spięlrzon Zamknięcii
1. Jazy stałe
J a z y S ta ło k a m i e n n e w yk on u je się z ciosu, k a m ie n ia łam anego i be
ton u ; w ięk sze ja z y m ają. za zw yczaj koronę i obie śc ia n y , a przynajmniej dolną, pokryte ciosam i, środek stan ow i m ur z k a m ie n ia łam an ego na za
p raw ie cem en tow ej, lub beton. Z am iast cio só w m ożn a ja k o ok ład zin y używać także k am ienia przy ciosanego. W ie le . n o w szy ch ja z ó w o w yso k o ści 2—4 m w ykonano z sam ego betonu bez ok ład zin y kam iennej.
K s z t a ł t j a z u . Z asadniczo istn ieją dw a ty p y , d aw n iejszy, odznaczający się tem , że sprow adza w od ę po ła g o d n ie n achylonej skarpie dolnej (fig. 65) i n o w sz y o stromej skarpie) przedniej (dolnej) (fig. 6 6 ). P ie rw szy m a wpra
w d zie k szta łt k orzystn y pod w zg lęd em ^
sta ty czn y m , oraz z u w a g i n a p rzep ływ ,
J a z y stałe. 5 7 1
ioluej nie n a le ż y przyjm ow ać w ody (c a ła m a ła w od a do k an ału). O b liczen ie oależy najpierw przeprow adzić dla stanu w o d y równo z koroną j a z u ; gd y b y się okazało, że w ielk a w o d a (z u w zględ n ien iem stanu w ody dolnej) w yw iera ńeksze ciśn ien ie jednostronne, n a leży dla określonego ju ż przekroju rachunek powtórzyć i ew en tu alnie przekrój popraw ić.
Przyjm ując n a ch y len ie skarpy górnej ja zu pod kątem a, którego ta n g = n a ch y len ie sk arp y dolnej pod kątem p, k tórego tang — ’— , stan sody równo z koroną, i za k ład ając, że w yp ad k ow a z c iśn ie n ia w o d y i cię
żaru muru m a p rzech od zić przez punkt jęd rn y po stronie dolnej, otrzym uje Jfatakiewicz n a szerokość korony rvzór (fig. 0 6 ): *)
“ ( i + ¿) + J/(ai + ¿)
Yi n m •fi m T i + u12 ]hw którym h ozn acza szerokość korony, y , ciężar w ła śc iw y m uru, w w y
sokość jazu . H p. p rzyjm u jąc: ■tg a - 1
m - t g p - - ; —, ciężar w ła- 6
ściwy muru 2 t/i/i3, w y so k o ść ja z u w — 5 m otrzym uje się szerokość k o r o n y : i = 1 , 3 7 5 m , n a p od staw ie której i p o w y ższy ch dan ych w y k reślić m ożna żądany przekrój ja zu .
Jeżeli skarpa d oln a przekroju j e s t pionow a, c z y li tg p == 0 , w ten cza s wzór powyższy up raszcza się n astęp u jąco:
k n ‘ — 1
T i
n'1
J a z y ż e l b e t o w e (żelazno-betonow e) są bardzo p rak tyczn e, w A m eryce tadzo rozpow szechnione, w E uropie d o ty ch cza s m niej, Z asada ic h je s t n a stępująca (fig. 67):
Jaz sk ła d a się z filarów pion ow ych żelb eto w y ch (od k ilkunastu do 3 0 cm srrabości), n a k tórych po strom e górnej w od y i na koronie opiera się Sczelna p ły ta betonow a, u zb ro
jona w kładkam i poziom em i ip io n o - .
"emi, stanow iąca ścianę spiętrza- 1
jącą (grubość jej zazw yczaj od kilku- — aastu do 20 cm ). Ciśnienie wody,
prostopadłe do ściaDy, działa tu nader korzystnie, gdyż przyciska jaz do fundam entu.
W ypadkow a I i c iśn ien ia w ody W : ciężaru ja zu O nie p ow in n a w y chodzić z jądra przekroju pozio
mego filarów i m a kieru n ek tem
korzystniejszy, im n a ch y len ie śc ia n y do poziom u je s t m n ie js z e ; n a ch y len ie to wynosi z w y k le 40 —45°.
