Opisując historyczne ujęcia społeczeństwa obywatelskiego Krystyna Chojnicka stwierdziła, że „dyskusja o społeczeństwie obywatelskim zawsze prowadzić musiała do określenia relacji między nim a państwem”, a także, że
w dyskusji tej wykorzystano w szystkie możliwe warianty nadrzędności i podrzędności, w za jemnego wynikania, współpracy, konfliktu, alternatywy, uzupełniania i przechodzenia jednego zjaw i ska w drugie1.
Natomiast Jerzy Szacki, odnosząc się do współczesnego zainteresowania ideą społeczeństwa obywatelskiego, stwierdza, że obecnie najbardziej eksponowa ną relacją stało się wzajemne przeciwstawienie państwa i społeczeństwa obywatel skiego2. Relację taką odnajdziemy także w przytoczonej przez P. Ogrodzińskiego koncepcji J. Keane’a: „społeczeństwo obywatelskie jest sferą aktywności przeciw stawiających się państwu i próbujących je kontrolować”3.
W świetle tych ostatnich stwierdzeń, podkreślających przeciwieństwo pań stwa i społeczeństwa obywatelskiego wydaje się, że relacja między partiami poli tycznymi a społeczeństwem obywatelskim jest prosta i także polega na wzajem nym przeciwieństwie. Wniosek taki można wyciągnąć m.in. na podstawie definicji partii oraz z rozważania funkcji, jakie one pełnią. W definicjach partii często moż
1 K. Chojnicka, K. Sobolewska-Myślik, Społeczeństwo obywatelskie, „Universitas” 1993, nr 4.
2 J. Szacki, Wstęp. Powrót idei społeczeństwa obywatelskiego, [w:] Ani książę, ani kupiec: obywatel. Idea
społeczeństwa obywatelskiego w myśli współczesnej, red. J. Szacki, Kraków 1997, s. 20.
9 6 Katarzyna Sobolewska-Myślik
na odnaleźć stwierdzenia, że celem partii jest obsada stanowisk władzy państwo wej: przykładem może być choćby definicja A. Downsa, dla którego partia to ko alicja osób chcących legalnymi środkami zdobyć kontrolę nad aparatem władzy wykonawczej4. Także wśród funkcji partii, wymienianych przez analityków, w za sadzie w każdym ujęciu znajdziemy takie, które sytuują partie w obszarze władzy państwowej: funkcja rządzenia, rekrutacja elit, formowanie rządu5. Ujęcia te wiążą partie wyraźnie z aktywnością państwa, a zatem w przeciwieństwie do społeczeń stwa obywatelskiego.
Z drugiej jednak strony, zarówno definicje partii, jak i określenia funkcji obej mują też takie sfery, które z państwem nie są związane. W tym kontekście pojawiają się przede wszystkim związki ze społeczeństwem. W przypadku funkcji, wyróżnie nie zarówno tych związanych z państwem jak i ze społeczeństwem, najlepiej do strzec można w ujęciu dwóch autorów polskich: A. Antoszewskiego i R. Herbuta, którzy wśród funkcji partii, obok państwowo-publicznej, wymieniają także funkcję społeczną6. Funkcja państwowo-publiczna wiąże się ze strategiami obsadzania stano wisk władzy, funkcja społeczna zaś jak piszą autorzy: „oznacza, że partie polityczne muszą być w mniejszym czy większym stopniu powiązane ze strukturą społeczeń stwa”7. Dzieje się tak głównie dlatego, że w ramach tej funkcji partie spełniają przede wszystkim funkcje artykulacji społecznych interesów a robią to po to, by następnie interesy te reprezentować, biorąc udział w procesach decyzyjnych w ra mach instytucji państwa. W tym miejscu widać, że w przypadku partii aktywność w sferze państwa i sferze społecznej się dopełniają, to właśnie widać fakt, że
partie polityczne m ożna i należy traktować jako ciała pośredniczące między grupami społecz nymi (np. klasami, grupam i etnicznymi czy w yznaniow ym i) a procesem decyzyjnym przebiegającym w ram ach struktury władzy państw ow ej8.
