterystyczne obiekty z pozostałych obszarów miast, jak np. „Petrochemię” w Płocku czy tamę we Włocławku.

Ubogie w liczbę elementów zbiorcze obrazy byłych miast wojewódzkich Polski Środkowej dowodzą, że nie istnieją jakieś silne ich wyobrażenia, podzielane przez większość respondentów. Generalnie, badane miasta są postrzegane przez swe centralne części, a wiele obszarów peryferyjnych jest nieobecnych w świadomości większości respondentów. W szczególności uwaga ta dotyczy obszarów dawnych wsi, niedawno przyłączonych do miast w procesie ich rozwoju przestrzennego.

Bez wątpienia z Kaliszem w sposób nierozłączny kojarzy się Liceum Ogólnokształcące im. A. Asnyka, Ratusz, Teatr im. W. Bogusławskiego, park miejski oraz ulica Górnośląska z Rogatką i dworcem na jej krańcach (rys. 8), ponadto pochodzące ze Śródmieścia kościoły (Kolegiacki i św. Mikołaja), ulice (Kanonicka, Zamkowa, Grodzka i Babina), Prosna i Rynek Główny. Pozostałe elementy zauważyło mniej niż 50% ankietowanych osób.

Rys. 8. Wyobrażenie Kalisza – obraz zbiorczy

Tylko sześć elementów z obszaru Łodzi zostało wymienione przez więcej niż 50% respondentów (rys. 9). Łódź w świadomości ankietowanych, to głównie ulica Piotrkowska i plac Wolności. Ważne były również aleje: Kościuszki i Piłsudskiego, dzielnica Widzew i Dom Towarowy „Central”. Obraz Łodzi niewiele się zmienił (poszerzył) od 1990 roku jeżeli chodzi o elementy najczęściej wymieniane. Wówczas najlepiej zauważane były ulica Piotrkowska, plac Wolności i Widzew (Mordwa 1993). Ponadto w toku obecnych badań stwierdzono, że respondenci częściej odwoływali się do obszarów oraz dużych arterii komunikacyjnych. Może to świadczyć o zwiększającej się ruchliwości przestrzennej respondentów oraz coraz częstszym wykorzystywaniu w tym celu prywatnych samochodów. Poruszając się po tak dużym mieście respondenci nie znajdują jednak charakterystycznych punktów odniesienia innych niż obszary. Potwierdza to znaczna koncentracja punktów orientacyjnych na obszarze Śródmieścia i ich ubóstwo w pozostałych dzielnicach.

Rys. 9. Wyobrażenie Łodzi – obraz zbiorczy

Wszystkie najczęściej rysowane elementy tworzące obraz Konina pochodzą z obszaru Nowego Konina (rys. 10). Są to: Dworzec PKP, Domy Towarowe „Centrum”, Koniński Dom Kultury, ulice: 1 Maja, Dworcowa i Poznańska, osiedla mieszkaniowe: III i Zatorze. Obraz ten uzupełnia rzeka Warta. Znamienne jest, że ogromny, uprzemysłowiony północny obszar miasta nie odzwierciedlił się w świadomości ankietowanych. Wydaje się, że wielu respondentów traktowało te obszary jak oddzielne miejscowości. Na obrazie zbiorczym pochodziła stąd jedynie ulica Przemysłowa, która tak naprawdę na większości uwzględniających ją szkiców, „kończyła się” na wysokości Zatorza.

Rys. 10. Wyobrażenie Konina – obraz zbiorczy

Charakterystyczną cechą struktury Piotrkowa Tryb. w wyobrażeniu zbiorczym jest przebieg ulicy Słowackiego (rys. 11). Pozostałe najczęściej wymieniane elementy towarzyszą tej ulicy. Były to w świadomości ankietowanych: dworzec kolejowy i autobusowy, kościół Bernardynów, sąd, kino „Hawana”, hotel „Europa” i plac Kościuszki. Niedaleko jest na Rynek Trybunalski i liceum im. B. Chrobrego. Zestaw najważniejszych elementów uzupełniły ulice Wojska Polskiego (o podobnym charakterze jak ul. Słowackiego – ulicy dojazdowej do centrum) i Kopernika, przy której znajduje się liceum. Również pozostałe elementy obrazu zbiorczego są zlokalizowane w pobliżu wymienionych, przez co uzyskano bardzo charakterystyczne, ograniczone do niewielkiego obszaru wyobrażenie Piotrkowa Trybunalskiego.