Tego rodzaju ja z y m ogą b y ć p rzyk ryte p ły tą rów n ież od strony dolnej, muszą b y ć tu jed n ak otw ory, a b y w od a d olna m o g ła w e jść do w nętrza jazu, gd yż in aczej p o w sta łb y siln y w ypór. W ie lk ie w o ln e przestrzenie, jakje weivnątrz jazu pow stają, w y zy sk a n o w A m ery ce do u rząd zen ia przejść (kładek) w zd łu ż ja z u , u m ie szcze n ia turbin, a n a w et c a ły c h zak ład ów siln i-cowyeh.
„Budowa jazó w “.
8 9
5 7 2 B udow a jazów.
Z am iast p ły ty spiętrzającej m ogą b y ć zastosow an e sk lep ien ia wielokrotni rów nież ukośne. (P rzy k ła d takiego ja z u p od aje B on n et w „Cours des barrages“, g d zie tak że podano sz c z e g ó ło w o przykład o b liczen ia ja z u żelbetowego.)
J a z y Stałe drewniane. S tosow ane m ogą b y ć do m a ły ch spiętrzeń w ok olicach ob fitu jących w drzew o. J a z taki (fig. 68) sk ła d a się ze ściany sp iętrzającej, w ytw orzonej przez śc ia n ę szczeln ą , bitą m iędzy palami
kiern-ją c y n ii, n a k tórych u spodu osadzono k le sz c z e , u góry kaptur, lub też ze śc ia n y zakładanej w e w p u stach słupów* (brusy m ięd zy słu p am i osadzonymi n a kapturze śc ia n y szczeln ej). W tym dru
g im w y p ad k u m usi b y ć śc ia n a od strony dolnej w od y podparta zastrzałam i, a po
łą c z e n ie w yk o n a n e n a cz o p y i umocnione J, ścięg n a m i żela zn em i. P ró cz śc ia n y spiętrza-- c j ą cej w y k o n y w a się podłoże, składające się
"J1 z p od łogi drew nianej osadzonej na kaptu
rach, w z g l. k lesz cza ch pal! bitych. W dolnym _r~_r k o ń cu j a z u p o w in n a b y ć drnga ściana
~ ~~ sz czeln a . W obrębie p rzyczółk ów powinna b y ć śc ia n a sz c z e ln a podniesiona ponad w ie lk ą w odę, ja k to w sk a z u je fig. 69, celem z a p o b ieg n ięcia p rzeciek an ia w ody poza p rzyczółkam i.
O b l i c z e n i e ś c i a n k i z a k ł a d a n e j (fig. 70). J e ż e li odstęp słupów je st b, ciężar 1 m s w o d y y , n a te n c z a s ciśn ien ie w o d y n a 1 m b. dyla jest:
^ £__ Ł 2 j 1 7i “ 7l ^
■ 2 m om ent z g ię c ia M — — p b 2 — — —--- — b 2, a grubość
8 8 2
F ig . 70.
; T
-6 3 / d y la d o b liczy m y z r ó w n a n ia : c d 2 — --- , 'd —
V
6 3 /, g d zie o jest nap rężen iem d op u szczaln em na zg in a n ie dla drzew a (pod w odą około 70 kglcud)-2. Jazy ruchome.
Jaz belkow y słu ż y do c h w ilo w e g o zam k n ięcia k a n a łó w , upustów itp.
celem o d cięcia d op ływ u w od y, np. w czasie napraw , c z y s z c z e n ia itp. W przy*
czó łk a ch , w zg l. filarach, m uszą b y ć ju ż z góry p rzygotow ane wpusty, w które w k ła d a się b elk i sta n o w ią ce zam k nięcie, jed n e nad drugą P o za belkam i m ożn a w razie potrzeby n asyp ać i n b ić g lin ę celem uszczel
nienia, przez co p ow staje rodzaj grodzy. K ażd a b elka m usi m ieć na obu k o ń ca ch albo sw orzeń, albo klam rę, z a którą c h w y ta się j ą osęką przy wy
cią g a n iu . U rząd zenie to w sk a z u je fig. 7 1 . P r z y w ielkich* ja za ch i dużych sp iętrzen iach w yk on u ją takie zam k n ięcia z b elek żela zn y ch .
