Wprowadzenie
Wzajemne określenie relacji pomiędzy społeczeństwem obywatelskim a państwem jest jedną z najważniejszych kwestii w dyskusji nad teorią społeczeństwa obywa telskiego. Sama kwestia tej dychotomii została postawiona ju ż w XVIII w., a wy wodzi się z anglosaskiej filozofii politycznej. M ożna założyć, że autorem jednego z pierwszych rozróżnień pomiędzy społeczeństwem obywatelskim a państwem był Thomas Paine, który w początkowych paragrafach Zdrowego rozsądku dostrzegł potrzebę rozróżnienia pomiędzy społeczeństwem obywatelskim a rządem, podkre ślając przy tym, że społeczeństwo rodzi się z naszych potrzeb, a państwo z naszych słabości. Paine zdawał się sugerować, że doskonałe społeczeństwo obywatelskie może obyć się bez rządów, jednakże brak doskonałych społeczeństw stawia nas przed koniecznością powstania rządu jako niezbędnego narzędzia, które ma na celu zachowanie bezpieczeństwa i praw jednostek1.
W takim ujęciu państwo jaw i się jako pozytywny układ odniesienia, strażnik bezpieczeństwa i gwarant praw jednostek. Jerzy Szacki zauważa, iż
1 J. Keane, Despotism and Democracy: The Origins and Development o f the Distinction between C m l So-
ciety and Ihe State 1750-1850, [w:] idem, C m l Society and the State. New Europeans Perspectives, Lon
8 0 Łukasz Stach
[...] klasyczne społeczeństwo obywatelskie to ex definitione takie społeczeństwo, w którym pa nuje prawo - w przeciwieństwie do społeczności dobrych lub złych dzikusów, którym wystarczają naturalne instynkty, i barbarzyńskich państw despotycznych, gdzie wszystko zależy od kaprysu władcy2.
Zauważa również, iż
klasyczne koncepcje społeczeństwa obyw atelskiego, zakładające implicite lub explicite jego w yraźne odgraniczenie od państwa, w istocie dotyczyły jednak z reguły nie czego innego ja k sprawy jeg o usytuowania w państwie oraz stosunku do państwa. M ówiąc: „w państwie”, mam na myśli to, że chodziło o społeczeństw o obyw atelskie rozw ijające się z natury rzeczy na określonym terytorium, na które rozciągała się jak aś jurysdykcja państwow a. Kiedy mówię: „w stosunku do państwa” , zwracam uw agę na to, że rozw ijające się w tych ram ach społeczeństwo obyw atelskie musiało tak lub inaczej układać w praktyce i teorii swoje stosunki z rządem, choć, oczywiście, nie były to konieczne stosunki harm onijnej w spółpracy. A bstrahowanie od państw a nie wchodziło w rachubę3.
Jako potwierdzenie swych spostrzeżeń, Szacki cytuje Charlesa Taylora, który stwierdza, iż społeczeństwo obywatelskie nie jest poza władzą polityczną, ono ją przenika, kawałkuje i decentralizuje4. Kolejny badacz tych zagadnień - Norberto Bobbio - wprowadził rozróżnienie na przed-, anty-, i postpaństwowe społeczeństwo obywatelskie. Jednakże, zwraca on również uwagę na fakt, że znaczenie i zakres stosowania omawianego terminu jest związane z nowym zdefiniowaniem i wskaza niem zakresu stosowania terminu państwo5.
Z drugiej strony należy zwrócić uwagę, iż teoretycy opozycji demokratycz nej w Europie Środkowo-Wschodniej postawili swoistą alternatywę - albo społe czeństwo obywatelskie, albo państwo - lerlium non datur. W pracach Gyórgy Kon rada czy Jacka Kuronia możemy odnaleźć koncepcję antypolityki, odwrócenia się od totalitarnego państwa i budowy społeczeństwa obywatelskiego nie zaangażowanego w politykę. Społeczeństwo obywatelskie miało być przeciwstawieniem się państwu, stanowić tę sferę życia, którą obywatele powinni sami zorganizować. Istotę takiego społeczeństwa obywatelskiego stanowiło ścisłe oddzielenie tego, co państwowe, od tego, co społeczne i prywatne6. Państwo stało się tutaj negatywnym układem odnie sienia. Zwolennicy antypolityki skłaniali się ku twierdzeniu, iż społeczeństwo obywatelskie musiało tworzyć alternatywę dla państwa, reprezentując radykalnie inną i konkurencyjną w stosunku do państwowej zasadę organizacji całego życia społecznego. Problem pojawił się wtedy, gdy po przełomie 1989 r., dotychczasowa opozycja nie tylko zaczęła wchodzić w istniejące struktury państwowe, ale stanęła
2 J. Szacki, Wstęp. Powrót idei społeczeństwa obywatelskiego, |w :| Ani książę, ani kupiec: obywatel. Idea
społeczeństwa obywatelskiego w myśli współczesnej, red. J. Szacki, Kraków 1995, s. 48.