Rys. 11. Wyobrażenie Piotrkowa Trybunalskiego – obraz zbiorczy

Dla respondentów z Płocka (rys. 12) niewątpliwie z obrazem ich miasta kojarzyło się „ich” liceum (LO im. W. Jagiełły), zbudowana w XII wieku katedra Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, ulice Jachowicza i Tumska oraz Wisła. Ponadto istotne były: jedyna przeprawa w mieście przez Wisłę – most marszałka J. Piłsudskiego, Mazowieckie Zakłady Rafineryjne i Petrochemiczne – nazywane w skrócie „Petrochemią” oraz śródmiejskie ulice: Królewiecka, Grodzka, Sienkiewicza i Kolegialna. Lewobrzeżna część miasta określana była często przez badanych licealistów jako Radziwie, na obszarze którego istotna była tylko stocznia rzeczna.

Najważniejsze elementy wyobrażenia Sieradza tworzą ciąg: Rynek – ulica Kościuszki – rondo – ulica Jana Pawła II (rys. 13). Wzdłuż nich zlokalizowane są duże, współczesne osiedla mieszkaniowe, w których mieszka zdecydowana większość przebadanych respondentów, co może być przyczyną uwypuklenia tych elementów. Ponadto w sąsiedztwie wspomnianego ciągu znajduje się również: fara (Kościół Wszystkich Świętych), Liceum Ogólnokształcące im. K. Jagiellończyka, górujący nad okolicą, okazały gmach urzędu wojewódzkiego oraz D. H. „Warta”. Duże obszary na wschodzie i zachodzie miasta nie są reprezentowane na mapie zbiorczej przez żaden element, czego przyczyną może być również pomijanie ich na planach miasta, wydawanych oficjalnie w poprzedzającym badania okresie.

Rys. 12. Wyobrażenie Płocka – obraz zbiorczy

Podobnie jak w Łodzi, w Skierniewicach również tylko 6 elementów zostało wymienione przez więcej niż 50% ankietowanych (rys. 14). Ponadto ich wskazania były wśród respondentów ze wszystkich zbadanych miast najbardziej rozbieżne, czego wynikiem jest niezwykle ubogi obraz zbiorczy. Zawiera on tylko 33 elementy, a szczególnie zauważalna jest mała liczba uwzględnionych ścieżek, co może być wynikiem dość skomplikowanego układu ulic w mieście, który trudno było przedstawić na kartce papieru. Najczęściej umieszczano na szkicach rynek z ratuszem (obecnie Urząd Miasta), zabytkowy budynek dawnego dworca PKP z linią kolejową oraz wiadukt umożliwiający dojazd na osiedle mieszkaniowe Widok .

Rys. 14. Wyobrażenie Skierniewic – obraz zbiorczy

Ankietowani we Włocławku (rys. 15) najczęściej swoje miasto utożsamiali z placem Wolności i wybiegającymi zeń ulicami Kościuszki i 3 Maja oraz z własnym Liceum Ogólnokształcacym im. M. Konopnickiej, Katedrą Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i dworcami PKP i PKS. Ponadto w ich świadomości ważna była Wisła, nadrzeczne Bulwary i most im. E. Rydza-Śmigłego, ulice: Warszawska, Kaliska i Kilińskiego, kino „Polonia”, Zielony Rynek oraz otaczające Śródmieście osiedla mieszkaniowe: Południe, Zazamcze i Kazimierza Wielkiego. Podobnie jak w Koninie włocławianie nie potrafili odzwierciedlić na papierze wyodrębniającej się przemysłowej, północno-zachodniej części miasta.

Rys. 15. Wyobrażenie Włocławka – obraz zbiorczy