J azy drewniane zastaw kowe, c z y li tzw . ś l u z y d r e w n i a n e , u nas przy m a ły ch zak ład ach w od n ych bardzo rozpow szechnione, sk ład ają się ze spodu 9 0
WWAW*
t L t L h
M g. 72.
-lazy nichom o. 5 7 3
i c z ę śc i górnej ruchom ej (fig. 72). C ześć sta ła sk ład a sic ze ścianki aezelnej S , n a której, ja k rów nież n a k apturach p a li k ieru jących , osadzony jest silny kaptur K , n a n im zaś słu p y rv odstępach 1 — 2 m , zakończone n góry kapturem . W e w p u stach słu p ów poruszają s ię za sta w k i, zaopatrzone w jeden lub dw a trzonki do w y c ią
gania, lub w dw a ła ń cu ch y . S łu p y opierają się ciśn ien iu przeniesionem u przez zastaw ki zap om oeą jed n eg o tab dwu zastrzałów . P oniżej i p o
wyżej zastaw ek urządzone są p o dłogi szczelne z brusów osadzonych
»a kapturach pali bitych w grunt, Wre to kaptury p ołączon e są ewentualnie belkam i poprzeeznem i.
Podłoga p ow yżej z a sta w ek n a z y w a się ponurem , p o d ło g a poniżej zastaw ek poszurem. P ró cz g łó w n ej śc ia n y sźczeln ej są je sz c z e d w ie inne, jed n a oa początku ponuru, druga n a końcu poszuru. D o k om u n ik acji w zd łu ż jazu służy k ła d k a drew niania oparta n a p a la ch , u m ieszczon a po stronie dolnej lub górnej zastaw ek .
łfa fig. 72 w id zim y p rym ityw n y w y c ią g zap om oeą drąga w k ład an ego
<r otwory drabinki, d zia ła ją c eg o jako d źw ig n ia dryuramienna.
Jak w y so k a m oże b y ć z a sta w k a o szerok ości b — 1 m , aby ją m ógł jeden robotnik podnieść, a zatem ja z otw orzyć dla p rzep ły w u w o d y ? J e ż e li
»oda spiętrzona je st do w ierzch u z a su w y o w y so k o ści h, a dolnej w o d y b h *
trema, n atenczas ciśn ien ie w od y n a zasu w ę a sp ó łcz y n n ik tarcia drzewa o drzew o p rzyjm iem y 0 ,5 , n a te n c za s opór p rzy podnoszeniu w y nikły skutkiem ta rcia i p o w ięk szo n y o ciężar zastaw ki (przyjm ijm y 1 0 0 kg) wynosi:
T 2
kobotuik pracu je p rzy drągu ciężarem c ia ła (przyjm ujm y 60 k g ), Q n ie m oże przewyższać w ięc około 6 0 0 k g , g d y ż drąg ja k o d ź w ig n ia m noży około
W krotnie, z a t e m : 0 ,6 0 0 = ^— ¡-0 ,1 0 0 , skąd w y n ik a h — V 2 = 1,41 m Z
9 1
5 7 4 Budow a jazdw .
O i loby ch od ziło o otw ieranie w cza sie w ielk iej w od y ca łeg o profilu p rzep ływ u , m ożna w y k o n a ć ja z za sta w k o w y o słu p a c h c z y li odrzwiach ruchom ych w y c ią g a n y c h z m ostu w górę i k ła d zio n y ch n a pomost. W takim razie słu p y m uszą m ięć u spodu czop y, a kaptur śc ia n y szczeln ej gniazda, w które te czo p y w ch o d zą , u g ó ry za ś m uszą b y ć słu p y oparte o most, nie m o g ą za ś b y ć podparte zastrzałam i.
F ila r y i p rzy czó łk i ja z ó w drew n ian ych p ow in n y b y ć bezwarunkowo w y k o n y w a n e z muru lu b b e to n u ; drzew o z pow odu krótkiego czasu trwania nie nadaje sic tu.
