Pojęcie twórczego procesu przywodzi definicję Morrisa Steina, który mówi, że „tworzenie to proces prowadzący do nowego wytworu, który jest akceptowany jako użyteczny lub do przyjęcia dla pewnej grupy w określonym okresie”416. Margaret Boden donosi, że proces twórczy polega na transformacji przestrzeni konceptualnej. Jest to zestaw zasad wytwarzania w różnych dziedzinach aktywności np. gra w szachy. Przy poszanowaniu tych praw powstaje jej zdaniem wiele wartościowych dzieł, jednakże dzieła prawdziwie wartościowe wymagają przekształcenia konceptualnej przestrzeni417.
Zdaniem Mihaly Csikszentmihalyiego proces twórczy zachodzi, wtedy, gdy kompleks zasad i reguł twórczych transmitowany jest z określonej dziedziny do jednostki, która musi wytworzyć nową strukturę zdolną przekształcić istniejącą dziedzinę418.
412 Robert Gloton, Claude Clero, Twórcza aktywność dziecka, (z przedmowy Ireny Wojnar do wydania polskiego), op. cit., s. 11.
413 Ibidem, s. 11.
414 Ibidem, s. 7.
415 Krzysztof Szmidt, Pedagogika twórczości, op. cit., s 134.
416 Morris Stein, Creativity and culture, “Journal of Psychology” 1953, podaję za: Wiesława Limont, Pedagogika twórczości, czyli edukacja ku twórczości, [w:] Bogusław Śliwerski (red.), Pedagogika.
Subdyscypliny i dziedziny wiedzy o edukacji, op. cit., s. 264.
417 Józefa Sołowiej, Psychologia twórczości, op. cit., s. 27.
418 Krzysztof J. Szmidt, Pedagogika twórczości, op. cit., s. 120.
Edward Nęcka szczegółowo analizuje strukturę i składowe twórczego procesu, który jest dla niego procesem psychicznym prowadzącym do nowych rzeczy, idei419. Wskazał on, że immanentnym składnikiem twórczego procesu są niektóre stany emocjonalne i szczególne stany świadomości420. Proces myślenia jest ciągiem idei, połączonych na zasadzie praw asocjacji. Asocjacyjną koncepcję twórczości zaprezentował Thèodule Ribot, stał na stanowisku, że podstawową rolę w twórczości odgrywa kojarzenie przez podobieństwo421. Najważniejsze było więc dla niego używanie analogii i metafor. Podobne stanowisko prezentuje Sarnoff A. Mednick ujmujący proces łączenia odległych elementów jako podstawowy mechanizm twórczości422. Próbował on też wyjaśnić zjawisko różnic indywidualnych w zakresie kreatywności. W tym celu wprowadził pojecie hierarchii skojarzeń oznaczające zróżnicowaną gotowość do reagowania pewną pulą skojarzeń jako odpowiedź na działający bodziec423. Mednick opracował także narzędzie do pomiaru zdolności twórczych: Test Odległych Skojarzeń (Remote Association Test, RAT)424.
Zgodnie z założeniami i wzorami psychologii postaci (Gestalt) proces twórczy rozpatruje się jako dążenie do zmiany struktury sytuacji problemowej, o czym pisał Karl Duncker i Max Wertheimer. Proces rozwiązywania problemu postrzega się jako „domykanie figury”, czyli uzupełnianie sytuacji problemowej o nowe elementy425.
Reprezentanci szkoły psychodynamicznej sądzili, że procesy twórcze rozgrywają się w przedświadomości (świadomości latentnej). Chodzi o sferę buforową – jeszcze nie w pełni świadomą domenę rozsądku, ale już nie obszar pierwotnych popędów i wypartych myśli426. Przedstawiciel tego samego nurtu –
419 Edward Nęcka, Psychologia twórczości, op. cit., s. 35.
420 Podaję za: ibidem, s. 35.
421 Thèodule Ribot, The Nature of creative imagination, “International Monthly” 1900, n I, II, podaję za: Józefa Sołowiej, Psychologia twórczości, op. cit., s. 17.