Przy takim spojrzeniu na sfery aktywności partii politycznych, wstępne ich połączenie wyłącznie z państwem i tym samym przeciwstawienie społeczeństwu obywatelskiemu, nie jest oczywiste. Będąc pośrednikiem, partie muszą być w swo ich działaniach jakoś związane z oboma podmiotami Na ten charakter - łącznika, pośrednika między rządem a społeczeństwem wskazuje też wiele definicji partii. W idać to np. u S. Neumanna, który definiuje partię następująco:
w yodrębniona organizacja aktyw nych politycznie aktorów społecznych, którzy są zaintereso wani kontrolow aniem władzy wykonawczej i którzy konkurują o poparcie społeczne z inną grupą lub grupam i o odm iennych poglądach. Tak rozum iana partia je s t to ważny pośrednik łączący siły spo 4 Tę, a także inne definicje partii czytelnik może odnaleźć m.in. w innej mojej publikacji: K.
Sobolewska--Myślik, Partie i systemy partyjne na świecie, Warszawa 2004, s. 8-9. 5 Rozmaite ujęcia funkcji partii: ibidem, s. 23-24.
6 A. Antoszewski, R. Herbut, Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, Wrocław 1997, s. 70. 7 Ibidem, s. 68.
Społeczeństwo obywatelskie a partie polityczne 9 7
łeczne i ideologie z oficjalnymi instytucjam i rządowymi i wiążący je z działaniem politycznym w Ra mach szerszej wspólnoty politycznej9.
Inna autorka, Kay Lawson, twierdzi, że funkcja łącznika między władzą a społeczeństwem jest nie tylko istotnym elementem definicji partii, ale także jest specyficzna jedynie dla partii i tylko przez nie wykonywana, co sytuuje partie na prawdę w bardzo szczególnym miejscu życia społecznego i politycznego10.
Z tych skrótowych rozważań wynikać może następująca konstatacja: partie powiązane są z państwem i jego aktywnością, ale nie wyłącznie. Część ich aktyw ności zakorzeniona jest także w obszarze życia społecznego, aktywności społecz nej, niezależnej od państwa, chociaż w pewnym zakresie nakierowanej na wywie ranie wpływu na państwo. Pozwala to widzieć aktywność partii w obszarze społeczeństwa obywatelskiego tak jak to widzi np. cytowany przez Ogrodzińskiego Keane.
Pytanie, które się nasuwa w związku z tą konstatacją jest następujące: czy to rozłożenie akcentów w aktywności partii, pomiędzy państwo a sferę społeczeństwa obywatelskiego jest równe, czy też któraś z tych sfer - państwowa lub społeczna, przeważa?
Moja odpowiedź brzmi: sytuacja w tym zakresie nie jest stabilna, zmienia się w czasie i od chwili powstania partii, mniej więcej w początkach XIX w. do dziś, przeszły one drogę od silniejszych związków ze sferą społeczeństwa obywatel skiego do współczesnych, zdecydowanie bardziej silnych związków z instytucjami państwa. Postaram się pokazać ten proces analizując ewolucję modelu organiza cyjnego partii politycznych. Dla właściwego zanalizowania tej zmiany będę się posługiwać rozróżnieniem wewnętrznych płaszczyzn organizacyjnych partii: party
on the ground (partia u podstaw), party in central office (centralne struktury par
tyjne) oraz, party in public office (partia w obszarze władzy publicznej)11. Określe nie „partia u podstaw” to przede wszystkim struktury lokalne, obejmujące „zwy kłych” członków partii politycznych i aktywistów średniego szczebla, party in
central office to centralne struktury kierownicze partii a party in public office to ta
część partyjnych działaczy, która zajmuje miejsca w strukturach państwach, przede wszystkim w parlamencie i rządzie. Zwłaszcza w przypadku reprezentacji parla mentarnej wyróżnienie tej płaszczyzny, także jako wewnętrznej płaszczyzny par tyjnej, ma swoje uzasadnienie ponieważ działacze partyjni pełniący funkcje depu towanych z reguły posiadają własną parlamentarną organizację partyjną.