D la m a ły ch ślu z sp iętrzających , ja k ic h bardzo w ie le nieracjonalnie wy
konanych je st u nas, prak tyczn ą b y ła b y k onstrukcja taka, w której drzewo znajduje sio pod s ta n e m /m a łe j w o d y , a ponad ty m stanem tylko beton (przyczółk i, zam iast zaś słu p ów filarki betouow e, lub ż e lb eto w e); zastawki m ogą b y ć drew niane. (Por. M atak iew icz „B udow a j a z ó w “, tablica 3, gdzie jed n ak z u w a g i n a m niejsze koszta betonu cz ę ść sta łą w yk on an o jako ławę betonow ą n a ru szcie p alow ym .)
Z a s t a w k i , z a s u w y l u b s t a w i d ł a . P rzy ja za ch drewnianych wy
konuje się j e z d y li o najm niejszej gru b ości 5 cm , o b licza ją c je na napór a
w ody. P rzytem , ab y zm n iejszy ć cięża r zastaw ek , p rzyjm u je się duże naprę
ż e n ie dopuszczalne n a zg in a n ie, aż do c — 1 1 0 k g jc m 1.
D y le starannie obrobione łą c z y się s z c z e ln ie n a ż ło b ek i duszę, cali tablicę w zm a cn ia listw a m i drew nianem i lub żela zn em i p rzyb item i do brusów g w o źd zia m i; listw y te m ogą słu ż y ć w d alszym c ią g u ja k o trzonki wycią
g o w e (drabinki z otw oram i do w ło żen ia k o ń ca drąga, trzonki zazębione, o które się. opiera k ółk o zębate w y c ią g u itp.). Z astaw ki m a łe o szerokości do 1 m m ogą m ieć jed en trzonek w y c ią g o w y , w ięk sz e p o w in n y m ieć dwa, g d y ż in aczej m ogą się przy w y c ią g a n iu łatw o zak lin ow ać. Spód zastawki pow inien się tylko opierać na progu (kapturze śc ia n y szczeln ej itp .); urzą
d zen ie /w g łę b io n e g o w pustu nie je s t w ła śc iw e , g d y ż w g łę b ie n ie się zamula, a za su w a nie przym yk a sz czeln ie.
S łu p y ja z u d rew nianego pow in n y b y ć tak w y so k ie, a b y zastaw ki można b y ło podnosić ponad stan n ajw yższej w ielk iej w ody (spód zastaw ek przy n ajm n iej 0 ,5 m ponad w ielk ą w od ę spiętrzoną); rów n ież konstrukcja kładki p ow in n a b y ć odpow iednio w zn iesio n a ponad w . w .
P rzy z n a czn iejszy c h spiętrzeniach, a zatem d u żych w y so k o ścia ch zastawek, m ożna j e d zielić w kierunku p ion ow ym n a c z ę ś c i w y c ią g a n e zapomoeą osob n ych trzonków , w zg l. ła ń cu ch ó w i w y c ią g ó w . F ig . 7 3 podaje schematy takiego urządzenia.
9 2
J a z y ru c h o m e d re w n ia n e . 5 7 5
Na fig. a m am y d w ie zastaw ki ponad sobą, które w o b e c tego m u si się kolejno w y c ią g a ć , najpierw górną, potem dolną, n a fig. b (przekrój poziom y) trzy zastaw ki w różnych p ła szc zy zn a ch , śliz g a ją c e się po siebie, n a fig. c zastawki w różn ych p ła sz c z y z n a c h i odsunięte od sieh ie, w o b ec czeg o musi się d ać sta ły próg p rzed zia ło w y celem u zysk an ia sz c z e ln o śc i; próg laki zam yka cz ę ść w o ln eg o przekroju p rzep ływ u . P ra k ty czn iejsz e je s t urzą
dzenie, jak na fig. d : do zastaw ek przym ocow an e są d w ie b eleczk i / i / '
“kośnie śc ięte, poruszające się w raz z zastaw k am i m ięd zy słu p am i lub fila
rami (a n ie w ch o d zą ce w e w p u sty) i p rzym yk ające sz czeln ie.
Poszczególne zastaw k i w y n ik a ją ce z p od ziału p ion ow ego m ogą m ieć równą w ysok ość, lub te ż p od ział u sk u teczn ia się n a zasad zie rów nego oporu przy w yciąganiu.- W takim razie za sta w k i górne b ęd ą w y ż sz e , dolne niższe, co p o c ią g a za sobą w ięk szą w y so k o ść słu p ó w , w k tórych się zastaw k i poruszają. Zato do w y c ią
gania p o szczeg ó ln y ch z a stawek potrzebna je s t ta sama siła.