3 Ibidem.
4 Ch. Taylor, M odes od Civil Society, „Public Culture” 1990, vol. 3, nr 1, s. 117, | cyt. za:| Ani książę, ani
kupiec..., s. 48.
5 N. Bobbio, Społeczeństwo obywatelskie, [w:] Ani książę, ani kupiec..., s. 63-83.
K. Rogaczewska, Recepcja myśli programowej Edwarda Abramowskiego w koncepcji społeczeństwa oby
watelskiego Jacka Kuronia, [w:] Społeczeństwo obywatelskie, red. W. Bokajło, K. Dziubka, Wrocław 2001,
Społeczeństwo obywatelskie a państwo. Koniunkcja czy alternatywa? 81
przed zadaniem budowy społeczeństwa obywatelskiego, w którym to dotychczas tak negowane państwo mogło być niekiedy najważniejszym narzędziem budowy owego społeczeństwa7.
Należy postawić tytułowe pytanie - p A q (koniunkcja), czy też może p v q
(alternatywa), gdzie p to państwo a q społeczeństwo obywatelskie? Czy oba te byty są od siebie oddzielone, czy też wzajemnie się przenikają i uzupełniają w mniejszym lub większym zakresie. Należy też podjąć się wyzwania odpowiedzi na pytanie, czy koncepcja antypolityki nie przeszkodziła w budowie społeczeństwa obywatelskiego już po przemianach 1989 r., mimo, iż miała na celu społeczeństwa tegoż powstanie
(casus Polski)?8
Współczesna debata dotycząca relacji społeczeństwo obywatelskie - państwo
Stosunek sił między państwem a społeczeństwem obywatelskim w dziejach Zacho du ulegał olbrzymim przemianom9. W starożytności arystotelesowski zoon politi-
kon był częścią społeczeństwa obywatelskiego traktowanego jako wspólnota oby
wateli, bez rozróżnienia na społeczeństwo i państwo. Nowożytne ujęcie omawianej koncepcji znajdujemy w XVII- i XVII-wiecznej angielskiej myśli społecznej, któ rej najwybitniejszymi reprezentantami byli John Locke i David Hume. W ówcze snym ujęciu społeczeństwo obywatelskie było przeciwstawiane społeczeństwu natu ralnemu. W argumentacji Locke’a człowiek należy do ustanowionego przez Boga porządku natury, ale także do porządku powstałego w wyniku umowy społecznej, i na tym drugim fundamencie wspiera się społeczeństwo obywatelskie10. W kolej nych stuleciach koncepcję tę rozwijano oraz modyfikowano. Jednym z najbardziej znanych myślicieli podejmujących tę tematykę był Georg Wilhelm Friedrich Hegel. W jego systemie społeczeństwo obywatelskie było jednym z trzech elementów sys temu społecznego. Pierwszym z nich była, oparta na podstawach etycznych, wspól nota narodowa. Element drugi to odwołujące się do rozumu państwo (rząd, parla ment, opinia publiczna), natomiast trzecim była sieć współzależności powiązanych z rynkiem, heglowskie społeczeństwo obywatelskie. Początek XX w. zaowocował koncepcją wypracowaną przez przedstawiciela „marksizmu zachodniego” W łocha Antonio Gramsciego. On również wyróżnił trzy składowe systemu społecznego: zdominowaną przez burżuazję gospodarkę, państwo - stanowiące w ręku tej klasy społecznej narzędzie przemocy, oraz trzeci element tej konstrukcji - społeczeństwo
7 J. Szacki, Wstąp. Powrót idei społeczeństwa..., s. 47.
8 Próbę szukania związków między współczesnym państwem a społeczeństwem obywatelskim podjął Piotr Borowiec, zob.: P. Borowiec, Państwo społeczeństwo obywatelskie. W poszukiwaniu sieci wzajemnych re
lacji, [w: ] Rola wyborów w procesie kształtowania się społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, red. S. Drob-
czyński, M. Żyromski, Poznań 2004, s. 9-26.
