nad rzeczyw nad rzeczyw

nad rzeczyw nad rzeczyw

nad rzeczywiiiistością społeczną stością społeczną stością społeczną stością społeczną

1. Wstęp 1. Wstęp 1. Wstęp 1. Wstęp

Powstanie „naukowej” ekonomii politycznej od końca XVIII wieku do po-czątku wieku XX jest zjawiskiem dla nas interesującym z dwóch podsta-wowych powodów. Po pierwsze, okres powstawania klasycznych (dzisiaj) dzieł ekonomicznych Adama Smitha, Davida Ricardo, Johna Stuarta Milla oraz prac podejmujących z nimi dyskusję jest waŜnym punktem odniesienia dla współczesnej dyskusji nad historycznością ekonomii i nauk społecz-nych. Drugim powodem jest moŜliwość zaobserwowania, w jaki sposób zmieniało się znaczenie i rola historycznych kategorii w pracach ekono-micznych i ekonomiczno-politycznych.

* * *

Wiele tradycji myślowych miało swój udział w ukonstytuowaniu się klasycznej szkoły ekonomicznej pod koniec XVIII stulecia. Pierwszą z nich była oczywiście filozoficzna antyczna tradycja refleksji nad człowiekiem jako istotą społeczną. Kolejną była tradycja średniowiecznej teologii schola-stycznej, dostrzegającej obecność Opatrzności w naturalnym porządku świata, do którego zaliczono podzielone na stany społeczeństwo. Istotna była takŜe, powstała w XVI wieku tradycja pragmatyczna, którą tworzyli politycy jednocześnie kształtujący gospodarkę swoich państw i dokonujący refleksji nad efektami swoich działań i nowoŜytna (XVI–XVII w.) tradycja filozofii moralnej, pojmowana jako dziedzina wiedzy dotycząca ludzkich działań w kulturze²⁰⁸.

_________________

208 J. Schumpeter, Economic Doctrine and Method. An Historical Sketch, transl. by R. Aris, New York 1954, s. 9–41.

Wpływ tych tradycji będzie się ujawniał pod postacią konkretnych pojęć i sposobów myślenia występujących w dziełach ekonomii politycznej, a takŜe w ich relacji do wiedzy historycznej i historycznych kategorii po-znawczych.

StaroŜytna filozofia zajmowała się problemem człowieka w relacji do społeczeństwa i państwa, nie uwaŜała jednak kwestii gospodarczych za godne szczególnie głębokiego namysłu. Arystoteles wszelako połoŜył pod-waliny pod systematyczną refleksję ekonomiczną, definiując podstawowe przedmioty jej namysłu: specyfikę wymiany handlowej wraz z warunkami jej prawomocności, wartość uŜytkową rzeczy i jej rynkową cenę²⁰⁹. RozróŜ-nił takŜe kategorialnie bogactwo od pieniądza, co zostało wykorzystane w polemice klasycznych ekonomistów z merkantylistami²¹⁰.

Scholastyczna refleksja rozpatrywała działania ekonomiczne w powią-zaniu z zagadnieniem podtrzymywania bądź burzenia „naturalnego ła-du”²¹¹, jaki miał oddawać boski porządek stworzenia. PoniewaŜ praca była elementem tego ładu, kwestię godziwej i niegodziwej działalności gospodar-czej uzaleŜniono od włoŜonej w nią pracy²¹². Stąd wypływało początkowe potępienie kupców jako tych, którzy „kupują tanio i sprzedają drogo”, a za-tem bogacą się bez pracy²¹³. Późniejsza zmiana stanowiska Kościoła wobec trudniących się handlem wynikała tak ze względów praktycznych, jak i zmian w refleksji ekonomicznej, zauwaŜającej juŜ udział pracy w transpor-cie towarów i prawo do wynagrodzenia za wziętranspor-cie na siebie ryzyka utraty dóbr w wyniku zdarzeń losowych, a takŜe dostrzegając poŜytek, jaki przy-nosi społeczności handel²¹⁴.

Scholastyczna perspektywa oglądu problemów ekonomicznych nie za-nikła w czasach nowoŜytnych, lecz przybrała postać „doktryny prawa natu-ralnego”. Siedemnastowiecznymi reprezentantami tego stanowiska byli Hugo Grotius i Samuel von Pufendorf, z których prac korzystał Adam Smith przy definiowaniu „naturalnej” wartości produktu (odróŜnionej od ceny rynkowej)²¹⁵.

_________________

209 L.S. Todd, Ancient and Medieval Economics, [w:] W.J. Samuels, J.E. Biddle, J.B. Davis (red.) A Companion to the History of Economic Thought, Oxford 2003, s. 17–21.