422 Ibidem, s. 17.
423 Edward Nęcka, Psychologia twórczości, op. cit., s. 37.
424 Test Odległych Skojarzeń (Remote Association Test, RAT) składa się z trzydziestu jednostek, z których każda zawiera trzy powiązane ze sobą słowa nie tak proste i oczywiste do wykrycia.
Zadaniem badanego jest podanie czwartego słowa, na zasadzie skojarzenia i powiązania z trzema wcześniejszymi, które to słowo stanowi rozwiązanie, np. szkoła – światło – oliwa (odpowiedź:
kaganek). Ibidem, s. 37.
425 Edward Nęcka, Psychologia twórczości, op. cit., s. 36-38.
426 Ibidem, s. 42.
Ernst Kris427 proponuje, by istoty procesu twórczego upatrywać w kontrolowanej, a więc czasowej i odwracalnej regresji do wczesnodziecięcych form myślenia, określanej przez niego jako „regresja w służbie ego”428. Tworzący ma więc chwilowo porzucić dojrzałe formy myślenia (proces wtórny) i powrócić do pełnej spontaniczności, mało kontrolowanej aktywności, charakterystycznej dla zabaw dzieci (proces pierwotny).
Pojęcie nieświadomej pracy umysłu przejęli zwolennicy teorii inkubacji. Jest to koncepcja składająca się z czterech etapów procesu myślenia, a jej autorem jest Graham Wallas. Rozróżnił on następujące etapy twórczego procesu:
1) preparacja (przygotowanie) – zbieranie danych i czynności wstępne,
2) inkubacja – samoistne, nieświadome generowanie pomysłów, podczas którego nieświadomy umysł wykonuje zupełnie odmienne czynności,
3) iluminacja (olśnienie) – nagłe zrozumienie istoty problemu i dostrzeganie rozwiązania,
4) weryfikacja (sprawdzenie) – oceniamy, czy wyinkubowany pomysł spełnia kryteria zadania, (np. czy jest sensowny, prawidłowy, użyteczny)429.
Rozprawiając o twórczości powinniśmy uwzględniać czteroaspektowy paradygmat interpretacji twórczości czy też czteroparadygmatyczne spojrzenie na twórczość430, który kojarzony jest przede wszystkim z nazwiskami Mela Rhodesa i Rossa Mooneya, ale też Philipa Jacksona i Samuela Messicka431. Jest to tak zwany model „czterech P” zgłębiający zagadnienie twórczości przez pryzmat: wytworu (product), procesu (process), osoby (person) i wpływu otoczenia (place, press).
Rozwijając opis modelu, mówimy o twórczości jako:
1) wytworze (aspekt atrybutywny) – podąża się tu za oceną Andrzeja Góralskiego:
„twórcze jest to, co nowe i cenne”432, uzupełnia ją Stanisław Popek wskazując
427 Ernst Kris, Psychoanalytic Explorations in Art., International Universities Press, New York 1952, podaję za: Józefa Sołowiej, Psychologia twórczości, op. cit. s. 24.
428 Ibidem, s. 24.
429 Krzysztof J. Szmidt, Pedagogika twórczości, op. cit., s. 87.
430 Maciej Karwowski, Rozpoznanie potencjału twórczego – klasyfikacje wybranych podejść badawczych, [w:] Maciej Karwowski (red.), Identyfikacja potencjału twórczego, op. cit., s. 29.
431 Ibidem, s. 62.
432 Andrzej Góralski, Czymże jest twórczość?, [w:] Andrzej Góralski (red.), Zadanie, metoda, rozwiązanie. Techniki twórczego myślenia, (red.), Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 1978.
na atrybuty: nowość, oryginalność, generatywność, zastosowalność i akceptacja społeczna433.