Pierwszymi partiami na europejskiej scenie politycznej były partie konser watywne i liberalne, rozpoczynające swoją działalność najczęściej w pierwszych dekadach XIX stulecia. W ówczas jednak uczestnictwo polityczne nie było dostęp ne dla wielkich mas społecznych, prawo wyborcze opatrzone wieloma cenzusami,
9Modern Political Parties, red. S. Neumann, Chicago 1958, s. 396.
10 K. Lawson, The Comparative Siudy o f Political Parties, New York 1976, s. 3-4.
11 Określenia te odnaleźć można w wielu publikacjach, zainteresowanego czytelnika odsyłam do: P. Mair,
Party Organizations: Prom Civil Society to the State, [w:] How Parties Organize. Change and Adapta- tion in Party Organizations in Western Democracies, red. R. S. Katz, P. Mair, London 1994, s. 4.
9 8 Katarzyna Sobolewska-Myślik
ograniczało udział w polityce do stosunkowo wąskich grup znajdujących się na szczycie drabiny społecznej. Sytuacja ta uległa jednak zmianie dosyć szybko, lata 60. i 70. XIX w. to czas, w którym prawo wyborcze stopniowo obejmuje coraz większe rzesze społeczne, a na scenie politycznej pojawiają się partie posługujące się ideolo gią socjalistyczną, obejmujące swoją aktywnością nowych wyborców. Wraz z nimi wykształcił się szczególny sposób funkcjonowania partii, który M. Duverger określił mianem modelu masowego. Zwracając się do dużych grup społecznych, partia ta zbudowała szczególną strukturę organizacyjną, sformalizowaną, rozbudowaną od najmniejszych ogniw terenowych (filii) po organizację centralną. Struktura ta była nie tylko sformalizowana, ale także zhierarchizowana, przy czym ważne były także wzajemne zależności między partyjnymi strukturami na poszczególnych szczeblach. Otóż w modelu masowym główną strukturą partyjną była jej organizacja centralna, niemniej równie istotne były terenowe ogniwa, skupiające zwykłych członków - „partia u podstaw”. Ciężar funkcjonowania partii spoczywał właśnie tam, na szcze blu najniższym, a centralna struktura kierownicza, będąca naczelną władzą partyj ną, z jednej strony była hierarchicznie nadrzędna wobec „partii u podstaw”, ale jednocześnie właśnie przed nią przede wszystkim odpowiedzialna i postrzegana jako najważniejszy reprezentant partyjnych „dołów”. Ta część partyjnych działa
czy, która sprawowała funkcje publiczne, została podporządkowana strukturze centralnej i poprzez nią także partii u podstaw. Co za tym idzie, w organizacyjnej strukturze partyjnej miała stosunkowo najmniejsze znaczenie i najmniejszą auto nomię. W iązało się to także i z tym, że funkcjonowanie partii nie było wyłącznie skoncentrowane na obsadzaniu stanowisk w strukturach państwa. Dzięki silnej organizacji lokalnej i strukturze kierowniczej, aktywność partii także i poza parla mentem i rządem była możliwa i efektywna.
Dla partii opartej na modelu masowym ważne było także i to, że nastawiona była nie tylko na przyciągnięcie jak największej liczby członków, ale też utrzyma nie z nimi ścisłych związków - sprzyjała temu rozwinięta aktywność, regularne zebrania filii, istnienie partyjnej prasy. W początkowym etapie działalności tego typu partii, angażowała się ona także w organizowanie swoim członkom życia pozapartyjnego, urządzając zabawy, czy tworząc kluby sportowe lub hobbystycz ne. O takich partiach mówiono czasem, że zajmowały się swoimi członkami „od kołyski aż po grób”, co było aluzją przede wszystkim do ich rozbudowanej dzia łalności pozapolitycznej.