W y c i ą g i d o s t a - wideł. S taw id ła w isz ą ce aa łańcuchach podnosi się, nawijając je n a w a ł, k tó rego obrót u sk u teczn ia sśęzapomocą korby, >pręta Ważnego p rzełk n iętego przez otwór w a łu , k o ła reeznego, lub k o ła ręcz
nego sprychow ego. Celem zapobieżenia ruchow i wstecznemu, osadza się n a osi wału kółko zębate, w którego zęb y w ch od zi palec pow strzym u jący
ruch w steczny (fig. 74). R am ię korby w yn osi około 40 c»i, rą czk a d la jed nego robotnika m a m ieć d łu g o ść 2 5 0 — 350 m m ; siłę robotnika p rzy korbie m ożna przyjąć n a 1 5 — 2 0 k g . Oś korby m a le ż e ć 1— 1,1 m ponad podstaw ą, wyjątkowo do l',5 m \ ch y żo ść obrotu w yn osi 0 ,5 — 1 ;»/s e k .; je ż e li u ży w a sre dwu korb, to pow in n y b y ć p rzestaw ion e o 1 2 0 °.
Jeżeli prom ień w a łu je s t r, ram ię korby <r, natenczas s iła P potrzebna do pokonania oporu Q b ęd zie:
dla łańcuchów w y n o si n około 0 ,9 5 , dla lin około 0,9 0 .
Przy w ięk sz y ch staw id łach i ciśnien iach , celem uzyskania w ięk szego stosunku przeniesienia, w łą c z a m y pary k ó ł zęb atych , ślim ak (śrubę b ez końca) it d .; w y c ią g i z jed n ą parą k ó ł zęb atych n a zw iem y o p ojedyn czem przeniesieniu, z d w iem a param i o podw ójnem przeniesieniu itd. P a m ięta ć
“ależy, że stosunek s iły do oporu rów na się odw rotności stosunku ram ienia
% do ram ienia oporu, skutkiem jed n ak oporów ta r c ia trzeba w y n ik po
drożyć przez sp ó łcz y n n ik z w ięk sza ją c y , k tóry dla każdej pary k ó ł zęb atych
^n osi ¿ z - 1, 83.
Mnożenie siły , ja k ie u zy sk u jem y zapom ocą ślim ak a, o zn a czy ć m ożna 1 wzoru p rzy b liżo n eg o :
p = i j r + / 7T,
9 3
5 7 6 B u d o w a ja z ó w .
w którym P ozn acza siłę d zia ła ją c a na obw odzie śruby, K opór działający na obw odzie k oła zęb a teg o poruszanego przez śrubę, - i w zn iesien ie gwintu
śruby, / sp ó łcz y n n ik ta rcia (około 1 : 10). P r z y j m u j ą c / — — — otrzymuje
P = = ~ K - - r K ) a z u w zględ n ien iem oporów
tarcia n a osi śruby P = = — Jf, zatem m nożenie 4 krotne.
P r z y k ł a d (fig. 75). W yciąg złożony z korby, pary kó ł zębatych, ślim aka, i jeszcze dwu kół zębatych, z k tórych ostatn io zazębia się z trzonkiem zazębionym zasuwy. (Jeżeli zasuw a m a dw a trzo n k i, natenczas n a w spólnej osi osadzone będą dw a kółka zębate o prom ieniu r3l zazębiające się z obydwom a trzo n k am i; kółko K służy do przyciskania tr/.onka.) Siła, po trzeb n a do £>okonania oporu Q} działającego n a trzo n k u , będzie w przy
bliżeniu :
r3
Przyjm ując np. r, = 40 cm, r2 = otrzym uje się; V
d ' 4 ’ -i 2" .
6 cm, _r3 = 1 0,75 0,75Q.
■- 30 cm, d = 10 cm, 1
i\ — 40 cm, r5 = 10 m
4 . 4 . 0,75X 0,70 Q, czyli 438 Q.
