Adolescencja, stadium rozwojowe korespondujące z wiekiem nieletnich, to faza mocno angażująca i zmieniająca wszystkie sfery: fizyczną, psychiczną, poznawczą, wolicjonalną, społeczną. To czas swoistej wędrówki między dzieciństwem a dorosłością, na której piętno pozostawia proces wkraczania formującej się jednostki w szersze życie społeczne, przy równoczesnym kształtowaniu się własnej tożsamości i autonomii244.
Stanisław Górski wskazuje, że dla integracji osobowości jednostek nieprzystosowanych szczególne znaczenia ma obraz samego siebie, popularnie
239 Aneta Paszkiewicz, Podmiotowe traktowanie wychowanka w pracy rodzinnego kuratora sądowego, op. cit., s. 13.
240 Marian Nowak, Pedagogika personalistyczna, op. cit. , s. 244.
241 Interakcjonizm symboliczny (symbolic interactionism) – to teoria socjologiczna, która zakłada, że między ludźmi zachodzi nieustanny proces generowania i wymiany znaczeń symboli. Za twórcę pojęcia uważa się filozofa, socjologa i psychologa Georga Herberta Meada. Po raz pierwszy użył tego terminu Herbert Blumer w 1937 roku. Interakcjonizm pozwala na rozumienie zmian, jakim ulega jednostka w interakcji i zwraca uwagę na procesy komunikacyjne dla tworzenia zmiany i ładu społecznego. Zob. Elżbieta Hałas, Interakcjonizm symboliczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 38.
242 Maciej Bernasiewicz, Interakcjonizm symboliczny w teorii i praktyce resocjalizacyjnej, op. cit., s. 67.
243 Ibidem, s.109.
244 Za: Katarzyna Krasoń, Andrzej Czerkawski, Skłonność emergencyjna dzieci i adolescentów, Utopia socjoempatycznej podmiotowości, zachowania ryzykowne a potencjał ekspresyjny spotkania, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice s. 115.
i skrótowo zwany obrazem „Ja”245. Według autora teorii kontroli wewnętrznej Waltera Recklessa pozytywny obraz siebie może być wskaźnikiem silnego i prawidłowo ukształtowanego ego246. Struktura „Ja” stanowi podstawę poczucia tożsamości247. Dorota Kubacka-Jasiecka uszczegóławia, że rozwój struktury „Ja”
polega na ekspansji „Ja” oraz rozwijaniu się i kształtowaniu poczucia tożsamości248. Z kolei człowiek o niskim, fragmentarycznym poziomie zróżnicowania „Ja”
odczuwa brak wewnętrznego punktu odniesienia dającego integralne i płynne poczucie tożsamości249.
Tożsamość kształtuje się w toku całego życia, lecz okresem przełomowym jest właśnie dorastanie250. Jest ona dynamicznym konstruktem powstałym na bazie samowiedzy, na który składa się samodefinicja „Ja” weryfikowana w rozmaitych kontaktach i sytuacjach społecznych251. Dla Bronisława Urbana „tożsamość to świadomość jednostki, kim ona jest, kim nie jest, na czym polega jej odrębność, jakie miejsce zajmuje w świecie społecznym. Jest to jednocześnie poczucie spójności i ciągłości”252. Określają ją: wartości, symbole, upodobania, przywiązania do osób i rzeczy, przeżywane emocje. Wszystko, co nadaje poczucie sensu życia, decyduje o stosunku do świata i stanowi zespół właściwości „Ja”253.
Krzysztof Sawicki, chcąc wyjaśnić pojęcie tożsamości przytacza ujęcie Johanny Wyn i Roba White: „tożsamość to fenomen konstruowany poprzez ciąg doświadczeń zdobywanych przez jednostkę, w pierwszej kolejności w miejscu zamieszkania, w rodzinie i społeczności”254. Socjolog Anthony Giddens255 ujmuje tożsamość jako refleksyjny projekt odkrywania i konstruowania siebie. Tworzenie tożsamości jednostki odbywa się wg niego przez uświadamianie sobie, opisywanie
245 Stanisław Górski, Metodyka resocjalizacji, op. cit., s. 24.
246 Małgorzata Sitarczyk, Nieletni sprawcy zabójstw… op. cit., s. 36.
247 Bronisław Urban, Agresja młodzieży i odrzucenie rówieśnicze, Seria „Resocjalizacja”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s. 18.
