Literatura szeroko opisuje koncepcję społecznej odpowiedzialności biznesu, wskazując na jej ewolucję i mnogość definicji [Davis 1960, ss. 70–76; Sethi 1975, ss. 58–64; Carroll 1979, ss. 497–505; Freeman 1984, ss. 66–67; Donaldson, Dunfee 1994, ss. 252–284; Lan-tos 2002, ss. 205–228; Prahalad, Hart 2002, ss. 2–14; de Bakker, Groenewegen, den Hond 2005, ss. 283–317; Fifka 2009, ss. 312–321; Waddock 2009, ss. 35–46; Carroll, Shabana 2010, ss. 85–105; Porter, Kramer 2011; Werther, Chandler 2011, ss. 3–26 i 66–73; Carroll, Buchholtz 2012, ss. 231–446], rzadziej natomiast społeczną odpowiedzialność przypisuje się konsumentom (ang. Consumer Social Responsibility – CSR), definiując ją jako świado-mie i celowe decyzje konsumenckie, które dokonywane są w oparciu o osobiste prze-konania moralne, mające wpływ na aspekty o charakterze:
1. „etycznym”, związanym z podstawowymi wagami przypisywanymi niematerial-nym składnikom firmy i realizowaniematerial-nym przez nią procesom biznesowym,
2. „konsumpcjonistycznym”, który zakłada, że preferencje i pragnienia poszczegól-nych segmentów konsumenckich są częściowo odpowiedzialne za wpływ na działa-nia etyczne i społeczne, podejmowane i realizowane przez przedsiębiorstwa. Społeczna odpowiedzialność konsumentów staje się więc koncepcją, w której czło-wiek, występując w roli konsumenta na zasadach dobrowolności, łączy zaangażowanie na rzecz kwestii społecznych i środowiskowych w ramach racjonalnego gospodarowa-nia posiadanymi środkami pieniężnymi. Założegospodarowa-nia tej koncepcji, podobnie jak w przy-padku przedsiębiorstw, opierają się o trzy główne filary odpowiedzialności: odpowie-dzialność ekonomiczną, środowiskową i społeczną, które przekładają się na podejmo-wanie decyzji, mających na uwadze odpowiedzialność:
1. jednostkową, traktującą przedmioty konsumpcji jako środki do realizacji waż-nych dla jednostki wartości i celów;
2. społeczną, która przewiduje konsekwencje, jakie ma ich konsumpcja dla innych; 3. ekologiczną, popierającą takie przedmioty konsumpcji, które mają pozytywny wpływ na środowisko naturalne oraz odrzucają te przedmioty, które mają na nie ne-gatywny wpływ.
W praktyce zatem odpowiedzialność człowieka jako konsumenta, z punku widze-nia podejmowanych przez niego decyzji, możne charakteryzować się odpowiedzialno-ścią negatywną, dzięki czemu można go rozliczyć za to, co złego zrobił i odpowiedzial-nością pozytywną, nakładającą na niego obowiązek takiego zorganizowania podstawo-wych zasobów, aby zapewnić ich jak najwyższą gospodarczą i społeczną wydajność [Fi-lek 2006, s. 8].
Władza konsumentów ma więc większy zakres oddziaływania niż władza wyborców, którzy głosują raz na jakiś czas – i nie wszyscy to czynią. Natomiast wszyscy, chcąc czy nie chcąc, głosują za pośrednictwem systematycznie powtarzających się aktów kupna i decydują o sukcesie bądź porażce firm. Plebiscyt kupowania odbywa się codziennie, a jego wynik może bardzo szybko wpłynąć na bieg zdarzeń i odsunąć niepożądane fir-my od władzy [Lewicka-Strzałecka 2006, ss. 118–119].
Rysunek 1. Model zachowań konsumenckich
Źródło: T.M. Devinney, P. Auger, G. Eckhardt, T. Birtchnell (2006), The Other CSR: Consumer Social Respon-sibility, „Stanford Social Innovation Review”, Fall, [online], http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?ab-stract_id=901863, dostęp: 31 marca 2016.
Konsumenci mogą zatem zachowywać się odpowiedzialnie, jeśli, podejmując decy-zję o zakupie danego produktu czy usługi w oparciu o posiadaną wstępną wiedzę, będą chcieli rozszerzyć ją do stanu pełnej świadomości, odnoszącej się nie tylko do cech samego produktu czy usługi, ale także do wszystkich działań i praktyk realizowanych przez przedsiębiorcę i – co najważniejsze – uwzględnić je w procesie zakupowym. Tylko takie działanie bowiem przekładało się będzie na zaangażowanie konsumenta w pro-ces tworzenia produktu oraz da niemą akceptację realizowanym przez przedsiębiorstwo działaniom pozaekonomicznym [rysunek 1].
Wybierając produkty lub usługi realizujących strategie społecznie odpowiedzialne-go biznesu podmiotów odpowiedzialne-gospodarczych, konsumenci w sposób bezpośredni włączają się w łańcuch odpowiedzialności, który w przypadku łańcucha żywnościowego prze-kłada się na odpowiedzialność w każdym z poszczególnych ogniw, zaczynając od po-zyskania surowca, poprzez jego przetworzenie, dystrybucję, a na konsumpcji kończąc [rysunek 2].