Im w ięk sz y je s t stosun ek przen iesien ia, tein nin iejsza pion ow a chyżość podnoszenia się za su w y , c z y li tem d łu ższy cza s potrzebny do otwarcia jazu.
C h y żo ść podnoszenia rów na się
cby-F ig . 76.
ż o śc i obw odow ej ostatniego kółka zęb a teg o , a zatem m nożen ie siły, dzia
ła ją c e j n a korbie, zap om ocą par kół zęb a ty ch itp. w tym sam ym stosunku zm n iejsza ch y ż o ść podnoszenia, Ka rzek ach o szybkim w zroście stanów w ody w c z a sie w ezb ran ia, gdzie czas o tw ierania ja z u n ie m oże być zbyt d łu g i, trzeba u ży ć n iezb y t wielkiego stosunku p rzen iesien ia , a natomiast w ięk szej lic z b y robotników przy kor
bach , lub zam iast s iły ludzkiej silników elek try czn y ch , w od n ych itd., przy- czem jed n a k ja k o rezerw a powinny b y ć dodane rów n ież korby do rucha ręcznego.
O p o r y r u c h u . P rzy z w y k ły c h za su w a ch m am y do czy n ien ia z tarciem p osuw istem , p ow ierzch n ie ta rcia z pow odu zan u rzen ia w e w odzie stają się szorstkie; opór ta rcia w c h w ili ruszenia je st około 1,5 ra zy -większy, niż w c z a sie ruchu. P rzy podnoszeniu zasuw trzeba p okonać opór, który składa się z ciężaru z a su w y i ta rcia :
Q - C - j - / P
tarcie zaś rów na się sp ó łcz y n n ik o w i tarcia, pom nożonem u p rzez ciśnienie w od y n a zasuw ę. S p ó łczy n n ik ta rcia f w y n o s i:
przy p osuw aniu się. drzew a po k am ieniu . . . . 0,5
» n B n n d rzew ie . . . . 0 ,4
r, v v v b ż e le z ie . . . 0 ,35
„ „ „ ż e la z a „ „ . . . . . 0 .3 0 ; otrzymane tarcie w c h w ili ruszenia będ zie j e sz c z e 1,5 ra zy w ięk sze.
9 4
J a z y ru c h o m e że la z n e . 5 7 7
*-5 7 8 B u d o w a ja zó w .
J a z y w a lco w e, stosow an e są tak przy zak ład ach o s ile wodnej, jat i p rzy k an a liza cja c h rzek. D o zw a la ją na z a n ik n iecie w ielk ich otworów i szy b k ie u su w a n ie spiętrzenia. Z pow odu w ielk iej o d leg ło ści podpór koszta ic h są w ięk sze. Spiętrzenie 2 — 5 m , a . n a w et i w yżej.
J a z y o d cin k o w e stan ow ią n o w sz y typ, sto so w a n y p rzy wyzyskaniu sił w odnych, k an a liza cja c h rzek, za m k n ięcia ch kan ałów ż e g lu g i (bramy ochronne) itp. W y m a g a ją stosunkow o dużej ilo śc i m a terja łu . Spiętrzenie 1— 5 m i w y żej.
7j p o w y ższy ch system ów przedstaw im y n a jczęściej sp otyk au e typy.
J a z y z a s u w o w e z o d r z w i a m i r u c h o m y m i . N a fig. 7fi podane ,są sc h e m a ty czn ie dw a sposoby u rządzenia; w e d łu g 1. podnosi się odrzwia w stronę górnej w od y (urządzenie częściej sp otyk an e), w e d łu g drugiego w stronę dolnej w od y. D ru g i sposób m a tę zaletę, ż e w razie nagromadzenia się przedm iotów p ły w a ją c y c h pow yżej jazu , otw arcie ja zu nie przedstawia trudności; przy ty m system ie jed nak podparcie odrzw i u spodu wymaga specjalnej k onstrukcji ło ż y s k a z w y ch w y tem .