2) procesie psychicznym (aspekt procesualny) – procesualne rozumienie twórczości bazuje na specyficznych właściwościach procesów psychicznych, które prowadzą do powstania twórczej idei lub są składnikiem twórczych zachowań;
3) osobie twórcy (aspekt personologiczny) – koncentruje się na poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie o cechy charakteryzujące twórców lub o cechy tak zwanej osobowości twórczej. Cechy osobowości twórczej określane są najczęściej na podstawie badań słynnych twórców ex post, w formie analiz biograficznych lub w badaniach bezpośrednich;
4) czynnikach zewnętrznych warunkujących proces tworzenia (aspekt stymulatorów – inhibitorów)434 – warunki twórczości to właśnie ogół czynników wpływających na podejmowanie, treść, intensywność, przebieg i rezultaty działań twórczych.
Te czynniki, które mają pozytywny i pobudzający wpływ na aktywność twórczą jednostki to stymulatory, zaś czynniki negatywne (blokujące) – to inhibitory aktywności twórczej. Poszczególne elementy środowiska oddziałują na twórczość w ścisłym sprzężeniu z czynnikami wewnętrznymi, czyli osobowościowymi cechami twórcy. Model ten poddany był twórczej rewizji i uzupełnieniu przez Klausa Urbana435. Do wymienionych aspektów dodał wymiar problemu (problem) oraz środowisko (environment).
Robert W. Weisberg koncentrował się na przyroście wiedzy. Uważa, że twórczość wybitna jest związana ze zdobywaniem wiedzy i doświadczenia przez twórcę w wyniku długotrwałego procesu uczenia się, który obejmuje także uczenie się potrzeb i gustów społecznych. Autor teorii stopniowego przyrostu wiedzy i umiejętności uważa, że potrzebnych jest dziesięć lat do zdobycia odpowiednich kompetencji pozwalających na stworzenie wybitnego dzieła436.
433 Stanisław Popek, Człowiek jako jednostka twórcza, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie- Skłodowskiej, Lublin 2003, s. 21.
434 Krzysztof J. Szmidt, Pedagogika twórczości, op. cit., s. 66-68.
435 Ibidem, s. 124.
436 Robert W. Weisberg, Creativity and knowledge: A challenge to theories, [w:] Handbook of creativity, red. Robert J. Sternberg, Cambridge University Press, Cambridge 1999, s. 226-250, podaję za: Wiesława Limont, Pedagogika twórczości, czyli edukacja ku twórczości, [w:] Bogusław Śliwerski (red.), Pedagogika, op. cit., s. 269.
Proces twórczy traktowany jest przez Nęckę jako zjawisko podlegające zasadzie samoorganizacji na poziomach sterowania strategicznego wyboru i kontroli przebiegu oraz na poziomie wykonania437. Rozróżnienie takie służy autorowi do wyodrębnienia istotnych strategii heurystycznych biorących udział w procesie twórczym oraz operacji intelektualnych, wykonujących „polecenia” płynące z wyższego poziomu samoorganizacji. Interakcja twórcza jest, zdaniem Nęcki, procesem ciągłego wzajemnego oddziaływania, dzieła twórcze wymagają długiej i intensywnej aktywności umysłowej438. Proces twórczy może być dialogiem z samym sobą, którego wytwór często obfituje w napięcia uczucia, przeżycia, z drugiej strony jest on oddzielony fizycznie od niego konkretnym elementem, pozwalającym spojrzeć z boku439. Zadaniem twórczego procesu jest uwolnienie psychiki od utartych schematów i szablonów, proponowanie nowego układu i wzoru, stwarzanie możliwości wykonywania działań, w których człowiek może zyskać uznanie, może zaprezentować ile znaczy i jaka jest jego wartość440. Władysław Stróżewski dostrzegł dialektyczność twórczego procesu polegająca na tym, że
„w każdym z jego aspektów jawiących się badaczowi występują przeciwne momenty lub siły, które dopiero w swych spięciach ukazują istotne cechy tego procesu”441.
