Rozdział 1. ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE
1.5. Schyłek igrzysk gladiatorskich oraz walk z dzikimi zwierzę-
Dla wyznaczenia ram czasowych stosowania kar wykony-wanych na arenie konieczne jest ustalenie momentu zaprze-stania organizowania igrzysk. Nie jest to zadanie łatwe, nie tylko z powodu braku jednoznacznie na to wskazujących źró-deł historycznych czy archeologicznych, lecz także ze względu na fakt, iż zjawisko to było procesem obejmującym ogrom-ny obszar Imperium Rzymskiego140. Warto może zaznaczyć, że głównym powodem zanikania widowisk tego typu, oprócz pewnych tendencji chrześcijańskich, były przede wszystkim przyczyny natury finansowej141. Jak wcześniej zaznaczono, ich organizacja, w szczególności od momentu połączenia walk gladiatorskich z polowaniami na dzikie zwierzęta, pociągała za sobą ogromne koszty i wydatki.
W literaturze za pierwsze przejawy sprzeciwu wobec orga-nizowania walk gladiatorów uznaje się podejmowane przez ce-sarzy próby zaimportowania na grunt rzymski igrzysk w sty-lu greckim142 oraz działania polegające na wprowadzaniu lub zastępowaniu autentycznych pojedynków przez prolusiones, czyli bezkrwawe pokazy szermierki143. Obie próby ingerencji cesarzy nie przyniosły jednak zamierzonego efektu.
140 Jak sugeruje F. Meijer, nie było jednego oficjalnego zakazu, lecz raczej stopniowe samoistne zanikanie tego zjawiska, zob. F. Meijer, op. cit., s. 175.
141 Tak na przykład R. Kamienik, Gladiatorzy w Galii..., s. 22, cytując Salv. De Gub. Dei 6, 8, 42. Jest to również zasadne, jeśli uwzględni się rozmiary, jakie igrzyska przybierały w okresie swojej świetności, a także narastające trudności finansowe i organizacyjne imperium w tym okresie.
142 Tak S. Longosz, op. cit., s. 94. August w 28 r. p.n.e. wprowadził Actiaca, mające się odbywać co cztery lata (przetrwały jedynie dwanaście lat), Neron zainicjował urządzanie Neronia, a Domicjan zorganizował Agon Capitolinus w roku 86 n.e., również o cyklu czteroletnim.
143 Takie działania podejmowane były przez cesarzy Tytusa, Trajana i Marka Aureliusza, zob.: J. Carcopino, op. cit., s. 281; S. Longosz, op. cit., s. 94; P. Plass, op. cit., s. 71. O tym między innymi Dio Hist. 71, 29, 3–4.
Najczęściej cytowanym aktem prawnym zakazują-cym walk gladiatorskich jest edykt Konstantyna Wielkiego z 325 r. n.e., zachowany w Kodeksach Teodozjańskim oraz
Justyniańskim144. W tej konstytucji cesarz dał wyraz swojej
dezaprobaty dla okrutnych widowisk i w związku z tym za-kazał skazywać przestępców do walki na arenie, a w zamian zalecił zsyłać ich do przymusowej pracy w kopalni, aby bez rozlewu krwi ponieśli zasłużoną karę145. W tym miejscu warto zaznaczyć, iż inicjatywa Konstantyna nie była tak zdecydo-wana, jak uważa się w literaturze. Dotyczyła bowiem wyłącz-nie osób skazywanych do walki na arewyłącz-nie, jednocześwyłącz-nie nadal pozwalano nie tylko urządzać walki z dzikim zwierzętami czy też rzucać im skazańców, lecz także dalej organizować igrzy-ska gladiatorskie.
Na taką interpretację edyktu Konstantyna Wielkiego wska-zują losy kolejnych ograniczeń dotyczących igrzysk. W 354 r. n.e. nadal figurują one w kalendarzu corocznych uroczystości organizowanych przez kwestorów w Rzymie146, a w 357 r. n.e. kolejna konstytucja, tym razem cesarza Konstansa, zabrania pod groźbą grzywny zobowiązywania się do walki w drodze
auctoratio żołnierzy i urzędników cesarskich147. Niewątpliwie
więc w tym okresie igrzyska gladiatorskie, jak też w ich ra-mach venationes, nadal są organizowane.
144 C. Th. 15, 12, 1 (C. 11, 44, 1): Cruenta spectacula in otio civili et domestica quiete non placent. Quapropter, qui omnino gladiatores esse pro-hibemus eos, qui forte delictorum causa hanc condicionem adque sententiam mereri consueverant, metallo magis facies inservire, ut sine sanguine suo-rum scelesuo-rum poenas agnoscant.