9 Szerzej, zob.: V. Perez-Diaz, Powrót społeczeństwa obywatelskiego w Hiszpanii, tłum. D. Lachowska, Kraków 1996, s. 75-87.
8 2 Łukasz Stach
obywatelskie, które, według Gramsciego, miało realizować się w życiu społecz nym politycznym i kulturalnym jako zapora dla dominacji burżuazji".
Następne lata przyniosły zanik debaty o społeczeństwie obywatelskim. Z jed nej strony silne ruchy totalitarne niszczące napływ idei sprzecznych z ,jedynie słuszną” doktryną, a z drugiej sformułowana przez Karla Poppera koncepcja „spo łeczeństwa otwartego”, odsunęły dyskusję o społeczeństwie obywatelskim na dal szy plan. Dopiero lata 70. XX w. przyniosły odrodzenie debaty. Idea społeczeń stwa obywatelskiego odrodziła się z m.in. jako odpowiedź na takie zjawiska jak: zakwestionowanie na Zachodzie koncepcji welfare state wskutek pauperyzacji sektora publicznego i zaniku poczucia obywatelskości, a pod drugiej stronie „że laznej kurtyny” powróciła jako element tendencji do uwolnienia się od ustroju komunistycznego, odwołujący się do idei solidarności, wzajemnej pomocy poza układem państwowym a także jako próba stworzenia „samorządnej i samoorgani zującej się rzeczpospolitej”. W obu przypadkach zastała podkreślona autonomia społeczeństwa względem scentralizowanej władzy państwowej12.
Jak ju ż zostało to nadmienione, lata 70. ubiegłego stulecia zaowocowały wznowieniem dyskursu nad pojęciem społeczeństwa obywatelskiego. Powrót oma wianej koncepcji do teorii politycznej w krajach zachodnich znamionowały dwie pozycje autorstwa Johna Keane’a. Były to Democracy and C m l Society oraz C m l
Society and the State. New European Perspectives. Obie te pozycje skoncentrowa
ły się nad pochodzeniem i rozróżnieniem pomiędzy państwem a społeczeństwem obywatelskim. Keane próbuje dopasować osiemnastowieczną ideę rozróżnienia państwa i społeczeństwa obywatelskiego do współczesnych realiów.
Moje prace są próbą odpowiedzi na pytania, które powracają w dzisiejszych czasach: co naprawdę znaczy rozróżnienie między państwem a społeczeństwem obywatelskim, które postawiono ju ż w XVIII w.? Dlaczego to rozróżnienie, tak istotne poprzez pierwszą połowę XIX w. i potem zanikające bez śladu, znowu po wraca i staje się ważnym tematem? Do czego to rozróżnienie może służyć i w czyim interesie - zarówno intelektualnym jak i politycznym może być wykorzystane?13.
Keane wyjaśnia także, dlaczego opór przeciwko reżimom totalitarnym często odwoływał się do języka społeczeństwa obywatelskiego. Sugeruje on, iż koncepcja społeczeństwa obywatelskiego znamionująca nowy obszar poszukiwań pewnej rów nowagi między państwem a sferą pozapaństwową, może okazać się skutecznym narzędziem w walce z despotyzmem. Społeczeństwo obywatelskie - nie gwałtowna rewolucja nadchodząca z góry lub z dołu - jest także najmocniejszą bronią prze ciwko totalitarnym dyktaturom, jeżeli jest ju ż ustabilizowane. Społeczeństwo oby watelskie jest piętą Achillesową reżimów, takich jak w Czechosłowacji: ,jeżeli sy
11 Ibidem. Szerzej o koncepcji Hegla zob: D. Pietrzyk-Reeves, Idea społeczeństwa obywatelskiego. Współ
czesna debata i je j źródła, Wrocław 2004, s. 127-140; „Studia Filozoficzne” 1987, nr 9. Natomiast jeśli
chodzi o Gramsciego, zob.: B. Ponikowski, Dialektyka społeczeństwa obywatelskiego i społeczeństwa po
litycznego w myśli politycznej Antonia Gramsciego, |w :| Społeczeństwo obywatelskie..., s. 157-187.
