2. PRZEJAZDY KOLEJOWE W POLSCE
2.5. Stan bezpieczeństwa na przejazdach kolejowych
Rys. 2.7. Schemat ideowy i widok przykładowego przejazdu kolejowego kategorii D (Poznań, ul. Majakowskiego) [189]
Kategoria E (rys. 2.8 po lewej stronie) – przejścia kolejowe, których sposób zabezpieczenia ustala komisja. Najczęściej wyposażone są w metalowe kon-strukcje (tzw. labirynty) wymuszające na pieszych rozejrzenie się w kierunkach możliwego przyjazdu pociągów.
Kategoria F (rys. 2.8 po prawej stronie) – przejazdy i przejścia kolejowe użytku niepublicznego. Przejścia i przejazdy te obsługiwane są przez użytkow-ników drogi i powinny być cały czas zamknięte rogatkami lub furtką.
Rys. 2.8. Widok przykładowego przejścia kolejowego kategorii E (po lewej stronie – Poznań, ul. Owidiusza) i przejazdu kolejowego kategorii F (po prawej stronie – Poznań, ul. Franowo)
Kategorię przejazdu kolejowego na podstawie warunków terenowych i zgod-nie z § 22 ust. 1 rozporządzenia [143] ustala komisja z udziałem zarządu kolei, zarządcy drogi i przedstawicieli policji.
2.5. STAN BEZPIECZEŃSTWA NA PRZEJAZDACH KOLEJOWYCH Na sieci kolejowej w Polsce w 2015 roku odnotowano 580 zdarzeń niepożą-danych, w których 219 osób zostało zabitych i 86 osób zostało ciężko rannych.
Ponad 180 z tych zdarzeń miało miejsce na przejazdach kolejowych:
Podział zdarzeń niepożądanych
Ustawa o transporcie kolejowym [230] wprowadza następujący podział zda-rzeń niepożądanych na siei kolejowej:
– poważny wypadek kolejowy, – wypadek kolejowy,
– incydent kolejowy, – trudności eksploatacyjne.
Poważny wypadek kolejowy (kategoria zdarzenia A) – to zdarzenie ujawnia-jące się w postaci kolizji, wykolejenia lub innymi negatywnymi konsekwencja-mi, w którym przynajmniej jedna osoba poniosła śmierć bądź pięć osób zostało ciężko rannych albo straty spowodowane zniszczeniem pojazdu kolejowego, infrastruktury kolejowej lub środowiska oszacowano, na co najmniej 2 mln eu-ro.
Wypadek kolejowy (kategoria zdarzenia B) – to niezamierzone nagłe zdarze-nie lub ciąg takich zdarzeń z udziałem pojazdów kolejowych, powodujące nega-tywne konsekwencje dla zdrowia ludzkiego, mienia bądź środowiska. Do wy-padków zalicza się: kolizje, wykolejenia, zdarzenia na przejazdach, zdarzenia z udziałem osób spowodowane przez pojazdy kolejowe będący w ruchu czy też pożary pojazdów kolejowych.
Do oznaczenia literowego kategorii zdarzenia (A lub B) przydziela się ozna-czenie liczbowe w zależności od ustalonej przyczyny wypadku lub poważnego wypadku. Przykładowe przyczyny zdarzeń kategorii A i B przedstawiono w tabeli 2.4.
Tabela 2.4 Przykładowe przyczyny wypadków i poważnych wypadków
Lp. Przyczyny zdarzenia kategorii A lub B Oznaczenie
liczbowe 1 Najechanie pojazdu kolejowego na pojazd drogowy lub odwrotnie na
przejeździe kolejowym kategorii A 18
2 Najechanie pojazdu kolejowego na pojazd drogowy lub odwrotnie na
przejeździe kolejowym kategorii B 19
3 Najechanie pojazdu kolejowego na pojazd drogowy lub odwrotnie na
przejeździe kolejowym kategorii C 20
4 Najechanie pojazdu kolejowego na pojazd drogowy lub odwrotnie na
przejeździe kolejowym kategorii D 21
5 Najechanie pojazdu kolejowego na pojazd drogowy lub odwrotnie na
przejeździe kolejowym kategorii F 22
6 Najechanie pojazdu kolejowego na pojazd drogowy lub odwrotnie poza
przejazdami kolejowymi 23
Źródło: [230]
Incydent kolejowy (kategoria zdarzenia C) – to każde inne zdarzenie niż po-ważny wypadek i wypadek, a związane z ruchem pociągów i mające wpływ na ich stan bezpieczeństwa. Przykładowe przyczyny incydentów kolejowych przedstawiono w tabeli 2.5.