210 J. Schumpeter, Economic Doctrine and Method, s. 10–14.

211 Obecność komponentu teologicznego, widocznego jeszcze w metaforze „niewidzialnej ręki rynku”, oznaczała tendencję do doszukiwania się „naturalnego” porządku w świecie, czy implikowała istnienie jakiś „naturalnych praw”, a w kaŜdym razie wykluczała wizje świata chaotycznego i rządzonego przypadkiem.

212 D. Wood, Medieval Economic Thought, Cambridge 2004, s. 24–25.

213 TamŜe, s. 111–115.

214 TamŜe, s. 115–118.

215 M. Blaug, Economic Theory in Retrospect, Oxford–New York 1990, s. 29–31.

W XIV i XV wieku powstawało teoretyczne uzasadnienie dla praktyk merkantylistycznych. Manipulowanie cłami i ograniczanie swobody prze-pływu dóbr postrzegano wówczas bądź to jako, alternatywną do militarnej, formę prowadzenia wojny z innymi władcami, bądź to jako sposób ochrony własnych poddanych²¹⁶. Natomiast tzw. billionizm, czyli tendencja do gro-madzenia zasobów pieniądza kruszcowego w danym państwie, wynikał raczej z woli konkretnych władców i znajdował uzasadnienie w potocznym, magicznym utoŜsamieniu szlachetnego kruszcu z bogactwem, niŜ w ów-czesnej refleksji teoretycznej odróŜniającej te dwa zjawiska²¹⁷.

NowoŜytny merkantylizm, znany dziś głównie z krytyki dokonanej przez Adama Smitha i jego kontynuatorów, był w XVI i XVII wieku raczej konkretną praktyką polityczno-ekonomiczną niŜ samodzielną (niezaleŜną od tej praktyki) doktryną, dlatego podstawowe dzieła „merkantylistów”

zazwyczaj uzasadniały partykularne decyzje, dotyczące zazwyczaj inter-wencyjnego ustanawiania ceł i podatku wywozowego, odwołując się przy tym raczej do ich krótkoterminowej zasadności niŜ do jakiejś ogólnej zasa-dy, na mocy której miałyby być takie praktyki korzystne. Dopiero w wieku XIX w niemieckiej szkole historyczno-ekonomicznej zreinterpretowano te prace w ówczesnym kontekście scentralizowanego państwa pruskiego i stworzono na nowo doktrynę merkantylizmu, pojmowanego juŜ jako teo-ria uzasadniająca permanentną obecność władzy państwowej w gospo- darce²¹⁸.

Autonomiczną doktryną ekonomiczną był natomiast siedemnasto- i osiemnastowieczny fizjokratyzm. Teoria ta powstała we Francji, gdy na skutek serii nieurodzajnych lat i niefortunnej dla Francji wojny siedmiolet-niej problem podupadłego i zapóźnionego cywilizacyjnie rolnictwa stał się przedmiotem publicznej debaty. Doktryna fizjokratyzmu akcentowała zna-czenie ziemi i jej płodów dla całości gospodarki i dobra społeczeństwa. Jej elementem była pionierska refleksja nad krąŜeniem kapitału w społeczeń-stwie i ekonomicznymi relacjami, łączącymi producentów i konsumentów dóbr. Fizjokraci (François Quesnay, Robert Jacques Turgot) postulowali zmniejszenie obciąŜeń podatkowych, w tym: obniŜenie bądź zniesienie za-równo wywozowych, jak i wwozowych ceł, a takŜe ogólną modernizację sys-temu fiskalnego, tak aby podatki związane były bardziej z konsumpcją niŜ z produkcją i jak najmniej obciąŜały produktywne warstwy społeczeństwa²¹⁹.

_________________

216 D. Wood, Medieval Economic Thought, s. 123–125.

217 TamŜe, s. 125–131.

218 L.G. Magnusson, Mercantilism, [w:] W.J. Samuels, J.E. Biddle, J.B. Davis (red.) A Com-panion, s. 46–60.

219 Ph. Steiner, Physiocracy and French Pre-Classical Political Economy, [w:] W.J. Samuels, J.E. Biddle, J.B. Davis (red.) A Companion, s. 62–70.

