Rozwijające się choroby zakaźne

Wraz ze zmianami ewolucyjnymi oraz zmianami zachowania człowieka wobec środowiska naturalnego zmianom ulega również zakres patogenów człowieka oraz chorób zakaźnych przez nie wywoływanych. Źródłem nowych patogenów u ludzi jest zazwyczaj rezerwuar zwierzęcy.

Rozwijające się choroby infekcyjne i inwazyjne (ang. emerging infectious diseases, EIDs) to choroby, których zapadalność u ludzi wzrosła w przeciągu ostatnich dwóch dekad lub istnieje zagrożenie jej wzrostu w najbliższej przyszłości. Pojawienie się choroby może być związane z rozprzestrzenieniem się nowego czynnika zakaźnego, rozpoznaniem infekcji już obecnej w populacji, ale do tej pory nieznanej lub odkryciem, iż opisana choroba ma infekcyjny charakter.

Możliwe jest również ponowne pojawienie się choroby po okresie zmniejszonej zapadalności (van Doorn 2014 [ 152]).

Dotychczas zidentyfikowano około 1 400 patogenów człowieka. Większość z nich (60%) to czynniki etiologiczne zoonoz, których przetrwanie zależne jest od zwierzęcego rezerwuaru.

Dodatkowe 5-10% patogenów przenoszonych jest przez czynniki środowiskowe. Pozostałe mogą ulegać transmisji wyłącznie wśród ludzi. Pośród rozwijających się chorób zakaźnych odsetek zoonoz jest nawet wyższy (73%), co wskazuje, że interakcje między człowiekiem a zwierzęciem stanowią szczególne ryzyko. Ponadto, większość współczesnych patogenów to patogeny występujące w przeszłości u zwierząt, które z biegiem czasu przystosowały się do nowego gospodarza, jakim jest człowiek (Taylor 2001 [ 144]).

Ze względu na to, że dla większości patogenów rezerwuar środowiskowy lub zwierzęcy jest niezbędny do przetrwania, interakcje pomiędzy populacją ludzi a otaczającym ekosystemem determinują różnorodność występujących lokalnie mikroorganizmów chorobotwórczych. Ingerencja człowieka w środowisko naturalne, globalizacja działalności ekonomicznej i kulturowej, powszechne kontakty międzyludzkie i postępująca urbanizacja zmieniają oblicze wzajemnych relacji pomiędzy patogenami a człowiekiem (Morse 2012 [ 90]). Otwarcie nowych obszarów dla turystyki (podróże przyrodnicze, wyjazdy przygodowe, trekking, polowania) prowadzi do wzrostu narażenia człowieka na różne choroby, m.in. przenoszone przez kleszcze (Holzer 2005 [ 58]). Na podstawie danych zbieranych przez ostatnie dziesięciolecia stworzona została mapa obrazująca ryzyko pojawienia się nowych zoonoz, biorąca pod uwagę możliwość transmisji patogenów ze zwierząt udomowianych oraz dzikich, a także możliwość pojawienia się nowych szczepów lekoopornych i transmisję mikroorganizmów przez wektory (Ryc. 1). Obszar Polski i innych państw Europy środkowej i zachodniej charakteryzuje się umiarkowanym ryzykiem (Morse 2012 [ 90]).

Czynnikami etiologicznymi chorób przenoszonych przez wektory (ang. vector-borne diseases) mogą być pasożyty, bakterie i wirusy. Transmisja następuje przez ukłucie odżywiających się krwią stawonogów (głównie kleszczy i komarów). W ciągu ostatnich kilku lat odnotowano

Wstęp

którym zwykle towarzyszą zmiany epidemiologiczne (np. rozmieszczenie geograficzne, częstość występowania oraz chorobotwórczość). Częstotliwość niektórych transmisyjnych chorób zwierząt domowych w Europie wzrasta, np. babeszjoza psów, anaplazmoza granulocytarna, erlichioza monocytarna psów, anaplazmoza trombocytarna, leiszmanioza. Z wyjątkiem ostatniego schorzenia, wymienione choroby są przenoszone przez kleszcze. Zarówno rozmieszczenie jak i liczebność trzech głównych gatunków kleszczy o znaczeniu medycznym i weterynaryjnym, Rhipicephalus sanguineus, Dermacentor reticulatus i Ixodes ricinus ulegają ciągłym zmianom.

