Ruch społeczny, kontestacja – główne ujęcia teoretyczne
1.1. Ruchy społeczne a zmiana społeczna – problemy definiowania
Ruchy społeczne przez wielu teoretyków oraz badaczy przedmiotu pojmo-wane są jako nieodłączny (czasem wręcz fundamentalny) element współcze-snej rzeczywistości społecznej, a niekiedy nawet rzeczywistości politycznej46. Ogólnie można je określić jako zbiorowe działanie zorientowane na pewien konkretny cel. Szczególną rolą ruchów społecznych, podkreślaną zwłaszcza w kontekście naszych czasów, jest silnie oddziałujący potencjał zmian społecz-nych. Ruchy tego rodzaju uważa się bowiem za jeden z głównych podmiotów zmiany społecznej, podkreślają to m.in. tacy autorzy, jak Alain Touraine, Anthony Giddens, Manuel Castells, Claus Offe czy Piotr Sztompka.
W swoich charakterystykach ruchów społecznych, widzianych z per-spektywy zmiany społecznej, polski socjolog Piotr Sztompka wyróżnia dwa główne kryteria służące rozróżnieniu sposobów powstawania takiej zmiany.
Pierwsze kryterium dotyczy źródła tych działań – zmiany mogą pojawiać
46 Zob. P. Sztompka, Socjologia zmian społecznych..., dz. cyt., s. 255, oraz A. Giddens Socjologia, tłum. A. Szulżycka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 463.
48 Ruch społeczny, kontestacja – główne ujęcia teoretyczne
się „oddolnie” lub „odgórnie”, natomiast drugie kryterium odnosi się do in-tencjonalności podejmowanej aktywności. Zmiany mogą mieć zamierzony charakter, być realizacją założonych planów lub mogą wyłonić się jako nie-zamierzone efekty bądź wręcz skutki uboczne projektów zorientowanych na zupełnie inny cel. Skrzyżowanie wymienionych kryteriów przedstawione zostało w poniższej tabeli.
Tabela 2. Typologia zmiany
Locus podmiotowości
Oddolnie Odgórnie
Intencjonalność podmiotu ukryta 1 2
jawna 4 3
Źródło: P. Sztompka, Socjologia zmian społecznych, Wydawnictwo Znak, Kraków 2010, s. 256
Taka typologia pozwala umiejscowić ruchy społeczne w kategorii ozna-czonej numerem 4 (jawne i oddolne). Jednak jej zakres definicyjny okazuje się zbyt szeroki, gdyż do działań oddolnych zorganizowanych w określonym celu można zaliczyć zarówno spontaniczne protesty, ruchy społeczne, grupy interesu, jak i zbiurokratyzowane partie polityczne, dążące do zdobycia władzy.
Definicja ruchu społecznego w ramach kategorii nr 4 wymaga, jak widać, zawężenia. Według Sztompki ruch społeczny konstytuują cztery podstawowe komponenty:
1. istnienie zbiorowości ludzi, którzy wspólnie działają;
2. zbiorowe działanie nakierowane na wspólny cel, dotyczący jakiejś zmia-ny społecznej, definiowanej przez członków ruchu w podobzmia-ny sposób;
3. niski poziom formalnej organizacji;
4. niezinstytucjonalizowana, niekonwencjonalna forma działania o względ-nie wysokim poziomie spontaniczności47.
47 P. Sztompka, Socjologia zmian społecznych..., dz. cyt., s. 256-257.
W powyższej definicji nacisk pada na wspólne motywacje członków oraz strukturalne cechy (rozproszenie, niski poziom formalizacji) ruchów spo-łecznych. Bardzo podobne akcenty można odnaleźć w licznych definicjach obecnych w literaturze. Zbiorowy charakter działań, niski stopień zorgani-zowania oraz chęć wytworzenia zmiany podkreślają m.in. Herber Blumer, Kurt i Gladys Lang, Neil Smelser, Ralph Turner, Mayer N. Zald i Micheal Berger i wielu innych.
W analizie Sztompki, poza uzasadnieniem znaczącej roli ruchów społecz-nych we współczesnym świecie, istotne jest także podkreślenie tego, że ruchy społeczne mogą być postrzegane, w zależności od kontekstu, jako przyczyna zmiany, jej skutek, a także trwający proces. Obserwacja ruchów społecznych daje możliwość uchwycenia dynamiki „stawania się społeczeństwa”.
