Warto także przyjrzeć się skutkom stwierdzenia przez sąd występowania wy-maganych przez ustawę przesłanek. Podstawową konsekwencją takiego ustalenia będzie nieważność postanowienia umownego. Obecnie nie istnieje jednak możli-wość sądowego stwierdzenia tego rodzaju nieważności. W ramach postępowania prowadzonego na podstawie przepisu art. 189 k.p.c. ustalenie nieważności po-stanowienia stanowi dopiero podstawę do dalszego badania, w wyniku którego dochodzi do wydania orzeczenia o występowaniu danego prawa lub jego braku. Podobnie w pozostałych rodzajach postępowań abuzywność i wiążąca się z nią nieważność postanowienia umowy są raczej podstawą rozstrzygnięcia zasądza-jącego roszczenie lub oddalazasądza-jącego żądanie powoda. W żadnym z omawianych postępowań nie będzie możliwe uzyskanie stwierdzenia abuzywności bezpośred-nio w wyroku (jego części rezolutywnej). Wymiebezpośred-nione rodzaje postępowań nie obejmują jednak wszystkich mogących zaistnieć sytuacji. Jak bowiem wiadomo, powództwa mogą obejmować żądanie zasądzenia, ustalenia oraz ukształtowania. Dopuszczalność pierwszych dwóch rodzajów powództw została już omówiona. Natomiast dla stwierdzenia możliwości wytoczenia ostatniego z nich brakuje do-statecznych podstaw prawnych. Jednocześnie, z uwagi na wynikającą z mocy
pra-wa niepra-ważność postanowień umownych, zgłoszenie tego rodzaju żądania byłoby bezprzedmiotowe. W niektórych opracowaniach poświęconych niedozwolonym postanowieniom umownym podawane są argumenty przemawiające za potrzebą wprowadzenia możliwości kształtowania przez sąd stosunku umownego, choć-by w ramach jednego z dwóch (tj. o zasądzenie i ustalenie) omówionych wyżej rodzajów postępowań. Zwraca się bowiem uwagę, że radykalne wyeliminowa-nie szkodliwego postanowienia prowadzi do powstania wyeliminowa-nieuregulowanego za-kresu umowy lub obszaru podlegającego regulacji ustawowej, która nie w pełni uwzględnia wolę stron wyrażoną przy zawarciu umowy. Dzieje się tak dlatego, że powszechną praktyką jest formułowanie przez strony postanowienia umownego w taki sposób, iż ma ono zastosowanie w wielu różnych przypadkach26. Tymcza-sem tylko w jednym z nich dochodzi do naruszenia interesu konsumenta. Może to mieć miejsce np. wtedy, gdy w umowie sprzedaży zawarto postanowienie, zgod-nie z którym w przypadku popadnięcia sprzedawcy w zwłokę wszelka odpowie-dzialność jest wyłączona27. Przepis art. 473 § 2 k.c. stanowi, że nieważne jest zastrzeżenie, iż dłużnik nie będzie odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną wierzy-cielowi umyślnie. Przepis ten częściowo pokrywa się z regułą wynikającą z poda-nego postanowienia umowpoda-nego. Niemniej umowne wyłączenie lub ograniczenie odpowiedzialności dłużnika w przypadku winy nieumyślnej jest dopuszczalne. Oznacza to, iż klauzula umowna, o której mowa, nie może być uznana za nie-ważną w całości, gdyż choć po części sprzeczna jest z art. 473 § 2 k.c., to jej sens jest zgodny z przepisami. W takiej sytuacji postuluje się wprowadzenie redukcji utrzymującej skuteczność28, tj. stwierdzenie niewiązania danego postanowienia tylko w tej jednej ściśle określonej sytuacji, zaś w pozostałych – dla konsumenta neutralnych lub korzystnych – postanowienie to zachowuje pełną skuteczność. Postulaty tego rodzaju formułowane są w związku z negatywnymi doświadcze-niami, polegającymi na rugowaniu z umów postanowień niedopuszczalnych tylko w pewnej części. Skutkiem takiego działania dotykani będą najczęściej proponen-ci wzorca, którzy w celu zmniejszenia jego objętośproponen-ci konstruowali zapisy o dużej pojemności normatywnej. Aby uniknąć następstw radykalnego wykluczania tych zapisów w pełnym brzmieniu, przedsiębiorcy stosowali nawet technikę rozczłon-kowywania postanowień umownych na możliwie małe fragmenty, by nieważność nie dotknęła kilku postanowień. Inną metodą przeciwdziałania temu zjawisku jest
26 Jest to sytuacja analogiczna do normy prawnej oraz tekstu przepisu, z którego jest wywo-dzona. Z problemem rozróżnienia tych kategorii boryka się także Trybunał Konstytucyjny, który w pewnych przypadkach wydaje orzeczenia stwierdzające niekonstytucyjność nie tyle poszczegól-nych przepisów, ile norm z nich wynikających, nie kwestionując znaczenia określonego przepisu tylko w jednym jego rozumieniu. Por. M. Safjan, Nieporozumienia wokół wyroków interpretacyj-nych, „Rzeczpospolita”, dodatek „Prawo co dnia” z 9.12.2002 r.