248 Dorota Kubacka-Jasiecka, Agresja i autoagresja z perspektywy obronno – adaptacyjnych dążeń Ja, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006, s. 20.
249 Abraham Tesser, Richard B. Felson, Jerry. M. Suls, Ja i tożsamość, GWP, Gdańsk 2004.
250 Jan Strelau, Dariusz Doliński, Psychologia. Podręcznik akademicki, Tom 2, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2008, s. 244.
251 Jerzy Nikitorowicz, Kreowanie tożsamości dziecka. Wyzwania edukacji międzykulturowej, GWP, Gdańsk 2005, s. 60.
252 Bronisław Urban, Agresja młodzieży i odrzucenie …, op. cit., s. 19.
253 Ibidem, s. 19.
254 Krzysztof Sawicki, Środowiskowy wymiar niedostosowania, [w:] Krzysztof Sawicki, Karol Konaszewski (red.), Środowiskowy wymiar niedostosowania. Teorie – badania – praktyka, op. cit., s. 8.
255 Anthony Giddens, Nowoczesność i tożsamość „ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 57.
i rozumienie tego, co się robi i dlaczego256. Opiera swą koncepcję na trzech elementach: zaufaniu, wierze i nadziei, przy czym za najważniejszy komponent uważa zaufanie, bowiem od niego zależy nabycie poczucia własnej tożsamości oraz zdolności oceniania tożsamości innych osób i obiektów257.
Koncepcja rozwoju psychospołecznego Erika Eriksona258 pomaga zrozumieć tożsamość nastolatka rozpatrując ją na dwóch poziomach umożliwiających mu określenie siebie i przystosowanie do wymagań społecznych. Jednostka, jak tłumaczy Roman Leppert, zgodnie z tą koncepcją bazuje na elementach wyłonionych jako nowe jakości ego w minionych kryzysach. Łączenie tych elementów odbywa się w okresie moratorium, czyli uwzględnionego w schemacie rozwojowym, statusie społecznym i zwyczajach kulturowych opóźnienia259.
Lesław Pytka definiuje tożsamość sytuując ją w teoretycznych założeniach resocjalizacji, mówi, że: „tożsamość” jest pojęciem bardzo pojemnym, oznacza samoświadomość podmiotu. Nauki o resocjalizacji i jej korelatach, w tym sama pedagogika resocjalizacyjna, uzyskały także pewnego rodzaju świadomość własnych możliwości i ograniczeń nie tylko w wymiarze praktycznym, ale i teoretycznym.
Ciągłość jej tożsamości wyraża się w powracających pytaniach o wartości i cele, dopuszczalność lub niedopuszczalność pewnych sposobów wywierania wpływu, obecność i nieobecność nacisku, przemocy i przymusu w procesie kontroli społecznej, wykorzystanie dla celów prospołecznych twórczych potencjałów ludzkich i podmiotowego traktowania człowieka, nawet gdyby był on stygmatyzowany jako odpad społeczny wysoce kłopotliwy i szkodliwy
„odszczepieniec”260. Krystyna Ostrowska omawiając ciągłość tożsamości indywidualnego „Ja” zasadza ją w filozofii personalistyczno – egzystencjalnej261. Rollo May natomiast opisując człowieka koncentruje się na intencjonalności istnienia czyli samoświadomości. Jest to dla niego „przeżywanie zdarzeń własnego życia, sposobu ustosunkowania się do nich, refleksja na swój temat i na temat celu
256 Ibidem, s. 57.
257 Ibidem, s. 46-56.
258 Zob. Erik Erikson, Tożsamość a cykl życia, op. cit., s. 117-118.
259 Roman Leppert, Młodzież – świat przeżywany i tożsamość, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010, s. 33.
260 Lesław Pytka, Rozkwit pedagogiki resocjalizacyjnej w Polsce, „Opieka Wychowanie Terapia”
2008, nr 3-4 (75-76).
261 Krystyna Ostrowska, Psychologia resocjalizacyjna, op. cit., s. 28.
i sensu istnienia”262. Proces formowania się tożsamości nie przebiega u dorastającej młodzieży w sposób jednakowy, odmienne są także sposoby poznawania siebie263.