Tylko w pełni otwarty i swobodny klimat porozumienia z drugim człowiekiem stwarza miejsce dla urzeczywistnienia się twórczości. Możliwe jest to w środowisku stymulującym wyobraźnię i wrażliwość, polega na przeżywanych doświadczeniach osobistych442. Działanie twórcze obliguje do podjęcia wysiłku równoważnego z uruchomieniem pewnych funkcji psychicznych i operacji intelektualnych stanowiących wewnętrzny współczynnik aktywności twórczej. Do tych czynników należą: motywacja i emocje jakie jej towarzyszą, temperament, indywidualny sposób ekspresji, doświadczenia nabyte przez jednostkę i swoisty dla niej sposób postrzegania rzeczywistości jak również umiejętność obserwacji,
438 Ibidem, s. 67.
439 Wita Szulc, Sztuka w służbie medycyny. Od antyku do postmodernizmu, Wydawnictwo Akademii Medycznej w Poznaniu, Poznań 2001, s. 127.
440 Katarzyna Krasoń, Dziecięce odkrywanie tekstu literackiego. Kinestetyczne interpretacje liryki, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2005, s. 129.
441 Władysław Stróżewski, Dialektyka twórczości, op. cit., s. 27.
442 Witold Dobrołowicz, Monika Domon, W kierunku twórczych nagród i kar, [w:] Witold Dobrołowicz, Maciej Karwowski (red.), W stronę kreatywności, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2002, s. 98.
wrażliwość i wyobraźnia443. Znacząca rolę w twórczym procesie przypisuje się właśnie emocjom, które są jego częścią składową. Motywują i pobudzają, pełnią funkcje poznawcze sterując procesem twórczym444. Tomasz Kocowski wprowadził pojęcie emocji filokreatywnych, czyli emocji przyczyniających się do generowania nowych pomysłów. Zalicza się do nich: zaciekawienie, radość, sympatię i ogólne pobudzenie emocjonalne445.
Obraz twórczości powiązany jest ze sferą motywacji i autoregulacji, to obraz, w którym twórczość jest przedstawiana jako lata wytężonej pracy nad krystalizacją własnej drogi, własnej wizji artystycznej, własnego widzenia świata446. W procesie twórczym reorganizujące się – pod wpływem sytuacji problemowej – struktury poznawcze mogą być źródłem motywacji. Działanie twórcze przebiega w warunkach niedostateczności środków i sposobów działania. Niepewność odgrywa prawdopodobnie najważniejszą rolę w strukturze motywacji poznawczej447.
Między motywacją immanentną a procesami twórczymi zachodzi proces wzajemnego pobudzania i wzmacniania448. O zewnętrznej motywacji można mówić wtedy, gdy jednostka jest motywowana przez wynik, który jest zewnętrzny lub funkcjonalnie niezwiązany z daną aktywnością. Natomiast o istocie motywacji wewnętrznej decyduje to, że jednostka podejmuje daną aktywność z powodu wewnętrznego dążenia do wykonania danego zadania bez względu na to, czy ma to zewnętrznie jakąś wartość, czy nie449. Instrumentalna motywacja poznawcza występuje wtedy, gdy rozwiązanie problemu jest środkiem dla zaspokojenia jakiejś potrzeby, np. pragnienia sukcesu, nagrody, dobrej oceny. Wzbudza ona trwałą tendencję do stosowania tych samych, rutynowych, sprawdzonych sposobów rozwiązywania problemów, często podpatrzonych u innych osób, potęguje też gorączkowe poszukiwania metodą prób i błędów. Tego rodzaju motywacja wywołuje skłonność do rozwiązywania problemów możliwie szybko w możliwie najprostszy
443 Małgorzata Olczak, Trening twórczości – współczesna i efektywna forma wychowania przez sztukę, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009, s. 106.
444 Edward Necka, Psychologia twórczości, op. cit., s. 77.
445 Ibidem, s. 79.
446 Alicja Gałązka, Motywacyjne uwarunkowania twórczości [w:] Krzysztof J. Szmidt, Monika Modrzejewska-Świgulska (red.), Psychopedagogika działań twórczych, Oficyna Wydawnicza
„Impuls”, Kraków 2005, s. 70.