12 Ibidem, s. 10.
Społeczeństwo obywatelskie a państwo. Koniunkcja czy alternatywa? 83
stemy totalitarne, jako powrót do absolutyzmu w wydaniu dwudziestowiecznym, wzrosły łatwo gdzie struktury społeczeństwa obywatelskiego nie były wystarczają co dobrze uformowane, rozwój społeczeństwa obywatelskiego jest rzeczą najbar dziej oczywistą jako środek zapobiegawczy przeciwko rozwojowi dyktatur” 14.
Keane sądzi również, iż sama ta koncepcja może być użyta jako źródło kry tycznej refleksji dotyczącej demokracji czy też państw a15. Badacz ten podkreśla także, że społeczeństwo obywatelskie domaga się dla swego istnienia nałożenia ograniczeń na państwo jako przestrzeni współpracy, wymiany i rywalizacji między jednostkam i16. Za najbardziej istotną uważa on znalezienie takiej relacji między społeczeństwem obywatelskim a państwem, która wspierałaby i maksymalizowała wolność i równość. Realizacja tych postulatów może dokonać się tylko przy ogra niczeniu funkcji państwa, przy jednoczesnym rozszerzeniu społeczeństwa obywa telskiego. Nie jest ono bowiem jakąś utrwaloną strukturą, ale obdarzoną dynamiką przestrzenią samoorganizujących się zrzeszeń i wspólnot mających potencjał po zwalających im istnieć niezależnie od państwa. Same instytucje państwa m ają spełniać rolę służebną wobec społeczeństwa obywatelskiego, pełnić funkcje usta wodawcze, zapewniać ramy prawne dla, nieuchronnych przecież, konfliktów spo łecznych oraz mają chronić społeczeństwo przed nierównością lub tyranią. Keane podkreśla konieczność oddzielenia społeczeństwa obywatelskiego od państwa, do dając, że bez istnienia niezależnego społeczeństwa obywatelskiego, mającego ko rzenie w autonomicznych sferach publicznych, takie cele jak wolność i równość, uczestnictwo oraz wspólne podejmowanie decyzji, stają się tylko pustym, nic nie znaczącym sloganem17.
Jednakże bez istnienia ochronnej, redystrybucyjnej i mediacyjnej funkcji państwa, wysiłki zmierzające do budowy i transformacji społeczeństwa obywatel skiego będą stawały się coraz bardziej odosobnione, podzielone i popadną w sta gnację, lub też zaowocują nowymi formami tyranii lub zniewolenia”18.
Keane podkreśla potrzebę demokratyzacji społeczeństwa obywatelskiego i państwa, jako stref współistniejących ze sobą i wzajemnie się podtrzymujących, uważa też, że społeczeństwo obywatelskie jest podstawą prawdziwie demokra tycznego systemu jako przestrzeń przeznaczona dla obywateli, gdzie m ogą być realizowane takie pojęcia jak równość i wolność. Nie przymyka on jednocześnie oczu na napięcia, jakie generują się w społeczeństwach demokratycznych. W yma gają one współdziałania państwa w celu ich łagodzenia, aby społeczeństwo obywa telskie (civil society) nie przekształciło się w uncivil society19. Keane uważa, iż demokratyczne społeczeństwo obywatelskie nigdy nie będzie przypominać szczę śliwej i zadowolonej rodziny. Ściślej mówiąc, z powodu jego pluralistycznego
14 Ibidem, s. 20.
15 D. Pietr/.yk-Reeves, Idea społeczeństwa..., s. 264.
16 Eadem, Spór o pojęcie społeczeństwa obywatelskiego. Współczesna debata i je j źródła, praca doktorska, dostępna w Bibliotece Jagiellońskiej, Dział Rękopisów, sygn. 185/02, s. 220-221.
'''ibidem, s. 226-227.