Obserwując tempo przeobrażeń współczesnego świata, a tym samym zjawisk społeczno – kulturowych, Zbyszko Melosik nakreślił globalną strukturę tożsamości współczesnego nastolatka. Badacz uznaje, że „to właśnie kultura popularna stanowi dla młodzieży źródło konstruowania swej tożsamości, jak i wytwarzania
„znaczących znaczeń”264. Globalny nastolatek jest pragmatyczny, łatwo się komunikuje, jest maksymalnie tolerancyjny, dla różnic i odmienności, a jednocześnie ma w sobie sceptycyzm wobec idei zainteresowania i „głębszego uczestnictwa”.
Takie podejście, związane z brakiem uczestnictwa nie zyskuje akceptacji dorosłych, gdyż stanowi symptom powierzchowności tożsamości i życia265. Nastolatki konstruują własne mikroświaty, lubią opowiadać historie, które właśnie są ekspresją ich tożsamości266.
Jeszcze inną koncepcję tożsamości, nawiązującą do kondycji psychofizycznej, stworzył Lech Witkowski – jego zdaniem – jest to poziomy profil tożsamości267. Składają się na niego: kompetencje, koncepcja i kondycja268. Kompetencje według Witkowskiego odnoszą się nie tylko do wiedzy i działania, ale również do formalnej struktury kontaktu jednostki ze światem. Koncepcja siebie to podstawa tożsamości, obejmuje wygląd świata zewnętrznego. Kondycja to stan jaźni i forma wnętrza jednostki. Tak ujmowana kondycja to poczucie tożsamości, odznaczające się wewnętrzna spójnością i odrębnością w ramach ukonstytuowanego bytu jednostki, która refleksyjnie odnosi się do siebie jako jednostki autonomicznej269. Tożsamość jednostki obejmuje samowiedzę, tworzoną na bazie
262 Rollo May, O istocie człowieka, szkice z psychologii egzystencjalnej, Dom Wydawniczy „Rebis”, Poznań 1995, s. 23.
263 Irena Obuchowska, Psychologia rozwojowa okresu dorastania dla rodziców i wychowawców, Seria „Psychologia i Pedagogika”, Wydawnictwo WSiP, Warszawa 1996, s. 110.
264 Zbyszko Melosik, Kultura popularna i tożsamość młodzieży. W niewoli władzy i wolności, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013, s. 34.
265 Ibidem, s. 142.
266 Ibidem, s. 159.
267 Lech Witkowski, Tożsamość i zmiana, Wstęp do epistemologicznej analizy kontekstów edukacyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 1988, s. 114.
268 Zob. Roman Leppert, Młodzież – świat przeżywany i tożsamość, op. cit., s. 59.
269 Lech Witkowski, Tożsamość i zmiana, Wstęp do epistemologicznej analizy kontekstów edukacyjnych, op. cit., s. 114-118.
oceny i interpretacji bodźców zewnętrznych – społecznych, nawiązujących do „Ja indywidualnego”270.
Jerzy Nikitorowicz wysnuwa swego rodzaju konkluzję, że „człowiek nie ma możliwości tworzenia obrazu siebie, koncepcji siebie czy identyfikowania się, jeśli nie znalazł grupy odniesienia osób znaczących dla siebie oraz dziedzictwa kulturowego”271. Ten sam autor wiąże tożsamość z autopercepcją jednostki272. Pojęcie to stanowi esencję teorii postrzegania siebie Daryla J. Bema273. Według tej teorii autopercepcja polega na nauce rozpoznawania własnych stanów i cech w sposób podobny do tego, w jaki człowiek uczy się identyfikować stany innych ludzi – w oparciu o obserwację własnego zachowania i warunków, w jakich ma ono miejsce274. Subiektywna wiedza, odczucia pozwalają jednostce na określenie tego, kim jest, pozwalają jej doświadczać i przeżywać siebie275. Adolescenci zaczynają postrzegać siebie samych w różnych kontekstach, między innymi pod względem pełnionych przez siebie ról. Wraz z wiekiem pojawia się zdolność do samopisu, więc do autoidentyfikacji czyli poszukiwania swego miejsca w świecie276.