447 Janusz Kozielecki, Koncepcja transgresyjna człowieka, PWN, Warszawa 1987, s. 206.
448 Aleksandra Tokarz, Rola motywacji poznawczej w aktywności twórczej, Wydawnictwo
„Ossolineum”, Wrocław 1985, s. 47.
449 Alicja Gałązka, Motywacyjne uwarunkowania twórczości, [w:] Krzysztof J. Szmidt, Monika Modrzejewska-Świgulska (red.), Psychopedagogika działań twórczych, op. cit., s. 77.
sposób. Rozwiązania są tu często użyteczne, „zadanie jest wykonane, potrzeba zaspokojona”. Z chwilą rozwiązania wygasa też aktywność poznawcza i motywacja poznawcza – „układ powraca do równowagi”450.
W przypadku autonomicznej motywacji poznawczej aktywność twórcza jest spontaniczna, wynika z czystej ciekawości poznawczej, powstaje w wyniku żywego zainteresowania przedmiotem działania twórczego w warunkach zarówno swobody wyboru tematu, jak i kierunku poszukiwań451. Składnikami motywacji autonomicznej są – według Teresy Amabile: zamiłowanie, a nawet obsesja, będąca kombinacją wysiłku, samodyscypliny i wytrwałości, oraz połączenie pracy z zabawą.
Wieloletnie eksperymentalne badania autorki nad rolą motywacji autonomicznej w twórczości, doprowadziły do określenia przez nią Zasady Motywacji Autonomicznej w Twórczości (Intrinsic Motivation Principle of Creativity), zalecanej w procesie wspierania aktywności twórczej dzieci. Zasada ta brzmi:
„Ludzie będą bardziej twórczy, kiedy poczują się motywowani pierwotnie przez zainteresowanie, przyjemność, wyzwania i zadowolenie z samej pracy, a nie przez zewnętrzny przymus”452. Mihaly Csikszentmihalyi dla określenia motywacji samoistnej wprowadził pojęcie „fali” (flow) rozumiany jako doświadczenie autoteliczne, czyli subiektywne doznanie, na które składają się pozytywne emocje, polega na płynnym i kompetentnym działaniu bez znudzenia czy zmęczenia453.
Silnie z twórczym procesem i pozytywnym pobudzeniem powiązana jest ekspresja. W znaczeniu estetycznym ekspresja twórcza, wiąże się z wyrażaniem uczuć i przeżyć. Polem oznak ekspresyjnych są nie tylko ciało, gesty, mimika i zachowanie człowieka, ale również jego dzieło – wytwór artystyczny454. Sens psychologiczny ekspresji sprowadza się do spełniania funkcji terapeutycznej w redukcji napięć wewnętrznych i nawiązywaniu mocniejszych i trwalszych kontaktów z otoczeniem. Na gruncie pedagogicznym postrzega się ją jako sposób
450 Tomasz Kocowski, Aleksandra Tokarz, Prokreatywne i antykreatywne mechanizmy motywacji aktywności twórczej, [w:] Aleksandra Tokarz (red.), Stymulatory i inhibitory aktywności twórczej, Wydawnictwo UJ, Kraków, s. 84.
451 Zob. Aleksandra Tokarz, O wzbudzaniu ciekawości, cz. I, Charakterystyka zjawiska, „Przegląd Psychologiczny”, nr 3; Aleksandra Tokarz, O wzbudzaniu ciekawości, cz. II, Stymulatory ciekawości i motywacji poznawczej, „Przegląd Psychologiczny”, 1989, nr 4, s. 899-921.
452 Za: Krzysztof, J. Szmidt, Problem rywalizacji w zakresie w wspierania twórczości dzieci i młodzieży, [w:] Krzysztof J. Szmidt, Monika Modrzejewska-Świgulska (red.), Psychopedagogika działań twórczych, op. cit., 93.
453 Edward Nęcka, Psychologia twórczości, op. cit., s. 89.
454 Joanna Gładyszewska-Cylulko, Wspomaganie rozwoju dzieci nieśmiałych poprzez wizualizację i inne techniki arteterapii, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 67.
wyrażania siebie w tańcu, śpiewie, rysunku, sztuce dramatycznej455. „Ekspresja to wrodzona w każdej jednostce potrzeba komunikowania innym ludziom swoich myśli, doświadczeń, dążenie do zakodowania wrażeń zmysłowych”456.