Partia masowa w początkach swojego funkcjonowania to wyraźnie określona grupa społeczna, która znajdowała się u progu zdobywania sobie miejsca w syste mie politycznym, stąd wyraźna funkcja integracyjna, edukacyjna czy nawet opie kuńcza partii. Jej funkcjonowanie opierało się o silną grupową tożsamość, przy czym partia tę tożsamość i poczucie więzi wzmacniała - służyły temu aktywność, komunikacja oparta na partyjnej prasie, a także ideologia, która odgrywała rolę spajającą i dodatkowo wzmacniającą poczucie grupowej więzi.
Podsumowując, można stwierdzić, że partia masowa koncentrowała swoją działalność przede wszystkim w społeczeństwie, tam była zakorzeniona. Swoje
Społeczeństwo obywatelskie a partie polityczne 99
oddziaływanie polityczne kierowała na instytucje państwa, zmierzała do wywarcia wpływu na proces decyzyjny, w tym także oczywiście do obsady stanowisk wła dzy. Niemniej partyjna aktywność poza instytucjami władzy była ważna, rozbu dowana, efektywna, a świadczyła o tym nie tylko konkretna działalność, ale struk tura organizacyjna.
Partie polityczne z racji ich nieuniknionych związków z instytucjami pań stwa, nie mogą zostać uznane za mieszczące się w stu procentach w obszarze spo łeczeństwa obywatelskiego. Niemniej wydaje się, że partia oparta o model masowy jest bliższa takiemu społeczeństwu niż państwu. W tym kontekście warto dodać, że model masowy wprawdzie został zapoczątkowany przez partie socjalistyczne, nie mniej stosunkowo szybko został przyjęty także przez partie związane z innymi orientacjami ideowymi.
Model ten, wprawdzie szeroko rozpowszechniony, nie zdołał jednak prze trwać zmian, zachodzących w społeczeństwie. Nie m a tu m iejsca na szczegółowe opisywanie tych przekształceń, ale do najważniejszych należą zmiany w strukturze społecznej, wiążące się m.in. ze znaczącymi przemianami technologicznymi i eko nomicznymi, wzrastające w nowoczesnych społeczeństwach postawy indywiduali styczne, zwiększoną samodzielnością indywidualnego wyborcy w kształtowaniu decyzji politycznych i podejmowaniem decyzji wyborczych. W szystko to zaowo cowało ważnymi dla partii politycznych konsekwencjami: najpierw topniejącymi szeregami członków, potem osłabianiem także wyborczej lojalności partyjnej i wzrastającą z elekcji na elekcję tendencją do zmiany decyzji wyborczych. Partie cieszące się dotąd stabilnym poparciem swojej bazy członkowskiej, najpierw mu siały zadowalać się stabilnym poparciem ju ż tylko wyborców, a wkrótce także i ten utrwalony element przestał być aktualny. W tym stanie rzeczy można było oczeki wać także, że zmieni się model organizacyjnego funkcjonowania partii.
W latach 60 pojawiła się nowa koncepcja dotycząca modelu partii, którą sfor mułował Otto Kirchheimer12. Według niego, partie masowe zaczęły przekształcać się w model nowy, który określił mianem catch all people ’s party - w polskiej wersji przyjęła się nazwa „partia wyborcza”, chociaż można też spotkać bardziej precyzyj ne i oddające sens określenie „partia wszystkich”13.
Jedną z istotniejszych cech tego modelu stała się rezygnacja z dążenia do zmonopolizowania reprezentacji interesów jednej grupy społecznej i reorientacja na poszukiwanie zwolenników w możliwie najszerszych kręgach społeczeństwa. Poszerzanie kręgu zwolenników partie opierały m.in. na formułowaniu takich pro pozycji i rozwiązań, które mogły okazać się korzystne dla jak największej ilości wyborców. Tu kryje się następna ważna cecha partii catch all - nie dążyła ona do zbudowania szerokiej bazy członkowskiej, podstawą jej funkcjonowania stali się właśnie wyborcy. Nawet ci członkowie, którzy wciąż byli w partii, przestali liczyć się tak bardzo, jak to było w modelu partii masowej. Partie nadal zachowały struk
12 O. Kirchheimer, The Transformation o f the Western European Party Systems, [w:] Political Parties and
Political Development, red. J. La Palombara, M. Weiner, Princeton 1966.