18 J. Keane, Democracy and Civil Society, London-New York 1988, s. 15. 19 D. Pietrzyk-Reeves, Spór o pojęcie..., s. 227.
8 4 Łukasz Stach
charakteru, braku jednego centrum decyzyjnego, w pełni demokratyczne społe czeństwo obywatelskie może być permanentnie zagrożone przez kiepską koordy nacją, niezgodę, brak chęci do podzielenia się środkami i otwartymi konfliktami pomiędzy jego członkami. Baz wątpliwości „konflikt jest formą socjalizacji” (Sim- mel). Ale społeczeństwo obywatelskie może także zdegenerować się w pole bitwy, gdzie silniejsi - dzięki istnieniu pewnych wolności obywatelskich - wykorzystają wolność do zwrócenia się przeciwko słabszym20.
Głównym czynnikiem zagrażającym społeczeństwu obywatelskiemu jest, według K eane’a, przemoc21. Autor podkreśla jednakże, że społeczeństwo obywa telskie jest wyposażone w wiele środków ochronnych. Pierwsze z nich są „ze wnętrzne” w stosunku do społeczeństwa obywatelskiego, pochodzą od państwa. Mowa jest tutaj o politycznych, prawnych i policyjno-militarnych środkach pocho dzących z rządowych instytucji. Te „twardsze” środki mogą być przydatnym na rzędziem dla sfery pozarządowej, zapewniając jej wojskową i policyjną ochronę, reprezentację prawną w sądach, czy też być źródłem pieniędzy na tworzenie struk tur społeczeństwa obywatelskiego. Te rządowe środki powinny być uzupełnieniem pozarządowych środków powstających w samym społeczeństwie obywatelskim. Keane stwierdza, że nie są one jeszcze zbyt dobrze przebadane, ale zalicza do nich takie mechanizmy jak: poczucie humoru (sic!), opanowanie sztuki negocjacji i kompromisu, przekonywanie innych za pomocą siły argumentu, ostracyzm dla przemocy, działalność charytatywna czy też spokój i niechęć do sporów22. Jak możemy zauważyć, społeczeństwo obywatelskie i państwo nie są bytami sobie wrogimi, wręcz przeciwnie, uzupełniają się. Ograniczone państwo może zapewnić społeczeństwu obywatelskiemu ochronę, ono zaś wypełnia demokratyczne państwo treścią. Natomiast w krajach niedemokratycznych może „wywołać strach w sercach wielu despotów, starych i nowych”.
Kolejny z badaczy omawianego zagadnienia, V. Perez-Diaz w cytowanej już pracy Powrót społeczeństwa obywatelskiego w Hiszpanii, podkreśla, iż początkowo termin używany był w swoim najszerszym sensie - jako synonim społeczeństwa politycznego. Następnie znaczenie to uległo zmianie, takowe społeczeństwo stało się przeciwbiegunem państwa. Hiszpański badacz wyróżnia społeczeństwo obywatel skie sensu lato i społeczeństwo obywatelskie w węższym sensie23.
W pierwszym znaczeniu, społeczeństwo obywatelskie obejmuje zbiór spo łeczno-politycznych instytucji, do których należy także ograniczona w swych prero gatywach władza lub państwo respektujące rządy prawa. Kolejnymi elementami są systemy instytucji społecznych, jak chociażby rynki i stowarzyszenia tworzone za pom ocą dobrowolnych porozumień autonomicznych podmiotów oraz sfera pu bliczna, w której podmioty te dyskutują ze sobą i państwem o sprawach publicz
20 J. Keane, Democracy and C m l Society..., s. 22.
21 Zob. J. Keane, Can C m l Societies become more Civil? A Place fo r Ali? Comparing C m l Societies in
Scotland and Northern Ireland, [w:] www.professoejohnkeane.co.uk/lectures.html.
22 Ibidem.
Społeczeństwo obywatelskie a państwo. Koniunkcja czy alternatywa? 8 5
nych i angażują się w publiczne działania. Takie społeczeństwo jest „obywatelskie”, ponieważ jego podmioty nie są poddanymi despoty, a także są członkami „cywili zowanego” społeczeństwa. Najistotniejszą kwestią, podkreślaną przez Perez-Diaza, jest fakt, iż mogą być obywatelami tylko dlatego, że są autonomicznymi podmiota mi, a swoją autonomię wobec państwa mogą zachować tylko dlatego, że państwo jedynie w ograniczonym zakresie może wkraczać do zarezerwowanej dla nich sfe ry24. W drugim znaczeniu społeczeństwo obywatelskie odnosi się do takich instytucji społecznych jak rynki i stowarzyszenia oraz do sfery publicznej, lecz wyklucza in stytucje samego państwa. Domeny życia społecznego pozostają w pełni, lub też w ograniczonej mierze, poza kontrolą państwową25. W dziejach występowały obie formy społeczeństwa obywatelskiego, jednak obecnie zdecydowana większość teore tyków jest zwolennikami koncepcji drugiej.