W zasadzie ja z sk ład a się z m ostu opartego n a p rzy czó łk a ch i filarach (dow olna ilo ść przęseł, belki kratow e lub b lach ow n ice), a zatem z dwu belek g łó w n y c h , p op rzeczn ie i pom ostu, odrzw i (słupów ) p ion ow ych , lub co lepiej lekko n a ch y lo n y ch , za w ieszo n y ch p rzegubow o u góry, u spodu belek głó
w n y ch , lu b p op rzeczn ie, a u d ołu o p ierających się o ło ży sk o zakotwione do c z ę ś c i sta łej. O drzw ia zło żo n e z b elek żela zn y ch T , I , lub blachownie, roz
m ieszcz o n e są w odstępach, 1 do 2 m \ n a jlep iej, je ż e li zaw ieszen ie odrzwi n astępuje w e w ę z ła c h b elk i k ratow ej, w zg lęd n ie n a p op rzeczn icach mostu b laszan ego. W e w p u stach odrzw i p o su w a ją się zastaw k i, które zazwyczaj są żelazn e, lub też m ają sz k ie le t żela zu y , a opierzenie drewniane. Osobne w y c ią g i słu ż ą do podnoszenia zastaw ek (zw y k le k ażd a zastaw ka ma swój w y c ią g ), a osobne do podnoszenia odrzwi (zw y k le jed en w y c ią g ruchomy n a turze). P o p odniesieniu zastaw k i i odrzw ia (położen ie kreskow ane) muszą się zn a leść ponad w ie lk ą wodą.
C iśnienie w y w a rte p rzez w od ę n a zastaw k i przenosi się na odrzwia;
n a jw ię k szy m om ent z g ię c ia w odrzw iach p ion ow ych , d la jednostronnego p arcia w o d y spiętrzonej a ż po w ierzch za sta w ek w y n o si:
w rów n an iu tem ozn acza y ciężar 1 m 3 w od y, b odstęp odrzwi, h wysokość zastaw ek , 1 d łu g o ść w o ln ą odrzw i. N a ten m om ent o b licza się odrzwie.
C iśnienie w od y, przeniesione za pośredn ictw em zastaw ek na doby k o n iec odrzw i, przenosi się przez ło
ży sk o n a c z ę ś ć stałą, a przez górny koniec odrzw i n a most, starając się g o p rzesunąć w kierunku poziomym (fig. 7 7 ). T o p a rcie poziom e dla przy-t W 3 ję c ia ja k w yżej w y n o si:
(dla jed n eg o p ola m iędzy odrzwiami/, a zw ięk sza j e je sz c z e p a r c ie . wiatm n a m ost, .dając sum aryczną silę po
ziom ą I i . C elem zapobieżenia prze
su n ięciu m ostu, albo nadmurowuje się p rzy czó łk i i filary, stwarzając blok oporow y (jak n a fig. 77), albo też za k o tw ia się m ost w g łą b p r z y c z ó ł k ó w
i filarów . W yp ad k ow a z s iły poziom ej i ciężaru n adm urow ania c — oraz z ciężaru c a łe g o przyczółk a, w zg lęd n ie filaru, nie m ogą w yjść z jądra 9 6
J a z y zasuw ow o. 5 7 9
przekrojów c — e, w zględ n ie m — n. P rzy ob liczen iu tężu ik ów m ostu, trzeba uwzględnić rów nież parcie poziom e w ody p rzen iesione przez odrzw ia.
Przy kon stru k cjach m n iejszy ch , za sta w k i w cza sie otw ierania ja zu w y ciąga się zazw yczaj ca łk iem z odrzw i, p rzy w ięk sz y ch , w y g o d n iej je s t pod
nieść je w górę i ob rócić pod m ost razdm z o d r z w ia m i; w ty m drugim wypadku, k a żd y słup od rzw iow y m usi b y ć dw u d zieln y, a szparę m ięd zy oby
dwiema częścia m i zatyk a się cien k ą drew nianą b eleczk ą trójkątną, lub też rurką żelazną.