Przyczyny tych zmian związane są głównie z czynnikiem ludzkim (podróże ze zwierzętami, zmiany miejsc zamieszkanych przez ludzi, aktywność społeczna i rekreacyjna), ale zmiany klimatu również mają bezpośredni wpływ na stawonogi (liczebność, rozmieszczenie geograficzne i pojemność wektorowa). Na uwagę zasługuje również wzrastająca liczba przypadków odkleszczowego zapalenia mózgu w Europie Zachodniej, a także riketsjozy przenoszone przez pchły (Beugnet 2009 [ 8]).

Ryc. 1 Mapa obrazująca ryzyko pojawienia się nowych zoonoz (Morse 2012 [ 90]).

Znaczny ekonomiczny wpływ chorób przenoszonych przez kleszcze na sektor rolniczy oraz weterynaryjny znany jest od wielu lat. Jednak w ciągu ostatnich trzydziestu lat wzrosło zainteresowanie chorobami odkleszczowymi także wśród środowiska medycznego i społeczeństwa. W Europie choroby wywoływane przez mikroorganizmy przenoszone przez kleszcze często pozostają albo błędnie diagnozowane lub też są łączone jedynie ze specjalnymi grupami zawodowymi (Holzer 2005 [ 58]).

Wśród rozwijających się chorób zakaźnych i inwazyjnych człowieka o największym znaczeniu medycznym i ich czynników etiologicznych, które mogą być przenoszone przez kleszcze I. ricinus są: kleszczowe zapalenie mózgu (wirusy z rodziny Flaviviridae), choroby z grupy gorączek plamistych (Rickettsia raoultii, Rickettsia helvetica, Rickettsia slovaca), ludzka erlichioza granulocytarna (Anaplasma phagocytophilum), tularemia (Francisella tularensis), borelioza (Borrelia burgdorferi s.l.), babeszjoza (Babesia microti, Babesia divergens, Babesia venatorum (dawniej Babesia sp. EU1)) (Amiel 2004 [ 2]; Vannier 2008 [ 153]; Parola 2004 [ 101]; Parola 2005

Wysokie ryzyko Umiarkowane ryzyko Niskie ryzyko

Wstęp

[ 99]; Parola 2013 [ 100]; Vorou 2007 [ 154]). Większość wymienionych chorób odkleszczowych identyfikowana była początkowo u człowieka, a dopiero później ich czynnik etiologiczny w kleszczach. Wraz z rozwojem metod molekularnych coraz częściej czynniki chorobotwórcze są identyfikowane najpierw w wektorze bezkręgowym, a następnie stwierdzany jest związek z zachorowaniami u człowieka (Tijsse-Klasen 2014 [ 147]). Taka sytuacja miała miejsce w przypadku R. helvetica, gatunku riketsji, którego związek z chorobą u człowieka został potwierdzony w 1999 r. (Nilsson 1999 [ 95]). W przypadku dwóch innych patogenów – Candidatus Neoehrlichia mikurensis oraz Borrelia miyamotoi pierwsze przypadki zachorowań u ludzi zostały opisane niedawno, odpowiednio w latach 2010 i 2011 (Welinder-Olsson 2010 [ 161]; Platonov 2011 [ 104]). Występowanie obu powyższych patogenów w kleszczach I. ricinus na terenie Polski zostało potwierdzone metodami molekularnymi (Welc-Falęciak 2014 [ 159]; Wodecka 2010 [ 162]).

Na występowanie, transmisję i diagnostykę chorób odkleszczowych wpływa wiele czynników (Ryc.

2).

Ryc. 2 Czynniki wpływające na występowanie, transmisję i diagnostykę chorób przenoszonych przez kleszcze (Tijsse-Klasen 2014 [ 147]).

Wstęp

konieczności, podjąć odpowiednie działania prewencyjne. Dane na temat epidemiologii chorób pozwalają określić w jakich okresach ryzyko zachorowania jest największe, oszacować częstość zachorowań i ogólny wpływ na zdrowie publiczne. Informacje takie pozwalają na łatwiejsze rozpoznawanie nowych przypadków zachorowań, co ułatwia opracowywanie metod diagnostycznych, które umożliwiają w konsekwencji łatwiejsze zbieranie danych epidemiologicznych (Tijsse-Klasen 2014 [ 147]). Z tego względu badania nad występowaniem patogenów w środowisku naturalnym stanowią istotny wkład w ochronę zdrowia publicznego.

Wstęp