Rzecznik przystąpił do postępowania sądowego:

XI.501.3.2019 z 14 kwietnia 2020 r. – zgłoszenie udziału w postępowaniu przed Sądem Apelacyjnym w spawie o ustalenie płci.

Powód jest osobą transpłciową typu M/K: metrykalnie jest płci męskiej, ale identyfikuje się z płcią żeńską. W związku z tym wniósł do Sądu Okręgowego powództwo o ustalenie płci na podstawie art. 189 k.p.c. Po stronie pozwanej wskazano matkę powoda. W prawie polskim, pomimo podejmowanych inicjatyw legislacyjnych w tym zakresie, nie istnieją przepisy prawne regulujące wprost procedurę pełnego uzgodnienia płci w sposób zgodny ze standardami międzynarodowymi. Jedynym dostępnym dla osób transpłciowych rozwiązaniem jest w tej sytuacji wytoczenie powództwa przeciwko rodzicom na podstawie art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego.

Rzecznik Praw Obywatelskich zauważył, że podstawową przyczyną umorzenia postępowania stanowiło błędne założenie Sądu o współuczestnictwie koniecznym biernym obojga rodziców powoda w postępowaniu o ustalenie płci,

183

podczas gdy ani przepisy prawa, ani najnowszy przyjęty w judykaturze standard nie uzasadniają wymogu łącznego uczestnictwa po stronie pozwanej obojga rodziców, tym bardziej w sytuacji, w której jedno z rodziców nie żyje. Powód wytoczył więc powództwo jedynie przeciwko żyjącej matce i nie wystąpił w nim o ustanowienie kuratora za nieżyjącego ojca. Skierowanie powództwa wyłącznie przeciwko matce spełnia, w ocenie Rzecznika, wymagania trybu procesowego, a ustanawianie kuratora za drugiego, nieżyjącego rodzica jest nieuzasadnione i prowadzi jedynie do niepotrzebnego przedłużenia postępowania, które zgodnie ze standardami ochrony praw człowieka powinno być prowadzone w sposób możliwie szybki i zapewniający poszanowanie życia prywatnego i rodzinnego powoda.

IV.511.52.2020 z 20 kwietnia 2020 r. – skarga Rzecznika Praw Obywatelskich o wznowienie postępowania w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku.

W dniu 14 lutego 2012 roku W.H. złożył w Sądzie Rejonowym wniosek o stwierdzenie nabycia spadku po H.H., i o stwierdzenie nabycia spadku po S.H.

Podkreślenia wymaga, że w dacie zainicjowania ww. postępowania w obrocie prawnym funkcjonowało już prawomocne postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku po H.H., tj. postanowienie Sądu Rejonowego z dnia 11 września 2006 roku. Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich biorąc pod uwagę, że w obrocie prawnym funkcjonują obecnie dwa prawomocne postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po H.H., a zatem mające ten sam przedmiot rozstrzygnięcia, zasadne jest wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem z dnia 10 października 2012 r. Postanowienie objęte niniejszą skargą zostało wydane z naruszeniem prawomocności materialnej prawomocnego wcześniejszego postanowienia, doszło zatem do naruszenia powagi rzeczy osądzonej. Rzecznik zdecydował się wnieść skargę o wznowienie postępowania, ponieważ w jego ocenie funkcjonowanie w obrocie dwóch prawomocnych postanowień stwierdzających nabycie spadku po tej samej osobie stanowi naruszenie praw, które na mocy Konstytucji, przysługują uczestnikom postępowania o stwierdzenie nabycia spadku po zmarłej H.H., tj. przede wszystkim prawa do sądu, prawa do dziedziczenia oraz zasad zaufania do państwa i bezpieczeństwa prawnego.

VII.613.13.2020 z 15 maja 2020 r. – zgłoszenie udziału w postępowaniu przed Sądem Apelacyjnym o odmowie zarejestrowania zgromadzenia publicznego.

Wnioskodawca pismem z 11 maja 2020 r. zawiadomił Prezydenta Miasta o zamiarze zorganizowania zgromadzenia publicznego w dniu 16 maja 2020 r.

Pismem z 12 maja 2020 r. Organ powiadomił wnioskodawcę, że zgłoszone przez niego zgromadzenie nie może zostać zarejestrowane z uwagi na obowiązujący zakaz organizowania zgromadzeń w rozumieniu Prawa o zgromadzeniach.