Trafna autoidentyfikacja jest wstępem do autokreacji. Zbigniew Pietrasiński postrzega autokreację jako aktywny udział jednostki we współtworzeniu własnej drogi życiowej i własnym rozwoju277. Justyna Pawlak bardzo wnikliwie analizuje pojęcie autokreacji, jej zdaniem „auto w procesie autokreacji sprowadza się do
270 Eugeniusz Józefowski, Arteterapia w sztuce i edukacji. Praktyka oddziaływań arteterapeutycznych z zastosowaniem kreacji plastycznej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2012, s. 21.
271 Jerzy Nikitorowicz, Kreowanie tożsamości dziecka. Wyzwania edukacji międzykulturowej, op. cit., s. 252.
272 Jerzy Nikitorowicz, Dylematy kreowania tożsamości w wymiarze kulturowym [w:] Tadeusz Lewowicki, Barbara Grabowska, Aniela Różańska, Socjalizacja i kształtowanie się tożsamości – problemy i sugestie rozwiązań, WEiNoE Uniwersytetu Śląskiego, WSP ZNP w Warszawie, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 15.
273 Zob. Daryl J. Bem, Self-perception Theory, [in:] Advances in Experimental Social Psychology, 9, vol. 6, (ed.), Leonard Berkowitz, Academic Press, New York, 1972.
274 Bogdan Wojcieszke, Psychologia społeczna, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 2001, s. 223.
275 Zob. Maria Jarymowicz (red.), Studia nad spostrzeganiem relacji ja – inni: tożsamość, indywidualizacja, przynależność, Ossolineum, Warszawa – Wrocław 1988; Janusz Grzelak, Maria Jarymowicz, Tożsamość i współzależność, [w:] Jan Strelau, Psychologia. Podręcznik akademicki, Tom 1, Podstawy psychologii, GWP, Gdańsk 2000.
276 Justyna Pawlak, Autokreacja. Psychologiczna analiza zjawiska i jego znaczenie dla rozwoju człowieka, Wyższa Szkoła Filozoficzno – Pedagogiczna „Ignatianum”, Wydawnictwo WAM, Kraków 2009, s. 65.
277 Zbigniew Pietrasiński, Rozwój z perspektywy jego podmiotu, [w:] Maria Tyszkowa, Rozwój psychiczny człowieka w ciągu życia, Zagadnienia teoretyczne i metodologiczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1988, s. 89.
kwestii autentyczności, czyli „bycia sobą”278, w tym, „czego jednostka się podejmuje”279. Dla przebiegu autokreacji istotne są wszelkie umiejętności obejmujące ustanawianie celów i planów życiowych. Powołując się na stanowisko Eduarda Sprangera, Justyna Pawlak do wspomnianych celów dodaje wyobraźnię zezwalającą na przeżywanie („współspełnianie”) cudzych przeszłych lub współczesnych myśli i działań, lecz również na tworzenie własnych planów, przyglądania się sobie w przyszłości oraz przeżywanie na nowo już zakończonych wydarzeń z własnego życia280. Zachowania autokreacyjne mają miejsce w okresie dorastania, gdy następuje odkrycie własnej jaźni i intensyfikuje się proces uświadomienia sobie swojej niepowtarzalności i tożsamości281.
Tomasz Kocowski dostrzega w autokreacji szczególny przypadek aktywności twórczej282. Wszak „człowiek może stać się własnym dziełem, ponieważ posiada możliwości kształtowania własnej osobowości. Najważniejszym czynnikiem autokreacji jest podejmowanie działań koncentrujących nasze myśli i działania na pracy nad sobą. Wynikiem tej pracy powinny być społecznie użyteczne, wzbogacające świat o nowe dobra. Jej efektem są „zmiany w naszej osobowości, w tym sensie praca stwarza człowieka283” – precyzuje Maria Dudzikowa. Autorka opisuje także i umiejscawia kompetencje autokreacyjne, stanowiące dla niej fundament funkcjonowania człowieka jako bytu jednostkowego i społecznego, w koncepcji własnej tożsamości, w rozwoju, w procesie „stawania się”284.