Tabela 2.5 Przykłady przyczyn incydentów kolejowych
Lp. Przyczyny zdarzeń kategorii C Oznaczenie
liczbowe
1
Złośliwe, chuligańskie lub lekkomyślne występki (np. obrzucenie pocią-gu kamieniami, ułożenie przeszkody na torze, dewastacja urządzeń energetycznych, łączności, sterowania ruchem kolejowym lub na-wierzchni kolejowej oraz ingerencja w te urządzenia)
64
2
Zdarzenia z osobami związane z ruchem pojazdów kolejowych (wska-kiwanie, wypadnięcie z pociągu, pojazdu kolejowego, silny dojazd lub gwałtowne hamowanie pojazdu kolejowego) niepowodujące ofiar w ludziach
65
3 Niezatrzymanie się pojazdu drogowego przed zamkniętą rogatką
(półro-gatką) i uszkodzenie jej lub sygnalizatorów drogowych 66 4
Nieprawidłowości w działaniu urządzeń przeznaczonych do prowadze-nia ruchu kolejowego lub pojazdów kolejowych spowodowane kradzie-żą
67 Źródło: [230]
Trudności eksploatacyjne (kategoria zdarzenia D) – niezależnie od poważ-nych wypadków, wypadków i incydentów na liniach kolejowych dochodzi do szeregu zdarzeń, które nie spełniają kryteriów zdarzeń kolejowych wskazanych w treści Ustawy o transporcie oraz Rozporządzenia w sprawie poważnych wy-padków, wypadków i incydentów. Dla ustalenia przyczyn trudności eksploata-cyjnych oraz właściwego ich zaszeregowania wprowadza się literowo – cyfrową metodę kwalifikacji. Przykładowe przyczyny trudności eksploatacyjnych zawar-to w tabeli 2.6.
Tabela 2.6 Przykłady przyczyn trudności eksploatacyjnych
Lp. Przyczyny zdarzeń kategorii D Oznaczenie
liczbowe
1
Niezatrzymanie pojazdu drogowego przed zamkniętą rogatką (półro-gatką) i uszkodzenie jej lub usrk albo uszkodzenie urządzeń przejaz-dowych w wyniku wybryków chuligańskich
71
2 Uszkodzenie nawierzchni kolejowej, mostu, wiaduktu lub pęknięcia
szyny powodującego przerwy w ruchu lub jego ograniczenia 72 3 Rozerwanie się pociągu niepowodujące innych konsekwencji dla
bez-pieczeństwa ruchu 73
4
Wadliwa praca lub uszkodzenie łączy ogólnoeksploatacyjnych albo łączy transmisji danych oraz awarii kabli szlakowych teletechnicznych, trwające dłużej niż 6 godzin
74 Źródło: [230]
Wszystkie przyczyny zdarzeń zdefiniowane na podstawie [230] zaliczanych do kategorii zdarzeń A, B, C oraz D można znaleźć w załączniku do Ustawy o transporcie kolejowym [230].
Poważny wypadek, wypadek, incydent kolejowy oraz trudności eksploata-cyjne to zdarzenia kolejowe, które powodują straty w związku z tym w niniej-szej rozprawie zostaną nazwane zdarzeniami niepożądanymi (ZN).
Zabity zgodnie z definicją podaną w rozporządzeniu [132] to osoba, która utraciła życie w poważnym wypadku lub w jego wyniku doznała obrażeń ciała powodujących śmierć w ciągu 30 dni, licząc od dnia wypadku (z wyłączeniem samobójstwa).