184

Wnioskodawca złożył do Sądu Okręgowego odwołanie od decyzji administracyjnej o odmowie wpisania zgromadzenia w rejestr publiczny. Sąd Okręgowy postanowieniem oddalił odwołanie Wnioskodawcy. W ocenie Sądu organ był uprawniony do niezarejestrowania zgłoszonego zgromadzenia i niezastosowania przepisów Prawa o zgromadzeniach z uwagi na fakt, że przepisy rozporządzenia Rady Ministrów dnia 2 maja 2020 r. w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii mają charakter lex specialis i wyłączają stosowanie przepisów wskazanej ustawy.

W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich organ po otrzymaniu zawiadomienia Wnioskodawcy, powinien zastosować procedurę uregulowaną w Prawie o zgromadzeniach. tj. udostępnić niezwłocznie na stronie podmiotowej w Biuletynie Informacji Publicznej informację o miejscu i terminie organizowanego zgromadzenia zgodnie z art. 7 ust. 3 tej ustawy i ewentualnie wydać decyzję administracyjną o zakazie zgromadzenia na podstawie art. 14 ustawy. Wydawanie przez organ nieprzewidzianego w ustawie zawiadomienia o odmowie rejestracji zgromadzenia zamiast decyzji o zakazie zgromadzenia stwarza po stronie obywatela poczucie niepewności prawnej i może w istotny sposób utrudniać dochodzenie na drodze sądowej naruszonych wolności i praw.

Ponadto w takiej sytuacji wnioskodawca nie ma możliwości zakwestionowania zaistnienia merytorycznych przesłanek do wydania zakazu zgromadzenia.

IV.7000.381.2019 z 18 maja 2020 r. – zażalenie na postanowienie Sądu Rejonowego o odrzuceniu skargi Rzecznika Praw Obywatelskich o wznowienie postępowania.

Rzecznik Praw Obywatelskich zauważył, że w chwili obecnej postępowanie ze skargi A.O. o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem Sądu Rejonowego z dnia 27 listopada 1998 r.

pozostaje prawomocnie zakończone. Z informacji przekazanych Rzecznikowi we wniosku, potwierdzonych telefonicznie w Sekretariacie Wydziału I Cywilnego Sądu Rejonowego, wynika, że postanowieniem Sądu z dnia 12 lutego 2020 r.

przedmiotowa skarga o wznowienie, została odrzucona z uwagi na przekroczenie terminu z art. 407 § 1 k.p.c. Zatem, w chwili obecnej jedyną sprawą zawisłą przed Sądem w przedmiocie wznowienia postępowania pozostaje sprawa I Ns 455/19, ze skargi o wznowienie złożonej przez Rzecznika Praw Obywatelskich.

Skarga uwzględniona (postanowienie z 21 maja 2020 r., sygn. akt I Ns 455/19).

VII.613.86.2020 z 28 maja 2020 r. – zgłoszenie udziału w postępowaniu przed Sądem Apelacyjnym w sprawie z zażalenia na postanowienie Sądu Okręgowego odrzucające odwołanie od decyzji Prezydenta Miasta o odmowie zarejestrowania zgromadzenia publicznego.

185

Wnioskodawca pismem z 11 maja 2020 r. zawiadomił Prezydenta Miasta o zamiarze zorganizowania zgromadzenia publicznego w dniu 29 maja 2020 r.

Pismem z 25 maja 2020 r. Organ powiadomił wnioskodawcę, że zgłoszone przez niego zgromadzenie nie może zostać zarejestrowane z uwagi na obowiązujący zakaz organizowania zgromadzeń w rozumieniu Prawa o zgromadzeniach.