Warto także zwrócić uwagę na nierozerwalny związek badań ruchów społecznych z możliwością diagnozy społeczeństwa, w którym funkcjonują.
Analiza ruchów społecznych jest równocześnie analizą społeczeństwa jako całości – może pełnić funkcję swoistego barometru społecznego (daje obraz zmian strukturalnych, zmian dominujących wartości, problemów społecz-nych, obszarów konfliktowych i in.). Według Bronisława Misztala cele sta-wiane sobie przez ruchy społeczne są „wyrazem niezaspokojenia w ramach istniejącego systemu instytucjonalnego określonych potrzeb materialnych i niematerialnych; sygnałem, że zakres i formy zaspokajania określonych potrzeb nie satysfakcjonują pewnych grup społecznych; świadectwem poja-wienia się nowych układów wartości i stylów życia, które nie znajdują swego miejsca w istniejącym układzie instytucjonalnym”48.
Natomiast Anthony Giddens w swoim ujęciu problematyki ruchów spo-łecznych dodatkowo zwraca uwagę na dużą liczebność uczestników oraz
„śmiertelność” tej formy działania (do skończonego cyklu życia ruchów spo-łecznych odnosi się także analiza Piotra Sztompki). Według brytyjskiego
48 B. Misztal, Socjologiczna teoria ruchów społecznych, „Studia Socjologiczne” 1984, nr 1(92), s. 113-138, [cyt. za:] G. Ulicka, Nowe ruchy społeczne. Niepokoje i nadzieje współczesnych społeczeństw, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1993, s. 6.
50 Ruch społeczny, kontestacja – główne ujęcia teoretyczne
socjologa i twórcy teorii strukturacji ruch społeczny to „wielka grupa ludzi zaangażowanych w realizację bądź zablokowanie procesu zmiany społecznej.
Ruchy społeczne zazwyczaj działają w opozycji do organizacji, których celom i zapatrywaniom się sprzeciwiają. Jednak ruchy, którym udaje się uzyskać władzę i instytucjonalizują się, same często zmieniają sie w organizacje”49.
Odmienne stanowisko w definiowaniu ruchu społecznego prezentuje Charles Tilly, który punkt ciężkości odsuwa od zagadnienia stopnia forma-lizacji, przesuwając go w stronę problematyki celów podejmowanych działań.
W tym podejściu nacisk położony jest na występowanie w sferze publicznej
„zwykłych ludzi” (czyli niepolityków czy przedstawicieli zorganizowanych grup interesu). Oni właśnie za pomocą podejmowanych cyklicznie akcji dążą do przedstawienia większej grupie obywateli postulatów, które w ich mnie-maniu są pomijane przez aktualną politykę państwa lub niewystarczająco reprezentowane50. Amerykański socjolog i politolog wymienia następujące cechy ruchu społecznego:
1. długotrwałe, zorganizowane publiczne działania mające na celu skło-nienie władzy do zrealizowania przestawianych roszczeń zbiorowych (kampania);
2. stosowanie jednej lub kilku form aktywności publicznej: powoływa-nie koalicji i stowarzyszeń do zrealizowania określonego celu, debaty publiczne, uroczyste przemarsze, milczące manifestacje, demonstracje, akcje składania petycji, oświadczenia rozsyłane do mediów i przedsta-wiane w mediach, publikacja polemicznych broszur (repertuar ruchu społecznego);
3. wspólny, uzgodniony sposób publicznej prezentacji uczestników i uczest-niczek ruchu społecznego w oparciu o zasadę WUNC:
a) szlachetność [celów, worthiness],
b) jedność [unity],
49 A. Giddens, Socjologia..., dz. cyt., s. 733.
50 J. Kochanowski, Poza horyzont heteronormatywności. Ruchy społeczne lesbijek i gejów, „Societas/Communitas” 2007, nr 4-5, s. 134.
c) liczebność [numbers] oraz
d) podejmowanie widzialnych zobowiązań [commitment]; (wizeru-nek WUNC)51.
1.2.