100 Katarzyna Sobolewska-Myślik
tury zdolne wchłonąć dużą liczbę osób, niemniej nie starały się tego robić. Rezy gnowały nie tylko z zaangażowania członków w codzienną pracę, ale także z ich współpracy w sytuacjach szczególnych - na przykład podczas organizowania kam panii wyborczej. Co więcej, członkowie przestali być także bardzo liczącą się bazą finansową partii - w tych sprawach zwróciły się one w kierunku zorganizowanych grup interesu. Z odsunięciem na dalszy plan roli członków partii wiązał się także wzrost znaczenia elity przywódczej, ocenianej bardziej z punktu widzenia efektyw ności działania w ramach całego systemu, niż z racji identyfikacji z organizacją.
Rezygnacja z reprezentacji jednej, wyraźnie określonej grupy społecznej, a nawet z pewnej identyfikacji grupowej, jak ą daje członkostwo partii, miała także swoje konsekwencje dla ideologii partyjnych. Programy stały się mniej wyraźne ideowo, koncentrowały się na sprawach jak najmniej kontrowersyjnych, na wyso kim poziomie ogólności. Pociągało to za sobą nieuchronnie zbliżenie się do siebie - rywalizacja między partiami o charakterze catch all w dużej mierze zaczęła się opierać, jak twierdził Kirchheimer, na szybkości, z jak ą partia zdolna była podjąć pewną ważną społecznie kwestię zanim zrobili to jej konkurenci.
Kirchheimer był jednym z pierwszych, który wyraźnie wskazał najważniej sze elementy składające się na nowy sposób funkcjonowania partii. Od tego czasu pojawiło się przynajmniej kilka innych propozycji formułujących nowe spojrzenie na ten problem, nie sposób przytoczyć tu wszystkich. Poprzestanę zatem na jeszcze jednej koncepcji, m.in. dlatego, że jej autorzy zwracając uwagę na zmieniający się sposób funkcjonowania partii, patrzą przez pryzmat dynamiki relacji między par tiami, społeczeństwem obywatelskim i państwem. Ciekawe w ich koncepcji jest także i to, że wzięli pod uwagę również ten etap rozwoju partii, którego tutaj nie omawiałam, tzw. partie indywidualnej reprezentacji, charakterystyczne dla pierw szych partii liberalnych i konserwatywnych.
Katz i M air wskazują, że w pierwszym okresie rozwoju partii, zwłaszcza w XIX w., przed rozszerzeniem praw wyborczych, partie usytuowane były blisko struktur państwa. Partia indywidualnej reprezentacji to partia ograniczona prak tycznie do parlamentu, poza nim przejawiająca niewielką i okresową aktywność. Akcentując jeszcze inny przejaw bliskości partii i państwa w tym okresie, autorzy zwracają uwagę na wzajemne przenikanie się grup sprawujących władzę i grup uprawnionych do uczestnictwa politycznego.
Wzajemne relacje przedstawia poniższy rysunek14: społeczeństwo obywatelskie
j^państw^^ j partie i 1...