Wnioskodawca złożył do Sądu Okręgowego odwołanie od decyzji administracyjnej o odmowie wpisania zgromadzenia w rejestr publiczny. Sąd Okręgowy postanowieniem oddalił odwołanie Wnioskodawcy. W ocenie Sądu zgłoszenie zawiadomienia nie stanowi warunku zwołania zgromadzenia publicznego, ani też nie przesądza o możliwości jego przeprowadzenia. Ponadto, Sąd Okręgowy wskazał, że nie można uznać, że pismo organu z dnia 25 maja 2020 r. informujące o braku udostępnienia informacji o miejscu i terminie zgromadzenia z uwagi na wynikający z rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 16 maja 2020 r. bezterminowy zakaz organizowania zgromadzeń w rozumieniu ustawy Prawo o zgromadzeniach stanowiło decyzję administracyjną. Nie zawierało ono władczego rozstrzygnięcie zakazującego zgromadzenia, a jedynie treść informacyjną, a tym samym nie zawierało minimum elementów decyzji administracyjnej. Odwołanie nie zostało zatem poddane merytorycznemu rozpoznaniu.

W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich pismo Prezydenta zawiera minimum elementów decyzji administracyjnej, tj. oznaczenie, adresata decyzji, czyli stronę, rozstrzygnięcie o istocie sprawy polegające na poinformowaniu o obowiązującym zakazie organizacji wszelkich zgromadzeń publicznych oraz podpis osoby uprawnionej do wydania tego rozstrzygnięcia. Nie można więc zgodzić się ze stanowiskiem Sądu Okręgowego, że informacja o obowiązywaniu zakazu nie stanowi rozstrzygnięcia zakazującego organizacji zgromadzenia publicznego. Zdaniem Rzecznika organ po otrzymaniu zawiadomienia Wnioskodawcy powinien zastosować procedurę uregulowaną w Prawie o zgromadzeniach, tj. udostępnić niezwłocznie na stronie podmiotowej w Biuletynie Informacji Publicznej informację o miejscu i terminie organizowanego zgromadzenia zgodnie z art. 7 ust. 3 tej ustawy i ewentualnie wydać decyzję administracyjną o zakazie zgromadzenia publicznej na podstawie art. 14 ustawy Prawo o zgromadzeniach. Rzecznik zauważył, że brak kontroli sądowej w zakresie zaistnienia przesłanek całkowitego ograniczenia prawa obywatela do organizacji pokojowego zgromadzenia narusza przepisy Konstytucji.

Stanowisko nieuwzględnione (postanowienie z 28 maja 2020 r., sygn. akt I Acz 170/20).

W ocenie Sądu Apelacyjnego z treści pisma z dnia 25 maja 2020 r. nie wynika, by Prezydent Miasta zakazał organizacji przedmiotowego zgromadzenia.

Treścią pisma jedynie poinformowano skarżącego o obowiązywaniu z rozporządzeniem Rady Ministrów z 16 maja 2020 r. w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu

186

epidemii, z faktu tego nie wywodząc jakichkolwiek dalszych rozstrzygnięć co do praw skarżącego. W szczególności, nie wydano rozstrzygnięcia, do którego wydania Prezydent byłby uprawniony na podstawie art. 14 Prawa o zgromadzeniach, a który to przepis określa wyjątkowe wypadki, w których orzeczenie o zakazie zgromadzenia może zostać wydane. Wbrew zarzutom zażalenia, w żadnym fragmencie rzeczonego pisma nie zawarto stwierdzenia, jakoby Urząd Miasta miał odmówić rejestracji zgromadzenia i podjęcia czynności technicznych. Jednocześnie Sąd Apelacyjny uznał, że powyższy stan prawny budzi istotne wątpliwości z punktu widzenia konstytucyjnego prawa obywateli do zgromadzeń w szczególności w kontekście konstytucyjnie dopuszczalnych ograniczeń praw podmiotowych i zasady proporcjonalności.

V.511.591.2019 z 10 czerwca 2020 r. – zażalenie na postanowienie Sądu Okręgowego odrzucające skargę o wznowienie postępowania.

Postanowieniem z dnia 19 marca 2020 r. Sąd Okręgowy odrzucił skargę Rzecznika Praw Obywatelskich o wznowienie postępowania w sprawie o zapłatę, zakończonej prawomocnym nakazem zapłaty. W uzasadnieniu zaskarżanego postanowienia Sąd Okręgowy ograniczył się do stwierdzenia, że ustawowa podstawa wznowienia postępowania nie zachodzi, nie odnosząc się w ogóle do braku zbadania przez sąd wydający nakaz zapłaty treści postanowień umowy pod względem ich niedozwolonego charakteru.

Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich okoliczność, że sąd nie zbadał z urzędu postanowień umowy zawartej przez konsumenta z przedsiębiorcą pod kątem ich nieuczciwego charakteru należy traktować jako faktyczne pozbawienie strony możności działania i obrony swoich praw. Konsument nie musi być świadomy tego, że sąd powinien działać z urzędu, ani też nie musi być świadomy czym są i czy w sprawie występują klauzule abuzywne. Realizacja przez sąd obowiązków wynikających z prawa UE nie tylko umożliwiłaby przywrócenie równowagi między konsumentem i przedsiębiorcą, ale także dałaby szansę konsumentowi do wypowiedzenia się w kwestii abuzywności. Podkreślenia również wymaga, że obowiązek dokonania przez sąd z urzędu kontroli abuzywności postanowień umowy wynika z utrwalonej linii orzeczniczej TSUE.

V.511.281.2020 z 22 czerwca 2020 r. – skarga o wznowienie postępowania w sprawie o zapłatę.

W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich nakaz zapłaty w niniejszej sprawie został wydany wskutek naruszenia przepisów prawa. W świetle obowiązków wynikających dla sądu z prawa unijnego, w rozpatrywanej sprawie doszło do naruszenia przez sąd przepisów proceduralnych, których konsekwencją było pozbawienie konsumenta możliwości działania, to jest ochrony swoich interesów. Sąd wydając nakaz zapłaty winien był dokonać z urzędu ustalenia istotnych w sprawie faktów, w tym treści umowy kredytu i dokonania badania jej potencjalnie nieuczciwych postanowień. Podkreślenia wymaga, że Sąd

187

dysponował niezbędnym materiałem dowodowym w postaci umowy kredytu i załączników do niej, zostały one bowiem załączone przez powoda do pozwu. Sąd natomiast wydał nakaz zapłaty, mimo że okoliczności ujawnione w pozwie powinny były powodować wątpliwości, czy sprawa ta powinna być procedowana w postępowaniu nakazowym. W konsekwencji doszło do wydania orzeczenia zasądzającego należność z tytułu umowy kredytu, bez zbadania z urzędu potencjalnie nieuczciwych postanowień tej umowy. Po wstępnym badaniu pozwu, sąd mając do dyspozycji umowę kredytu,winien był ją zbadać. Następnie, po analizie przez sąd umowy kredytu i załączników do niej, powinny były powstać wątpliwości, czy możliwe jest wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym wobec konsumenta. Wbrew treści prawa unijnego sąd nie dokonał bowiem prounijnej wykładni krajowych przepisów dotyczących postępowania nakazowego, która zapewniłaby skuteczną ochronę interesów konsumenta oraz zapobiegłaby stałemu stosowaniu nieuczciwych postanowień w umowach konsumenckich.

Rzecznik zauważył, że ustawodawstwo Unii Europejskiej oraz orzecznictwo TSUE wywiera bezpośredni wpływ na kształt polskiego systemu prawnego. Natomiast stosowanie prawa unijnego przez sądy krajowe wiąże się z koniecznością przestrzegania zasad, na których oparta jest koegzystencja pomiędzy prawem krajowym a unijnym: zasady pierwszeństwa, zasady skuteczności oraz zasady efektywności prawa UE. W związku z tym, zdaniem Rzecznika, Sądy krajowe zobowiązane są urzeczywistniać należytą ochronę konsumenta w świetle treści dyrektywy Rady 93/13/WE z dnia 5 kwietnia 1993 r.

w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich. Osiągnięcie na poziomie krajowym standardu ochrony konsumenta wymaganego powyższą dyrektywą nakłada na sądy krajowe konieczność realizacji obowiązków z niej wynikających. Chodzi tu w szczególności o dokonanie z urzędu kontroli abuzywności postanowień umownych, nawet bez wyraźnego żądania strony postępowania. Obowiązek ten nabiera jeszcze większego znaczenia w sytuacji, gdy Sąd dysponował dokumentami umowy konsumenckiej przed wydaniem nakazu zapłaty. W konsekwencji, sąd nie dokonał badania potencjalnie nieuczciwych postanowień umowy kredytu i naruszył tym samym ciążący na nim proceduralny obowiązek zbadania z urzędu treści umowy pod kątem klauzul abuzywnych.

V.511.126.2020 z 30 czerwca 2020 r. – zgłoszenie udziału w postępowaniu przed Sądem Apelacyjnym w sprawie nieuczciwego postanowienia umownego.