Rysunek 2. Odpowiedzialny łańcuch dostaw żywności
Źródło: M.A. Faliński, A. Gantner, N. Ćwik, E. Szadzińska, P. Mrowiński, Zrównoważony łańcuch dostaw, Ze-spół do Spraw Społecznej Odpowiedzialności Przedsiębiorstw, [online], http://pohid.pl/cms/public/pho-tos/FCK/file/Broszura%20ZLD.pdf, dostęp 31 marzec 2014.
Odpowiedzialny łańcuch żywnościowy wskazuje więc na świadomą ludzką działal-ność związaną z produkcją i spożyciem żywności [Sznajder 2008, s. 164]. Na każdym eta-pie łańcucha pojawiają się istotne z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju aspek-ty ekonomiczne, społeczne, środowiskowe i żywieniowe.
Dlatego też łańcuch żywnościowy, sklasyfikowany jako zrównoważony czy odpowie-dzialny, powinien prowadzić do realizacji celów [Sznajder 2008, 165]:
1. środowiskowych, poprzez walkę z zanieczyszczeniami powietrza, wody, gleby, walkę z hałasem czy ochronę przed promieniowaniem,
2. żywieniowych, poprzez zapewnienie wystarczającej ilości żywności dla ludzko-ści, zapewnienie pożywnej żywności (makro- i mikroelementy), żywności bezpiecz-nej, stabilnych dostaw żywności, w czasie i miejscu wymaganym przez konsumentów, 3. ekonomicznych, dzięki osiągnięciu punktu równowagi między podażą i popy-tem, zapewnieniu umiarkowanych cen żywności, utrzymaniu stanowisk pracy, mak-symalizacji wartości dodanej i zwrotu inwestycji,
4. społecznych, dzięki zapewnieniu dobrego standardu życia dla rodzin rolników, przetwórców, handlowców i wszystkich zaangażowanych w łańcuch żywnościowy, promocji dobrych stosunków międzyludzkich pomiędzy osobami uczestniczącymi w łańcuchu żywnościowym, promocji dobrego zdrowia wszystkich konsumentów żywności i przedłużonej oczekiwanej długości życia tychże.
Odpowiedzialny, a zarazem zrównoważony łańcuch żywnościowy w wymiarze prak-tycznym przekłada się więc na podejmowanie takich działań zakorzenionych w kon-cepcji zrównoważonego rozwoju, które pozwalają dążyć do minimalizacji negatywnego wpływu na otoczenie przez poszczególne ogniwa łańcucha, nie pozbawiając ich możli-wości dbania o efektywność i rentowność podejmowanych działań [Faliński i wsp. on-line]. Świadomi i odpowiedzialni konsumenci są więc ostatnim ogniwem zrównoważo-nego łańcucha żywnościowego, a podejmowane przez nich decyzje zakupowe przekła-dają się na odpowiedzialność ekonomiczną związaną z racjonalnością gospodarowa-nia ograniczonymi środkami pieniężnymi. Odpowiedzialność środowiskowa i społecz-na z kolei przekładają się i społecz-na wybory m.in. produktów lokalnych przedsiębiorców albo wybory produktów, na których umieszczane są informacje świadczące o zaangażowa-niu ich producentów w kwestie ochrony środowiska naturalnego, pomoc potrzebują-cym. Odpowiedzialność żywieniowa z kolei w przypadku konsumentów przekłada się na takie wybory i decyzje zakupowe, które będą zapewniały im właściwą i urozmaico-ną dietę.
Społecznie odpowiedzialni konsumenci mogą więc realizować odpowiedzialne za-kupy poprzez [Nowak-Lewandowska, online]:
· Wybór danych kategorii produktów – oznaczający wybór konkretnych produk-tów, takich jak np. energooszczędne żarówki,
· Unikanie kupowania danych kategorii produktów – wiążący się z unikaniem ku-powania produktów, do których konsument ma krytyczny stosunek, np. jajek z chowu klatkowego czy samochodów spalających duże ilości paliwa,
· Koncentrację na poszczególnych firmach – przekładającą się na całościowe po-dejście do działalności konkretnych przedsiębiorstw. Unikanie kupowania produktów firm, które w swej działalności naruszają określone standardy społeczne i środowisko-we, a wybieranie produktów tych przedsiębiorstw, które kierują się nie tylko chęcią zy-sku ekonomicznego, ale także zasadami dotyczącymi środowiska naturalnego i etyki.
· Całościowe podejście – oceniające firmy oraz produkty pod względem przestrze-gania praw człowieka, standardów środowiska itd. i wybór takich produktów, które w największym stopniu spełniają określone kryteria społeczne i ekologiczne.
Konkludując podjęte rozważania, należy podkreślić, że obowiązkiem odpowiedzial-nego konsumenta są nie tylko właściwe decyzje zakupowe, ale także krytycyzm w sto-sunku do działań deklarowanych i realizowanych przez przedsiębiorstwa oraz angażo-wanie się w konkretne działania zgodne z dewizą „myśl globalnie, działaj lokalnie”. Bo tylko przejście od deklaracji do konkretnych działań może doprowadzić do zmian zmie-rzających w kierunku zrównoważonego rozwoju.