Ważne jest samodoskonalenie, w czasie którego można poznać siebie dość wnikliwie. Autorefleksyjne doświadczanie własnych emocji – dokonuje się na drodze działań ekspresyjnych – pozwala na gromadzenie coraz rozleglejszej wiedzy
278 O byciu sobą jako filarze samowiedzy pisze Małgorzata Malicka, Bycie sobą jako ideał, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2002.
279 Justyna Pawlak, Autokreacja…, op. cit., s. 85.
280 Ibidem, s. 121.
281 Ibidem, s. 95.
282 Tomasz Kocowski, Geneza i funkcje procesów motywacyjnych człowieka, „Przegląd Psychologiczny”, 1987, Tom 1, s. 93.
283 Maria Dudzikowa, O trudnej sztuce tworzenia samego siebie, Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia”, Warszawa 1985, s. 353.
284 Maria Dudzikowa, Kompetencje autokreacyjne – czy i jak są możliwe do nabycia w toku studiów pedagogicznych, [w:] Kotusiewicz A., Dudzikowa M., Z pogranicza idei i praktyki nauczycielskiej, Wydawnictwo „Trans Humana”, Białystok 1994, s. 127.
dotyczącej własnych, i nie tylko, przeżyć emocjonalnych285. To z kolei sprawia, iż zaczynamy rozumieć w jaki sposób rozmaite sytuacje wzbudzają dane emocje286.
Niedojrzałość fundamentalnej struktury „Ja” łączy się z nieadekwatnością samooceny. Samoocena definiowana jest jako afektywna reakcja na samego siebie287. Możemy rozpatrywać ją jako cechę „czyli trwałego ustosunkowania się jednostki do samej siebie”288 bądź jako motyw, gdyż jest „procesem bieżącego wartościowania własnej osoby ukierunkowanym na cel, jaki stanowi pozytywny wniosek na własny temat”289. Samoocena może mieć różny stopień adekwatności, czyli zgodności z rzeczywistymi możliwościami jednostki. Nieadekwatna samoocena polega na jej zawyżaniu, co skutkuje nieodpowiedzialnym i pozbawionym krytyki podejmowaniu się działań przekraczających możliwości jednostki lub zaniżaniu, czyli nie docenianiu siebie związanym z zaniedbaniem i nie wykorzystaniem swoich możliwości290. Adekwatna samoocena pozwala na krytyczne spojrzenie na samego siebie, nieustanne przyjmowanie nowych wyzwań, jakie stawia przed nami życie oraz wyznaczanie możliwych do spełnienia celów i wreszcie wnikliwe analizowanie dowodów za i przeciw sobie291. Zawyżona lub zaniżona samoocena powoduje wzrost zapotrzebowania na informacje będące potwierdzeniem jej własnej wartości292. Bowiem młodzież poznaje siebie zarówno pod wpływem samodzielnych obserwacji i odkryć swoich cech i możliwości, ale także dzięki informacjom uzyskiwanym od innych (rodziców, rówieśników, ze środowiska szkolnego i osób z sąsiedztwa, a także przypadkowo spotkanych osób). Samoocena jest więc istotnym składnikiem samego siebie, umożliwiającym określenie własnej istoty i wyodrębniania siebie ze środowiska. Podstawą samooceny jest samowiedza293. Irena Obuchowska wskazuje na rolę właściwości fizycznych w samoocenie, szczególnie w pierwszej fazie adolescencji. „Na percepcję własnego ciała wpływają nie tylko obserwowane w nim zmiany, ale także wcześniejsze, ukształtowane w dzieciństwie, przekonanie
285 Maria Dudzikowa, Praca młodzieży nad sobą, Wydawnictwo „Terra”, Warszawa 1993, s. 25.
286 Katarzyna Krasoń, Andrzej Czerkawski, Skłonność emergencyjna dzieci i adolescentów, op. cit., s. 115.
287 Zdzisław Bartkowicz, Agresywność, kompetencje społeczne i samoocena resocjalizowanych nieletnich a ich przestępczość w okresie dorosłości, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej, Lublin 2013,s. 74.
288 Bogdan Wojciszke, Psychologia społeczna, Wydawnictwo naukowe „Scholar”, Warszawa 2011,
289 Ibidem, s. 175.
290 Zob. Jan M. Stanik, Asocjalność nieletnich przestępców jako przedmiot psychologicznej diagnozy klinicznej, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1980.