Statystyka zdarzeń niepożądanych na sieci kolejowej
W latach 2011-2013 w Polsce odnotowano łącznie ponad 800 zdarzeń niepo-żądanych na sieci kolejowej w każdym roku tego okresu. W tabeli 2.7 przedsta-wiono zestawienie ilościowe zdarzeń niepożądanych z podziałem na kategorie zdarzeń.
Tabela 2.7 Zestawienie ilościowe zdarzeń niepożądanych na sieci kolejowej w Polsce w latach 2011-2013
Kategoria zdarzenia 2011 2012 2013
A 6 1 1
B 815 707 689
C 294 244 200
Źródło: opracowanie własne na podstawie [131, 132]
Największy udział procentowy wszystkich zdarzeń niepożądanych na sieci kolejowej stanowią wypadki kolejowe (kategoria zdarzenia B). Przyczynami zdarzeń kategorii B były w 40% zdarzenia z osobami związane z ruchem pojaz-dów kolejowych (wskakiwanie, wypadnięcie z pociągu, pojazdu kolejowego, silny dojazd lub gwałtowne hamowanie pojazdu kolejowego). W 20% przyczy-nami zdarzeń było najechanie pojazdu kolejowego na pojazd drogowy lub od-wrotnie na przejazdach kolejowych kategorii D. Najczęściej odnotowanymi przyczynami zdarzeń kategorii A było potrącenie osób przechodzących przez tory w miejscach niedozwolonych. Przykładowo w roku 2009 miało miejsce 58 takich przypadków na 83 odnotowane poważne wypadki. Kolejną najliczniejszą przyczyną było najechanie pojazdu kolejowego na pojazd drogowy lub odwrot-nie na przejazdach kolejowych kategorii D. W zdarzeniach kategorii C przewa-żająca część incydentów miała miejsce z powodu uszkodzenia lub złego stanu technicznego wagonów powodujące konieczność jego wyłączenia z ruchu. Naj-więcej procentowo zdarzeń odnotowuje się w województwach: mazowieckim i wielkopolskim w trzecim kwartale roku (w analizowanych latach). Wynika to m.in. z zagęszczenia infrastruktury i natężenia ruchu w tych województwach oraz warunków pogodowych w ostatnich miesiącach roku (rys. 2.2) [153].
W Polsce w 2010 roku na sieci kolejowej doszło do 283 śmiertelnych zdarzeń niepożądanych. W tym samym roku w Niemczech życie straciło 146, w Rumu-nii 139, a w pozostałych państwach członkowskich URumu-nii Europejskiej liczba ta nie przekroczyła stu [205].
Stosowana przez PKP PLK S.A., zgodna z wymogami UTK i Unii Europej-skiej klasyfikacja rodzajowa zdarzeń niepożądanych (wypadków i poważnych wypadków) obejmuje [130]:
– kolizje, – wykolejenia,
– wypadki na przejazdach i przejściach,
– wypadki z udziałem osób poza przejazdami i przejściami (z wyjątkiem samobójstw),
– pożary taboru kolejowego, – pozostałe wypadki.
W tabeli 2.8 przedstawiono zestawienie ilościowe zdarzeń niepożądanych według klasyfikacji rodzajowej w latach 2011-2015.
Tabela 2.8 Zestawienie ilościowe zdarzeń niepożądanych według klasyfikacji rodzajowej
w latach 2011-2015
Rodzaj zdarzenia niepożądanego 2011 2012 2013 2014 2015
Kolizje 27 48 55 57 53
Wykolejenia 105 112 136 134 122
Wypadki na przejściach i przejazdach 243 272 255 216 208 Wypadki z udziałem osób poza przejazdami 378 286 253 254 247
Pożaru taboru kolejowego 4 1 2 3 0
Pozostałe wypadki 83 6 8 7 8
Źródło: [130]
Zdarzenia kolejowe generują poważne szkody/straty. Na podstawie danych z opracowania [153] wynika, że średni koszt zdarzenia kolejowego to ok. 20 tys.