Postacią waŜną dla powstania i rozwoju klasycznej ekonomii politycznej był Francis Bacon, który poddając krytyce dedukcyjną metodę arystotelej-sko-tomistyczną, stosowaną wówczas powszechnie tak w ramach filozofii naturalnej, jak i refleksji społeczno-ekonomicznej, postulował uzupełnienie jej metodą indukcyjną akcentującą znaczenie danych empirycznych. Ta zmiana uwraŜliwiła ówczesnych myślicieli społecznych na znaczenie faktów historycznych dla konstruowanych przez siebie koncepcji²²⁰. Człowiekiem, który spróbował odnieść postulaty metodologiczne Bacona do zagadnień ekonomiczno-politycznych, był polityk i teoretyk zagadnień politycznych William Petty. Jego ambicją było stworzenie „politycznej arytmetyki” pozwa-lającej na obliczenie społecznych i ekonomicznych skutków podejmowa-nych przez władzę decyzji.

Kwestią szczególnie go zajmującą była polityka monetarna. Według Pet-ty’ego, pieniądz był uniwersalnym miernikiem wartości dóbr materialnych i pracy, pozwalającym na rozpatrywanie zagadnień ekonomicznych w wy-godnych dla badacza kategoriach kwantytatywnych – podejście Petty’ego znajdzie zastosowanie w późniejszej metodzie klasycznej szkoły ekono-micznej opracowanej przez Davida Ricardo²²¹.

Myślicielem bardzo istotnym dla ukonstytuowania się wzorców i stan-dardów metodologicznych klasycznej ekonomii politycznej był Thomas Hobbes. Zaproponował metodę, którą nazwał „geometryczną” zawierającą w sobie metafizyczne arystotelejsko-tomistyczne załoŜenie o powszechnej przyczynowości, zmodyfikowane i przystosowane do refleksji nad jednost-kową psychiką, społeczeństwem i państwem. Metoda ta polegała na prze-chodzeniu od zagadnień prostych do złoŜonych. Prosty w tym ujęciu miał być problem ludzkich procesów poznawczych, czyli procesów odpowiadają-cych za to, jak człowiek postrzega rzeczywistość. Procesy te były przyczyną charakterystycznego dla człowieka sposobu myślenia i działania, z którego wynikała specyfika funkcjonowania międzyludzkich relacji społecznych kształtujących społeczne instytucje, takie jak państwo czy kościół²²². Metoda Hobbesa została przejęta (z odpowiednimi poprawkami i zmianami) przez Johna Locke’a i filozofów szkockich, od których trafiła do Adama Smitha i innych twórców klasycznej szkoły ekonomii politycznej.

Znaczenie szkockiego oświecenia dla rozwoju ekonomii politycznej czy ogólnie nauk społecznych trudno przecenić. Filozofowie reprezentujący ten

_________________

220 S. Gaukroger, Francis Bacon and the Transformation of Early-Modern Philosophy, Cam-bridge–New York 2004, s. 110–118.

221 A. Roncaglia, The Wealth of Ideas. A History of Economic Thought, Cambridge–New York 2005, s. 53–75.

222 D.A. Redman, The Rise of Political Economy as a Science: Methodology and the Classical Econo-mists, Massachusetts 1997, s. 35–42.

nurt przygotowali podstawy naukowego charakteru ekonomii politycznej, definiując wyraźnie jej pole badawcze (przyczyny bogactwa – czyli spo-łeczne procesy wytwórcze, obieg kapitału, dystrybucja i redystrybucja dóbr, ekonomiczne skutki zdarzeń politycznych) i nakreślając wzorce metodolo-giczne (refleksja polegająca na implikacji załoŜeń teoretycznych do histo-rycznej empirii)²²³. Szkockim filozofem o nadzwyczajnym wpływie na po-wstanie ekonomii politycznej był niewątpliwie David Hume, który wskazał na wspólnotę pomiędzy refleksją ekonomiczną a refleksją nad prawem, etyką i polityką. Te dziedziny wiedzy, w myśl autora Traktatu o naturze ludzkiej, powinny opierać się na psychologicznej teorii i historycznej empirii, czyli zgłębiać naturę ludzkich zachowań oraz weryfikować swoją refleksję za pomocą studiów historycznych. Hume ponadto wskazał na zaleŜność między wolnością osobistą a produktywnością jednostek; zdefiniował pro-cesy inflacyjne w sposób przejęty później przez Smitha, czyli jako spadek

„ceny pieniądza”; opisał handel jako grę o niezerowej sumie nagród, czyli sytuację, w której powodzenie kontrahenta nie oznacza naszej straty, lecz moŜe powiększać nasz zysk; a wreszcie określił podstawowe wyznaczniki ludzkiego działania, czyli jego teleologiczność (orientację na cel) i egocen-tryzm (orientację na dobro własne)²²⁴. David Hume był wreszcie przyjacie-lem i mentorem Adama Smitha, myśliciela uwaŜanego tradycyjnie za pio-niera naukowej ekonomii.