Wyobraźnia i ekspresja są podstawowymi dyspozycjami, które należy wzbudzać w procesie wychowania dzieci i młodzieży, nie tylko po to, aby ich działania prowadziły w przyszłości do ekspansji techniki, ale także w tym celu, aby formowały wychowanków jako osobowości odczuwające potrzebę wolności, przejawiające inicjatywę, umiejące brać odpowiedzialność za własne wybory, nadać sens swoim doświadczeniom i mające nieprzerwaną chęć do poszukiwań i rozwoju457.
Ekspresja może inicjować postawę twórczą, umożliwia jednostce lepsze wypowiadanie samej siebie, wzmocnienie wiary we własne siły i skuteczniejsze uświadamianie sobie własnej indywidualności. Dla Victora Lowenfelda stanowi podstawę formowania się osobowości458.
„Postawa twórcza” stała się w pedagogice społecznej pojęciem heurystycznym, wokół którego rzesze autorów próbują ulokować wiele szczegółowych twierdzeń odnoszących się do takich podstawowych kategorii teoretycznych, jak: przekształcanie środowiska wychowawczego, siły społeczne, modernizacja systemu społecznego, pomoc wspierająca rozwój459. Termin „postawa twórcza” zapoczątkowali Abraham H. Maslow, Erich Fromm i Rollo May, którzy podkreślali niezależność twórczych uzdolnień od osobowości, akcentowali natomiast bezpośrednią zależność miedzy osobowością a twórczymi tendencjami do samorealizacji460. Zdaniem Małgorzaty Malickiej postawa twórcza to „zespół dyspozycji emocjonalnych, który sprawia, że ktoś staje się zdolny do ryzyka, jakie niesie ze sobą operacja rozkładania i ponownego składania obrazu świata”461. Różnice indywidualne, jakie mogą wystąpić w zakresie dynamiki, poziomu i kierunku osiągnięć nakazują uwzględniać w aktywności twórczej dyspozycje
455 Wiesława Pielasińska, Ekspresja i komunikacja międzyludzka, [w:] Józef Śnieciński (red.), Świat człowieka. Świat sztuki, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 1996, s. 18.
456 Herbert Read, Sens sztuki, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1966, s.12.
457 Joanna Gładyszewska-Cylulko, Wspomaganie rozwoju dzieci nieśmiałych…, op. cit., s. 68.
458 Małgorzata Olczak, Trening twórczości – współczesna i efektywna forma wychowania…, op. cit., s.
11.
459 Krzysztof J. Szmidt, Twórczość i pomoc w tworzeniu…, op. cit., 24.
460 Agata Cudowska, Kształtowanie twórczych orientacji życiowych w procesie edukacji, Wydawnictwo „Trans Humana”, Białystok 2004, s. 92.
461 Małgorzata Malicka, Uroki i trudy twórczego życia, Wydawnictwo „Nasza Księgarnia”, Warszawa 1982, s. 33.
poznawcze i emocjonalno-motywacyjne. Ich jakościowy poziom i współwystępowanie tworzy indywidualne konfiguracje, przynoszące w efekcie różne możliwości poszczególnych jednostek462.
Osoby twórcze, w opinii Stanisława Popka463, odznaczają się wrażliwością emocjonalną, skłonnością do introwersji, neurotyzmu, są odporne na niepowodzenia i oceny społeczne, mają wysoki poziom empatii przy dużej potrzebie samotności.
Są nonkonformistyczne, niezależne, elastyczne, adaptacyjne, otwarte, mają wysokie poczucie tożsamości i silnie zintegrowane ego. W kontaktach społecznych są powściągliwe, zahamowane, nieśmiałe, niezbyt towarzyskie, pełne rezerwy, krytyczne, nie ulegają autorytetom, wykazują jednocześnie zdolność do akceptacji sytuacji konfliktowych464.