Rzecznik Praw Obywatelskich zauważył, że zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą TSUE, po stwierdzeniu przez sąd, że badane postanowienie ma charakter abuzywny w celu zapewnienia ochrony konsumenta i aby zapobiec stałemu stosowaniu nieuczciwych postanowień w umowach z konsumentami, sąd krajowy ma obowiązek wykluczyć stosowanie nieuczciwego warunku

188

umownego. Ponadto, sąd krajowy jest zobowiązany przestrzegać zasady skuteczności i efektywności prawa UE. Prawidłowe stosowanie Dyrektywy 93/13 ma prowadzić nie tylko do przywrócenia równowagi między stronami poprzez usunięcie nieuczciwego postanowienia z umowy, ale również eliminować praktykę stosowania nieuczciwych postanowień przez przedsiębiorców. Bezspornym jest, że umowa, będąca podstawą sporu ma charakter konsumencki. Ponadto, postanowienia umowy będące przedmiotem oceny w postępowaniu nie były indywidualnie uzgodnione, zostały sporządzone przez bank wcześniej, a konsument nie miał rzeczywistego wpływu na ich treść.

Skutkuje to, zdaniem Rzecznika, koniecznością dokonania jego oceny pod kątem abuzywności, w treści na moment zawarcia umowy.

Podkreślenia wymaga, że stwierdzenie, iż na tle prawa krajowego umowa nie może dalej obowiązywać po wyeliminowaniu z niej postanowień abuzywnych, aktualizuje, zgodnie z orzecznictwem TSUE, dalsze obowiązki sądu krajowego. Sąd powinien ustalić, czy ewentualne unieważnienie umowy spowoduje skutki rażąco niekorzystne dla konsumenta. Zdaniem Rzecznika w niniejszej sprawie unieważnienie umowy nie wywoła skutków rażąco niekorzystnych dla konsumentów, a ponadto konsumenci oczekują takiego właśnie rozstrzygnięcia.

Sądy wydały następujące orzeczenia:

IV.7000.471.2019 z 10 grudnia 2019 r. – skarga o wznowienie postępowania.

Skarga uwzględniona (postanowienie z 19 czerwca 2020 r., sygn. akt I Ns 738/19).

Sąd Rejonowy zauważył, że art. 403 § 2 k.p.c. dotyczy kolizji prawomocnych wyroków, które zostały wydane w sporze między tymi samymi stronami, a wyznacznikiem przedmiotowym powagi rzeczy osądzonej prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku jest osoba spadkodawcy, co oznacza, że postanowienia stwierdzające nabycie spadku po tym samym spadkodawcy mają ten sam przedmiot rozstrzygnięcia. W związku z powyższym, w ocenie Sądu Rejonowego, z uwagi na zaistnienie przesłanki wznowieniowej, tj. późniejszego wykrycia prawomocnego orzeczenia dotyczącego tego samego stosunku prawnego skarga o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem Sądu Rejonowego podlegała uwzględnieniu.

VII.501.173.2019 z 12 marca 2020 r. – zgłoszenie udziału w postępowaniu przed Sądem Rejonowym.

Stanowisko uwzględnione (postanowienie z 2 czerwca 2020 r., sygn. akt I Co 687/19).

189

W ocenie Sądu z uwagi na rozbieżne stanowiska stron co do wysokości kwoty rzeczywiście potrzebnej do dokonania publikacji oświadczenia objętego tytułem wykonawczym oraz z uwagi na uzasadnione wątpliwości co do miarodajności wyceny tej publikacji konieczne dopuszczenie i przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego sądowego, który nie został przeprowadzony przez Sąd prowadzący postępowanie egzekucyjne. Sąd rozpoznając wniosek wierzyciela o umocowanie go do wykonania czynności na koszt dłużnika i przyznanie mu sumy potrzebnej do wykonania tej czynności, dla ustalenia wysokości sumy potrzebnej wierzycielowi do wykonania czynności powinien dopuścić dowód z opinii biegłego sądowego i dopiero w oparciu o wycenę dokonaną przez biegłego orzec w przedmiocie wskazanego wniosku wierzyciela.

190

IV. Pytania prawne do Sądu Najwyższego. Wnioski do Naczelnego Sądu