Z a s u w y n a w a ł k a c h (k ó łk a ch , rolkach). Opór przy podnoszeniu w ie l
kich zasuw , b yłb y z pow odu zn aczn ego parcia w ody bardzo zn a czn y , w o b ec czego często zam ien ia się parcie p osu w iste n a p otoczyste przez zastosow an ie kółek, w zg lęd n ie w a łk ó w , u m ie szczo n y ch po obu stronach za su w y , opiera
jących się w e w p u stach odrzw i w zględ n ie filarów. M ożliw e są tu d w a sposoby wykonania, przedstaw ione n a figurach 78 i 7 9. P ie rw szy z n ich przedstaw ia zasuwę opartą obustronnie n a szereg u k ó łek A pod sobą u m ieszczon ych , p r z y m o c o w a n y c h d o z a s u w y ; k ó łk a te ku d o ło w i zm n iejszają sw ój odstęp, ab y c iśn ien ia w o d y w yp ad ające n a n ie b y ły jed nak ow e. K ó łk a G , o znaczeniu drngorzędnem , m ają n a c e lu kierow anie
boczne; b eleczk a p ion ow a przytw ierdzona do sprę
żystych strzem ionek C, słu ż y do u szc zeln ien ia , g d y ż woda w cisk a j ą m ięd zy opierzenie za su w y a wm uro
waną belkę F . N a drugiej figurze m am y zasuw ę poru
sza ją cą się rów n ież po obustronnie u m ie szczo n y ch w a łk a ch , jed nak n i e p r z y m o c o w a n y c h d o z a s u w y , le c z w ło żo n y ch lu źn ie m ięd zy za su w ę i p ła szc zy zn ę opo
row ą i p o łą czo n y ch ze sobą za- p om ocą obustronnych p rzykładek, w k tórych tk w ią o sie obrotu w a ł
ków . P rzy takiem urządzeniu w ózek w a łk ó w odbyw a przy pod
n oszeniu tylko p o ło w ę drogi z a su w y , a opory ta rcia są znaczn ie m niejsze, g d y ż w tym w ypadku tarcie czop ow e n ie za leży od ciśn ien ia w ody.
W w ypadku 1. (fig. 78 ) s iłę F potrzebną do p odniesienia z a su w y otrzy-Fig. 78.
mamy z rów nania:
P = ^ ( / - K p t Ś 4 - © ,
+ <7,
* Wypadku 2 . (fig. 79) z-ró w n a n ia :
' 2 r
JK oznacza tu ciśn ien ie w od y nn zasuw ę, r prom ień k ó łek , f sp ó łcz y n u ik iarcia potoczystego (dla n o w y ch urządzeń 0 ,0 5 5 , dla starych kilkakrotnie większy), p. === 0 ,1 0 (dla ło ż y s k bron zow ych i sta lo w y ch czop ów ), Cr cięża r zasuwy.
J a z y z a s u w o w e m i ę d z y f i l a r a m i , s y s t e m S t o u e y ’a. J a z y te bardzo chętnie stosow an e p rzy w y zy sk a n iu s ił w odD ych, sk ład ają się z w ieł-
®ch zasuw (od k ilk u do 30 m d łu g o ści, do k ilkunastu m w ysokości), po
ruszających się w e w p u stach filarów m urow anych na w ó zk a ch w ałk ów apisanych p o w y żej; filary m ają 3 —4 j» grubości, n isze, w które w ch od zą zasuwy, m ają około 0 ,5 m g łęb o k o ści. Z asu w y (przy n o w szy ch urządzeniach
«bielone w kierunku p io n o w y m , przy d a w n iejszy ch jednolite) sk ła d a ją się 1 blachy op ierzającej i z p oziom ych żeb er (rygli), ob liczon ych n a poziom e
k r y ł a , Podręcznik in ży n iersk i. I V . 97
B 80 B u d o w a ja zó w .
J a z y k o z ło w e . 5 8 1
przez próg, słu p a ty ln e g o , a w reszcie dw u poprzeczek, słu ż ą c y c h do u szty wnienia całej kraty stan ow iącej k o zieł. Oś obrotu d osadzona je s t obro
towo w ło ży sk a c h , z k tórych górn e n arażone je s t skutkiem ciśn ien ia w od y na w yrw anie i m usi b y ć siln ie zak otw ione do c z ę ś c i stałej ja z u , dolne zaś przyjmuje tylko s iły cisn ą ce. Ł o ż y sk a te w yk on an o w różny sp osób ; jed en z typów ło ż y sk p rzed staw ia fig. 83.
Łożysko górne z kotw ą p osiad a u g ó ry w id ełk i, m ięd zy które w prow adza
Łożysko górne z kotw ą p osiad a u g ó ry w id ełk i, m ięd zy które w prow adza