PLN. Kwota ta uwzględnia tylko koszty ponoszone przez kolej. Ze względu na brak danych pominięte zostają koszty zewnętrzne np.: koszty powrotu do zdro-wia uczestników zdarzenia czy zniszczeń środowiska. Wyrazem szkód powsta-łych przy zdarzeniach na kolei są również liczby zabitych i rannych. Przykła-dowo w 2011 roku w zdarzeniach niepożądanych na sieci kolejowej w Polsce zginęło 331 osób a 160 odniosło rany (tab. 2.9).
Tabela 2.9 Liczba poszkodowanych w zdarzeniach niepożądanych na sieci kolejowej w Polsce
Poszkodowani 2011 2012 2013 2014 2015
Zabici 331 250 228 208 228
Ranni 160 179 103 95 93
Źródło: opracowanie własne na podstawie [130, 131, 132]
Dane zawarte w tabelach 2.7 i 2.8 mogą nie uwzględniać wszystkich zdarzeń kolejowych oraz poszkodowanych w tych zdarzeniach. Wynika to z rejestrowa-nia jako trudności eksploatacyjnych takich zdarzeń jak: niezatrzymarejestrowa-nia pojaz-dów drogowych przed zamkniętą rogatką (półrogatką) i uszkodzenie jej lub usrk lub uszkodzenie urządzeń przejazdowych w wyniku wybryków chuligańskich oraz samobójstw w osobnych rejestrach.
Statystyki zdarzeń niepożądanych na przejazdach kolejowych
Każdego roku w latach 2009-2013 na przejazdach kolejowych kategorii A, B, C i D odnotowywano łącznie ponad 200 zdarzeń niepożądanych (ZN) z udziałem pociągów. Przeważająca liczba tych zdarzeń miała miejsce na prze-jazdach kolejowych bez rogatek.
Charakterystyką liczbową zdarzeń niepożądanych na przejazdach kolejo-wych jest wskaźnik Wk rozumiany, jako liczba zarejestrowanych zdarzeń niepo-żądanych na przejazdach kolejowych danej kategorii na 100 takich przejazdów:
Wk ( )100
PK k ZN
L
L (2.1)
gdzie:
Wk – wskaźnik liczby ZN na przejazdach kolejowych kategorii k;
k – element zbioru kategorii przejazdów kolejowych {A, B, C, D};
LZN-(k) – liczba zarejestrowanych ZN na przejazdach kolejowych kategorii k;
LPK – liczba przejazdów kategorii k.
Na podstawie zależności (2.1) ustalono wartości wskaźników dla 2008 i 2013 roku. Uzyskane wartości wskaźników charakteryzujące zdarzenie niepo-żądane na przejazdach kolejowych przedstawiono w tabeli 2.10.
Tabela 2.10 Zestawienie wartości wskaźników charakteryzujące zdarzenia niepożądane
na przejazdach kolejowych
Rok WA WB WC WD
2008 0,50 1,96 4,22 1,74
2012 0,52 2,41 2,50 2,09
2013 0,49 2,50 2,50 2,08
Źródło: opracowanie własne
W ciągu pięciu lat zanotowano wzrost wskaźników zdarzeń niepożądanych na przejazdach kolejowych kategorii B i D. Jest to spowodowane przede wszystkim wzrostem natężenia ruchu drogowego. W 2008 na 1000 mieszkań-ców zarejestrowanych było 425 pojazdów drogowych a w roku 2013 już 500 [199]. Ponadto zwiększa się zaludnienie podmiejskich obszarów kraju gdzie przeważają przejazdy kolejowe kategorii D.
Zdarzenia niepożądane mogą generować poważne szkody, np. poszkodowa-nie osób na przejazdach kolejowych z udziałem pociągów. W roku 2015 na przejazdach kategorii A, B, C i D zginęło 85 osób, a 39 osób odniosło rany (tab. 2.11).