Jak zauważa Piotr Broda-Wysocki, niesie to za sobą pewne konsekwencje.
Primo: podkreśla się niejako „apolityczność” społeczeństwa obywatelskiego, secun- do: żywi się przekonanie o racjonalności charakteru życia społecznego, w tym jego
aktorów, zarówno jednostek jak i całego spektrum grup społecznych. Apolityczność to nadzieja na uniknięcie konfliktu. W tym sensie społeczeństwo obywatelskie staje się bezkonfliktowym społeczeństwem demokratycznym, które nie potrzebuje insty tucji służących do rozwiązywania konfliktów, w tym instytucji politycznych26.
Jest to bez wątpienia przekonanie nieusprawiedliwione i nie znajdujące od bicia w rzeczywistości, podobnie zresztą jak „optymizm racjonalistyczny”, który prowadzi do dalszego lekceważenia instytucji mających charakter autorytetu, więc także instytucji państwa27.
Również Ralf Dahrendorf podkreśla, iż
społeczeństwo obywatelskie nie jest społeczną podw aliną państw a [...]. N ie w spiera instytucji ani nie jest do niech przeciwstawne,
chyba, że funkcjonuje w otoczeniu nieliberalnym. Wtedy staje się centrum opozycji przeciwko państwu28. Bobbio zauważa z kolei, że społeczeństwo obywatel skie to miejsce, gdzie ujawniają i ścierają się konflikty społeczne, ekonomiczne, religijne, ideologiczne, a instytucje państwowe m ają za zadanie uporać się z nimi przez realizację, zapobieganie albo tłumienie29. Zauważa także, że sprzeczność po między państwem a społeczeństwem obywatelskim jest powiązana z ilością i jako ścią postulatów a zdolnością instytucji do szybkiego i adekwatnego reagowania.
u Ibidem, s. 70-71.
25 Ibidem, s. 72.
26 P. Broda-Wysocki, Rozwój społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, Warszawa 2003, s. 17. 27 Ibidem.
28 R. Dahrendorf, Wolność a wiązi społeczne. Uwagi o strukturze pewnej argumentacji, [w:] Społeczeństwo li
beralne. Rozmowy w Castel Gandolfo, tłum. A. Kopacki, M. Łukasiewicz, J. Migasiński, A. Pawelec, J. Tu-
rowicz, red. K. Michalski, Kraków 1997, s. 17, [cyt. za:] P. Broda-Wysocki, Rozwój społeczeństwa..., s. 17. 29 N. Bobbio, Społeczeństwo obywatelskie, |w:] A ni książę, ani kupiec..., s. 66.
8 6 Łukasz Stach
Tak dyskutowana dzisiaj kwestię możliwości rządzenia skomplikowanymi społeczeństwami można zinterpretować także w terminach klasycznej dychotomii społeczeństwo obywatelskie - państwo; dane społeczeństwo staje się tym trudniej sze do rządzenia, im bardziej rozbudowują się postulaty społeczeństwa obywatel skiego przy jednoczesnym nienadążaniu, jeśli chodzi o reagowanie, czyli w sytu acji, w której wydolność państwa doszła do granic być może nieprzekraczalnych (stąd na przykład motyw „kryzysu fiskalnego”)30.
We współczesnej debacie dotyczącej kwestii społeczeństwa obywatelskiego jedną z osi sporu jest dyskusja pomiędzy liberałami a komunitarianami. Początek sporu jest datowany na 1971 r., od chwili ukazania się Teorii sprawiedliwości Joh na Rawlsa. Nurt filozofii politycznej, którego przedstawiciele zostali nazwani ko munitarianami odwoływał się do wartości i cnót bliskich tradycji republikańskiej31. Komunitarianie zakładają istnienie wspólnych celów we wspólnocie politycznej, które to cechy kształtują tożsamość jednostek i sprawiają, że możliwa staje się kon cepcja wspólnego dobra. Ponadto, państwo popiera ową określoną, wypracowaną