291 Roman Leppert, Młodzież – świat przeżywany i tożsamość, op. cit., s. 61.
292 Bronisław Urban, Agresja młodzieży i odrzucenie …, op. cit., s. 20.
293 Henryk Kulas, Samoocena młodzieży, WSiP, Warszawa 1986, s. 31-32.
o własnej atrakcyjność i poczucie własnej wartości, są to czynniki decydujące o subiektywnej ocenie własnego wyglądu294.
Samoocena spełnia funkcję regulatora postępowania295. Jednostka posiadająca niską samoocenę jest lękliwa, obawia się krytyki i kompromitacji, jest mało aktywna społecznie i wykazuje skłonności do popadania w konflikty296. Wyidealizowany obraz siebie wiąże się z wysokimi ambicjami, przesadnymi wymaganiami względem siebie, a w konsekwencji intensywnym przeżywaniu niepowodzeń. Nadmierne faworyzowanie siebie prowadzi do zaburzeń socjalizacji odnoszących się do niskiej popularności i nadmiernej samokontroli297. Pozytywna, adekwatna samoocena wiąże się z właściwościami zapewniającymi prawidłowe przystosowanie, takie jak wiara we własne siły, popularność, skuteczna samokontrola, zaufanie do innych298. Badania Jana M. Stanika dowiodły, że nieletni zwykle spostrzegają siebie w korzystnym świetle, co nie jest poparte ich zachowaniem299.
Jednostka nieprzystosowana społecznie zachowuje się w sposób niezgodny z oczekiwaniami społecznymi. Nie respektuje norm i reguł, ale też prawdopodobnie nie potrafi realizować celów indywidualnych, gdyż nie posiada kompetencji społecznych300. Kompetencje społeczne to zdaniem Anny Matczak „konkretne umiejętności radzenia sobie w sytuacjach społecznych; umiejętności te, choć człowiek opanuje w stopniu po części zależnym od swojej inteligencji i osobowości, powstać mogą jedynie w toku treningu, dokonującego się w rzeczywistych sytuacjach społecznych”301. Termin ten stosowany jest zamiennie z pojęciem
„zdolności społeczne” zaproponowanym przez Michaela Argyle302. Kompetencje
294 Irena Obuchowska, Adolescencja, [w:] Barbara Harwas-Napierała, Janusz Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 170-171.
295 Bogdan Wojciszke, Psychologia społeczna, op. cit., s. 189.
296 Leon Niebrzydowski, O poznawaniu i ocenie samego siebie: na przykładzie młodzieży dorastającej, Wydawnictwo „Nasza Księgarnia”, Warszawa 1976, s. 37. Autor opracował narzędzie do badania samooceny młodzieży – Kwestionariusz Samooceny „Jaki jesteś”.
297 Zdzisław Bartkowicz, Agresywność, kompetencje społeczne i samoocena resocjalizowanych…, op. cit., s. 75.
298 Henryk Kulas, Samoocena młodzieży, op. cit., s. 39-42.
299 Zob. Jan M. Stanik, Asocjalność nieletnich przestępców jako przedmiot psychologicznej diagnozy klinicznej, op. cit., s. 60.
300 Zdzisław Bartkowicz, Agresywność, kompetencje społeczne i samoocena resocjalizowanych…, op. cit., s. 65.
301 Anna Matczak, Kwestionariusz Kompetencji Społecznych KKS. Podręcznik (wyd. 2 uzupełnione), Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa 2011, s. 7.
302 Zob. Michael Argyle, Zdolności społeczne, [w:] Serge Moscovici, Psychologia społeczna w relacji ja – inni, WSiP, Warszawa 1998.
społeczne, które wyrażają się w życiu osobistym i zawodowym, różnią się od umiejętności społecznych (social skills) stanowiących ich aspekt zachowaniowy303.