Tabela 2.11 Charakterystyki ilościowe zdarzeń niepożądanych na przejazdach kolejowych w Polsce
w wybranych latach
Charakterystyki zdarzeń niepożądanych Lata kalendarzowe
2009 2012 2013 2014 2015 Liczba zdarzeń niepożądanych na
przejazdach kolejowych z udziałem pociągów z podziałem na kategorie przejazdów
A 17 13 13 9 17
B 25 19 28 17 20
C 47 33 41 44 36
D 159 166 148 137 123
Łączna liczba zdarzeń niepożądanych na
przejaz-dach kolejowych kategorii A, B, C i D 260 248 231 207 196 Łącznie liczba poszkodowanych na
przejazdach kolejowych kategorii A, B, C i D
Zabici 52 35 56 35 85
ranni 34 34 47 25 39
Źródło opracowanie własne na podstawie [101, 130, 132, 169]
Skutkiem zdarzeń niepożądanych na przejazdach kolejowych są również straty/szkody materialne ponoszone przez kolej, poszkodowanych w zdarze-niach oraz koszty społeczne. Szkody te to: uszkodzenia taboru kolejowego, przewożonych ładunków, a w przypadku przewozów towarów niebezpiecznych również skażenia środowiska. Podczas zdarzeń niepożądanych na przejazdach kolejowych dochodzi często do uszkodzenia infrastruktury kolejowej i drogowej oraz pojazdów drogowych. Straty będące skutkiem zdarzeń niepożądanych na przejazdach kolejowych to również koszty administracyjne i medyczne oraz straty powodowane wstrzymaniem ruchu kolejowego i drogowego na czas usu-nięcia skutków tych zdarzeń.
Źródła zdarzeń niepożądanych na przejazdach kolejowych
Analizując opisy zdarzeń niepożądanych na przejazdach kolejowych (raporty wypadków, artykuły prasowe) zauważa się brak podawania ich przyczyn pierwot-nych. Jako przyczyny pośrednie w ponad 95% zdarzeń na przejazdach kolejo-wych każdego roku podawane są: niewłaściwe zachowania użytkowników prze-jazdów kolejowych. Użytkowników przeprze-jazdów kolejowych stanowią [153]: 40%
– kierowcy pojazdów pasażerskich, 20% – piesi, 20% – operatorzy pojazdów ciężkich. Pozostali użytkownicy przejazdów to rowerzyści, motocykliści i opera-torzy maszyn rolniczych. Do najczęstszych przyczyn (źródeł zagrożeń) zdarzeń niepożądanych po stronie użytkowników przejazdów kolejowych było:
1. Odwrócenie uwagi kierowcy – rozmowa z pasażerem, kontrola zwierząt domowych, rozmowa przez telefon komórkowy, zbyt głośna muzyka (w tab. 2.12 – w skrócie: nieuwaga kierowcy).
2. Lekceważenie przepisów ruchu drogowego, a przede wszystkim nieza-trzymanie się przed znakiem STOP (w tab. 2.12 – w skrócie: nieprzestrzeganie przepisów).
3. Stan psychofizyczny kierującego pojazdem drogowym – niezdolność kon-centracji po spożyciu alkoholu lub narkotyków (w tab. 2.12 – w skrócie: naduży-cie alkoholu).
4. Pozostawienie pojazdu drogowego w skrajni taboru lub bezpośrednio na przejeździe kolejowym (w tab. 2.12 – w skrócie: utrudnienia).
5. Zła widoczność przez mgłę, ulewne deszcze, śnieżyce czy też oślepiające słońce (w tab. 2.12 – w skrócie: warunki pogodowe).
6. Próby samobójcze.
7. Nieprzestrzeganie zasad bezpieczeństwa drogowego – omijanie zamknię-tych półrogatek slalomem, otwieranie zamknięzamknię-tych rogatek (w tab. 2.12 – w skró-cie apetyt na ryzyko).
Tabela 2.12 Przyporządkowanie zdarzeń niepożądanych (ZN) do ich najczęstszych przyczyn związanych z
użyt-kownikami przejazdów kolejowych od strony drogi publicznej Lp. Przyczyny ZN Opis zdarzenia niepożądanego
-1- -2- -3-
1 Nieuwaga
kierowcy
data 13.08.2009 r.
miejsce niestrzeżony przejazd kolejowy zdarzenie wjazd pojazdu drogowego pod pociąg przyczyna zbyt głośna muzyka w pojeździe drogowym ofiary 1 osoba zabita
2 Nieprzestrzeganie przepisów
data 7.05.2013 r.