14 Schematy, a także sama koncepcja pochodzą z: R. Katz, P. Mair, Changing Models o f Party Organiza-
Społeczeństwo obywatelskie a partie polityczne 101
Model partii masowej sytuuje partie znacznie bliżej społeczeństwa niż po przedni, co Katz i Mair zilustrowali następująco:
społeczeństwo
obywatelskie ...
i .r
[ | państwo I partie j ’ ] .... r :Na ilustracji tej widać wspominaną ju ż przeze mnie pozycję pośrednika, któ rą partie zajmują pomiędzy strukturami państwa a społeczeństwem obywatelskim. Natomiast dalszy rozwój sposobu funkcjonowania partii wspomniani autorzy wi dzą w kategoriach coraz większego wzmocnienia związków pomiędzy partiami a instytucjami państwa, kosztem słabnących związków ze społeczeństwem. Tę z ko lei sytuację ilustruje poniższy rysunek:
społeczeństwo
obywatelskie j^pańsUro partie
Wzmocnienie to opiera się przede wszystkim na wykorzystaniu przez partie zasobów państwa, zwłaszcza zasobów finansowych oraz dostępu do mediów.
Doświadczenia ostatnich lat wielu krajów europejskich wskazują, że finan sowanie partii przez państwo staje się coraz bardziej powszechne. Partie, które uzyskały miejsca w parlamencie uzyskują rekompensaty kosztów wyborczych, partie pozostałe poza parlamentem uzyskują subwencje na działalność statutową. Katz i Mair podkreślają, że jest to jedna z bardziej istotnych zmian w ciągu minio nych 20 lat, charakteryzujących otoczenie społeczne w którym partie działają. Fi nansowanie przez państwo dokonuje się także przez wzrastający personel partyjny, przy czym chodzi tu przede wszystkim o finansowanie przez państwo personelu obsługującego partie w parlamencie15.
Ważną kwestią jest też dostęp do mediów, który, zwłaszcza w odniesieniu do mediów elektronicznych, podlega znacznie większej kontroli i regulacji ze strony państwa niż to było w przypadku mediów drukowanych. To, co szczególnie istotne w tym przypadku to fakt, że właśnie media elektroniczne stały się ostatnio najbar dziej powszechnym kanałem komunikacji politycznej. W modelu partii masowej jednym z ważnych sposobów zapewnienia łączności i związku między partią a jej
1 0 2 Katarzyna Sobolewska-Myślik
zwolennikami była prasa partyjna. Obecnie sytuacja ta w znacznej mierze uległa zmianie, ten rodzaj publikacji powoli zanika, natomiast nikt nie kwestionuje, że najwięcej informacji politycznych współczesny obywatel czerpie z telewizji. Do stęp do tych mediów stał się więc przedmiotem przetargów międzypartyjnych, w dokumentach prawnych odnoszących się do działalności partii politycznych po jaw iły się zapisy regulujące zakres i sposób korzystania z nich. Partie także skru pulatnie m onitorują wszelkie działania, które związane są z tą sferą życia publicz nego. Dla polskiego obserwatora życia politycznego nieobce są, niejednokrotnie bardzo ostre, starcia pomiędzy politykami, które dotyczą problemu dostępu do Pu blicznego radia i telewizji - dobrze więc ilustruje to znaczenie dyskutowanych kwestii.
Bardzo ważny dla tego obrazu jest fakt, że partie są współtwórcami wszyst kich regulacji, obsadzając swoimi przedstawicielami pozycje decyzyjne w pań stwie i tą drogą kształtują korzystny dla siebie stan rzeczy. Jednocześnie jednak stwarzać to może niebezpieczną sytuację, w której partia zależy od zasobów, nie znajdujących się pod jej ciągłą kontrolą. Z jednej strony bowiem partie aktualnie znajdujące się u władzy m ogą bez problemu czerpać z zasobów państwa, niemniej dla partii w danej chwili przegranych, taka pozycja może się równać z zagroże niem bytu. Katz i M air jednakże zwracają uwagę, że o ile w przeszłości liczba partii zajmujących pozycje władzy była ograniczona, o tyle obecnie w zasadzie Wszystkie znaczące partie można określić jako liczące się w strukturach decyzyj nych państwa, coraz mniej jest bowiem takich, które na trwale wykluczone są z procesów tworzenia rządów. Wyjątkami są niewielkie partie ekstremalnej lewicy czy prawicy, a i tych nie jest dużo, jeżeli, weźmie się pod uwagę możliwości spra