Zaproponowany przez M. Argyle model kompetencji społecznych skupia się na ich strukturze, stawiając na pierwszym miejscu asertywność, następnie wymieniane są: zdolność do udzielania wsparcia i nagradzania; kompetencje związane z komunikacją werbalną i niewerbalną; zdolność do empatii, współpracy i poświęcania innym uwagi i troszczenia się o nich; kompetencje poznawcze i do rozwiązywania problemów; umiejętność autoprezentacji; umiejętność dostosowania różnych umiejętności społecznych do bieżącej sytuacji i związków304. Anna Matczak podzieliła kompetencje społeczne w zależności od trudnych sytuacji społecznych, w których są one wymagane. Wśród nich znajdują się kompetencje warunkujące efektywność w takich sytuacjach jak: intymność, ekspozycja społeczna oraz sytuacjach wymagających asertywności305.
W ocenie Roberta Opory jednym z podstawowych celów resocjalizacji jest zmiana lub eliminowanie zachowań antyspołecznych i pojawiająca się potrzeba nauki właśnie umiejętności społecznych oraz konstruktywnego radzenia sobie z uczuciami306. Kształtują one biegłość w poruszaniu się po nowych sytuacjach społecznych przejawia się ona w elastycznym korzystaniu z dotychczasowych doświadczeń i wiedzy w celu rozwiązania bieżących problemów. Mówiąc o kompetencjach społecznych, nie można nie wspomnieć o inteligencji społecznej.
Twórcą pojęcia jest psycholog Edward L. Thorndike, który zdefiniował je jako umiejętność rozumienia ludzi i mądrego postępowania w relacjach z nimi307. Inteligencja społeczna procesami poznawczymi, czyli z dostrzeganiem uczuć, motywów, myśli, motywacji (świadomość społeczna), jak i zakłada skuteczność w sytuacjach o charakterze społecznym (sprawność społeczna)308. Daniel Goleman opisując pierwszy składnik inteligencji społecznej wymienia umiejętność natychmiastowego wyczuwania wnętrza drugiej osoby. Jest to powiązane z empatią, dostrojeniem, trafnością i poznaniem społecznym (czyli
303 Zdzisław Bartkowicz, Agresywność, kompetencje społeczne i samoocena resocjalizowanych…, op. cit., s. 65.
304 Ibidem, s. 65.
305 Anna Matczak, Kwestionariusz Kompetencji Społecznych KKS. Podręcznik, op. cit., s. 14.
306 Robert Opora, Kierunki współczesnych badań nad efektywnością oddziaływań resocjalizacyjnych,
„Probacja” 2012, nr 3, s. 73.
307 Edward Nęcka, Inteligencja. Geneza – struktura – funkcje, GWP, Gdańsk 2003, s. 91.
308 Katarzyna Martowska, Psychologiczne uwarunkowania kompetencji społecznych, Wydawnictwo LiberaLibri, Warszawa 2013, op. cit., s. 33-34.
wiedzą o tym, jak funkcjonuje świat społeczny)309. Drugi czynnik to sprawność społeczna, która opiera się na świadomości społecznej pozwalającej na gładki przebieg interakcji310. Wkład w rozwijanie wiedzy na temat inteligencji społecznej przypisuje się Joy’owi P. Guilfordowi. Wyróżnił on 30 zdolności społecznych, z których tylko dwie kategorie okazują się być najbardziej znaczące. Po pierwsze są to zdolności „rozpoznawania uczuć, motywów, myśli, intencji, postaw i innych dyspozycji psychicznych, które mogą mieć wpływ na zachowanie społeczne człowieka”311. Po drugie, zwrócono uwagę na wytwarzanie dywergencyjne nazwane przez Guilforda „kreatywną inteligencją społeczną” związaną z poszukiwaniem
wiedzą o tym, jak funkcjonuje świat społeczny)309. Drugi czynnik to sprawność społeczna, która opiera się na świadomości społecznej pozwalającej na gładki przebieg interakcji310. Wkład w rozwijanie wiedzy na temat inteligencji społecznej przypisuje się Joy’owi P. Guilfordowi. Wyróżnił on 30 zdolności społecznych, z których tylko dwie kategorie okazują się być najbardziej znaczące. Po pierwsze są to zdolności „rozpoznawania uczuć, motywów, myśli, intencji, postaw i innych dyspozycji psychicznych, które mogą mieć wpływ na zachowanie społeczne człowieka”311. Po drugie, zwrócono uwagę na wytwarzanie dywergencyjne nazwane przez Guilforda „kreatywną inteligencją społeczną” związaną z poszukiwaniem