Na postawę twórczą składają się dwie sfery: poznawcza i charakterologiczna.
Sfera poznawcza wynika z dyspozycji intelektualnych, obejmuje zachowania algorytmiczne i heurystyczne. Sfera charakterologiczna umożliwia aktywne realizowanie się potencjalnych możliwości poznawczych, związana jest z nią postawa konformistyczna i nonkonformistyczna. Jednostkom twórczym przypisywany jest nonkonformizm oraz zachowania heurystyczne465. Postawę odtwórczą stanowią zachowania algorytmiczne i konformizm. Witold Dobrołowicz u podstaw postawy twórczej dostrzega kreatywność rozumianą jako potencjał zdolności twórczych, ale przede wszystkim jako aktywną i konstruktywną postawę wobec świata przejawiającą się w działaniu466. Kreatywność to zespół cech dynamicznie ze sobą powiązanych i zależnych od siebie. Składają się na nią trzy nieodłączne elementy: otwartość, niezależność i zdolności twórcze467.
462 Monika Wróblewska, W poszukiwaniu osobowościowych uwarunkowań twórczości, [w:] Krzysztof J. Szmidt, Monika Modrzejewska-Świgulska (red.), Psychopedagogika działań twórczych, op. cit., s. 167.
463 Szczegółowymi badaniami postaw twórczych zajmował się Stanisław Popek, który opracował Kwestionariusz Twórczego Zachowania się (KAN-H).
464 Stanisław Popek, Człowiek jako jednostka twórcza, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Lublin 2003, s. 52.
465 Stanisław Popek, Kwestionariusz Twórczego Zachowania KAN-H, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej, Lublin 2010, s. 23-25.
466 Witold Dobrołowicz, Maciej Karwowski (red.), W stronę kreatywności, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2002, s. 9, słowo wstępne.
467 Maciej Karwowski, Kreatywność – feeria rozumień, uwikłań, powodów. Teoretyczno-empiryczna prolegomena, [w:] Maciej Karwowski, Aleksandra Gajda (red.), Kreatywność (nie tylko) w klasie szkolnej, wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2010, s. 14-15.
Joy P. Guilford i Viktor Lowenfeld opracowali kryteria postawy twórczej:
1) Wrażliwość na problemy (Lowenfeld określa ją mianem dyspozycji wrażeniowej). Jest to wrażliwość na rzeczy i przeżycia, która pozwala na dostrzeganie subtelności, stwierdzanie braków, postrzeganie tego, co niezwykłe, odkrywanie potrzeb i niedostatków zarówno w rzeczach, jak i w ludziach.
2) Zdolność do pozostawania w stanie gotowości wyrażającej otwartość i płynność myśli, np. gotowość na przyjęcie idei jest zdolnością do kojarzenia pewnej ilości idei z jednym przedmiotem.
3) Mobilność czy możliwość szybkiego przystosowywania się do nowych sytuacji, skutecznego reagowania na zmiany.
4) Oryginalność. Jeden z najważniejszych składników myślenia dywergencyjnego.
5) Zdolność do przeobrażania i do nowych oznaczeń, czyli to, co Guilford określa jako „zdolność zmiany funkcji przedmiotu po to, by uczynić go użytecznym w innej formie”468.
6) Analiza czy też zdolność do abstrakcji, dzięki której przechodzimy od syntetycznej percepcji rzeczy do określenia ich szczegółów.
7) Synteza. Polega na gromadzeniu wielu przedmiotów po to, by nadać im nowe znaczenie.
8) Organizacja koherentna, dzięki której człowiek jest zdolny do harmonizowania swych myśli, wrażliwości i zdolności postrzegania – z własną osobowością469.
Agata Cudowska zauważa, że działania twórcze, podobnie jak inne, wynikają ze stosunku do siebie, ale też implikują określoną postawę wobec własnej osoby.
Agata Cudowska zauważa, że działania twórcze, podobnie jak inne, wynikają ze stosunku do siebie, ale też implikują określoną postawę wobec własnej osoby.