27 F. Zoll, Kilka uwag..., op. cit., s. 10.
wprowadzenie możliwości kształtowania przez sąd treści „niedoregulowanego” umową obszaru powstałego na skutek eliminacji określonego postanowienia. Do-puszczenie takiego działania niebezpiecznie zbliżałoby się do nadmiernej inge-rencji w treść objętych konsensem stron reguł działania.
3. Podsumowanie
Wydaje się więc, że nie ma dobrego rozwiązania. Jednak poszukiwanie odpo-wiedzi na tak postawiony problem nie jest konieczne, gdyż – obiektywnie rzecz ujmując – żadna wątpliwość tu nie występuje. Zgłaszane w literaturze zastrzeże-nia i związane z nimi problemy wynikały bowiem z utożsamiazastrzeże-nia postanowiezastrzeże-nia umownego z zapisem umownym w znaczeniu technicznym. W takim przypadku wyeliminowanie zapisu istotnie może powodować „niedoregulowanie”. Jeżeli jednak przyjmie się zaproponowane w niniejszym artykule rozumienie postano-wienia umownego, to problem w ogóle się nie pojawi. Eliminacji ze stosunku umownego podlega bowiem jedynie wadliwa reguła postępowania, a nie zapis umowny, który może być przecież podstawą wielu innych reguł, w tym niedo-tkniętych abuzywnością. Jak się więc okazuje, nie tylko z przedstawionych wcze-śniej przyczyn teoretyczno-konstrukcyjnych, ale również z podanego tu powodu, postanowienie umowne należy rozumieć jako regułę postępowania. Jest to kolej-ne potwierdzenie konieczności precyzyjkolej-nego wskazania w treści ewentualkolej-nego pozwu kwestionowanej reguły postępowania, czyli postanowienia umownego.
Literatura
Ereciński T., Gudowski J., Jędrzejewska M., Komentarz do kodeksu postępowania cywilnego, cz. 1: Postępowanie rozpoznawcze, t. I, red. T. Ereciński, LexisNexis, Warszawa 2002.
Grzybowski S., System prawa cywilnego, Ossolineum, Wrocław 1976.
Kadzik A., Postępowanie w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone (abs-trakcyjna kontrola wzorców umownych), „Radca Prawny” 2003, nr 4.
Łętowska E., Klient manipulowany, „Rzeczpospolita”, dodatek „Prawo co dnia” z 16.07.2001 r. Łętowska E., Prawo umów konsumenckich, C.H. Beck, Warszawa 2001.
Łętowska E., Ustawa o ochronie niektórych praw konsumentów. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa 2001.
Safjan M., Nieporozumienia wokół wyroków interpretacyjnych, „Rzeczpospolita”, dodatek „Prawo co dnia” z 9.12.2002 r.
Ustawa z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny, Dz.U. nr 22, poz. 271 z późn. zm. Ustawa z dnia 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim, Dz.U. nr 100, poz. 1081.
Zoll F., Kilka uwag na temat tzw. redukcji utrzymującej skuteczność, „Transformacje Prawa Pry- watnego” 2000, nr 1-2.