145 Analiza tego źródła w dalszej części pracy. Na temat tej konstytucji zob. J. Carcopino, op. cit., s. 282. O ewentualnych wpływach chrześcijań-stwa na ustawodawstwo Konstantyna zob. R. MacMullen, Christianizing the Roman Empire (A. D. 100–400), London 1984, w szczególności s. 43–51. Na temat terminu spectaculum użytego w jej treści w odniesieniu do igrzysk gladiatorskich zob. D. Słapek, Munus..., s. 62 i 65.
146 M. Grant, Gladiatorzy, s. 88.
147 C. Th. 15, 12, 2: Universi, qui in urbe Roma gladiatorium munus impendunt, prohibitum esse cognoscant sollicitandi auctorando milites vel eos, qui palatina sunt praediti dignitate, sex auri librarum multa inminente, si quis contra temptaverit...
Również szkoły gladiatorów wciąż prosperują, na co wska-zuje zakaz Walentyniana z 367 r. n.e. zabraniający umiesz-czać w nich chrześcijan148. Ten ostatni akt prawny dowodzi także, iż regulacja z 325 r. n.e. była nieskuteczna i najwy-raźniej nadal skazywano przestępców do walki na arenie. Co więcej, konstytucja Walentyniana dotyczy wyłącznie chrześ-cijan, nadal więc wolno było skazywać pozostałych przestęp-ców w ten sposób. Istnienie szkół gladiatorskich potwierdza konstytucja Arkadiusza i Honoriusza z 397 r. n.e. zakazują-ca senatorom werbowania z nich gladiatorów do straży przy-bocznej149.
Ostatniemu z wyżej wymienionych cesarzy część autorów przypisuje definitywne zniesienie igrzysk. W 399 r. n.e. ce-sarz Honoriusz zlikwidował szkoły gladiatorskie150, a w 403 r. zakazał urządzania igrzysk z okazji triumfu nad Alarykiem151. Dopiero rok później ostatecznie zaniechał organizowania walk gladiatorów152. Nadal jednak odnaleźć można ich repre-zentacje na płaskorzeźbach pochodzących z epoki późnego cesarstwa rzymskiego, a kalendarz uroczystości z roku 448 n.e. zawiera jeszcze 58 dni różnych widowisk i igrzysk. Na Wschodzie ostatnie reskrypty cesarskie w sprawie zakazu walk pochodzą z lat 403–423 n.e.153 Można przyjąć więc, że
148 C. Th. 9, 40, 8: Quicumque christianus sit in quolibet crimine depre-hensus, ludo non adiudicetur. Z uwagi na to, iż źródło to dotyczy bezpośred-nio kary ad ludum, będzie ono przedmiotem dalszej analizy.
149 C. Th. 15, 12, 3: Post alia: si quos e gladiatorio ludo ad servitia senatoria transisse constabit, eos in extremas solitudines amandari de-cernimus. R. Kamienik podaje cytowane konstytucje z 357 i 397 r. n.e. jako potwierdzenie całkowitego zakazu walk gladiatorskich, Gladiatorzy w Galii..., s. 21. Trudno jednak z tym się zgodzić, jak zostało to bowiem ustalone, miały one zdecydowanie węższy zakres, zob. np. M. Grant, Gla-diatorzy, s. 89.
150 Ibidem, s. 89.
151 J. Gaudemet, L’eglise dans l’empire romain (IVe à Ve siècles), Paris 1958, s. 662; R. Kamienik, Gladiatorzy w Galii..., s. 21.
152 J. Carcopino, op. cit., s. 282; S. Longosz, op. cit., s. 97.
153 J. Gaudemet, L’eglise..., s. 662; R. Kamienik, Gladiatorzy w Galii..., s. 21.
najprawdopodobniej ostateczny kres organizowania igrzysk gladiatorskich przypada na pierwszą połowę V w. n.e154.
W źródłach odnaleźć można także fragmenty odnoszące się wyłącznie do venationes, które przetrwały o wiele dłużej niż walki gladiatorskie. Jeszcze na początku V w. n.e. poeta Prudencjusz, prosząc cesarza o zrezygnowanie ze stosowania walki na arenie jako kary za przestępstwo, namawia go jed-nocześnie, by kontynuować walki ze zwierzętami155. W 469 r. n.e. cesarz Leon zabronił organizowania różnych widowisk w niedzielę156. Ponowił ten zakaz Anastazjusz w 498 r. n.e157. Ostatni dowód literacki na zorganizowanie venatio odnaleźć można w liście króla Teodoryka do konsula Flawiusza Mak-symusa z 523 r. n.e158. Dość duża liczba wzmianek na temat
damnatio ad bestias w kodyfikacji justyniańskiej sugeruje, iż venationes nadal były urządzane w VI w. n.e.