miejsce niestrzeżony przejazd kolejowy zdarzenie wjazd pojazdu drogowego pod pociąg
przyczyna nie zatrzymanie się kierowcy przed znakiem STOP ofiary 2 osoby zabite, 1 osoba ciężko ranna
3 Nadużycie alkoholu
data 29.09.2012 r.
miejsce niestrzeżony przejazd kolejowy zdarzenie wjazd pojazdu drogowego pod pociąg przyczyna kierowca pod wpływem alkoholu ofiary brak
4 Utrudnienia
data 20.06.2013 r.
miejsce niestrzeżony przejazd kolejowy zdarzenie uderzenie pociągu w pojazd drogowy przyczyna pozostawanie pojazdu drogowego na torach.
ofiary 2 osoby ciężko ranne
5 Warunki
pogodowe
data 12.10.2012 r.
miejsce niestrzeżony przejazd kolejowy zdarzenie wjazd pojazdu drogowego pod pociąg przyczyna mgła
ofiary brak
6 Próby
samobójcze
rok 2010
miejsce przejazd/przejście kolejowe zdarzenie uderzenie pociągu w człowieka przyczyna samobójstwo
ofiary 47 osób zabitych
Tabela 2.12 cd.
-1- -2- -3-
7 Apetyt
na ryzyko
data 25.03.2013 r.
miejsce strzeżony przejazd kolejowy zdarzenie uderzenie pociągu w człowieka przyczyna ominięcie zamkniętych rogatek ofiary 1 osoba zabita
Źródło: opracowanie własne na podstawie [174, 176, 179, 192, 203]
W latach 2007-2009 w zdarzeniach niepożądanych na przejazdach kolejo-wych, według [196], tylko w 4-5 przypadkach źródła zagrożeń związane były z czynnościami wykonywanymi przez pracowników jednostek organizacyjnych kolei lub z błędnym działaniem urządzeń sterowania ruchem kolejowym. Źró-dłami zagrożeń niezwiązanymi z użytkownikami dróg bywały najczęściej błędy i zaniedbania obowiązków przez pracowników jednostek organizacyjnych kolei (np. nie zamknięcie lub przedwczesne otwarcie rogatek lub półrogatek, skiero-wanie pociągu na niewłaściwy tor). Przyczynami zdarzeń niepożądanych za-kwalifikowane, jako przyczyny niezwiązane z kierowcami pojazdów drogowych mogły być:
1. Niedopełnienie obowiązków przez zarządców infrastruktury kolejowej (np. niekompletne sygnały ostrzegawcze od strony drogi dojazdowej i od strony toru, kradzieże znaków ostrzegawczych i przewodów).
2. Zły stan techniczny nawierzchni drogowej i kolejowej na przejazdach ko-lejowych.
3. Ograniczanie możliwości obserwacji przejazdów kolejowych w obrębie
„trójkątów widoczności” (np. przez drzewa, bilbordy).
Na podstawie raportu UTK [129] można wymienić następujące czynniki, które można uznać za przyczyny zdarzeń niepożądanych na przejazdach kole-jowych:
– nieprzestrzeganie zasad ruchu drogowego przez użytkowników dróg ko-łowych,
– stan infrastruktury drogowej lub kolejowej znajdującej się w obrębie przejazdów kolejowych,
– zbyt wczesne uruchamianie lub wyłączanie urządzeń zabezpieczających na przejazdach kolejowych,
– brak zaufania do zdatności technicznej urządzeń zabezpieczających (np.
długie czasy zamknięcia) i wynikające z tego podejmowanie przez kierowców prób ominięcia zabezpieczeń,
– skomplikowana organizacja ruchu w obrębie przejazdów kolejowych, spowodowana wielokrotnością skrzyżowań drogowych lub drogowo – kolejo-wych usytuowanych w bezpośrednim sąsiedztwie,
– braki w oświetleniu przejazdów kolejowych,
– niedostateczna widoczność nadjeżdżających pociągów,
– słaba widoczność rogatek i półrogatek w strefie zbliżania się do przejaz-dów kolejowych,
– niekompletne i nieczytelne oznakowanie przejazdów kolejowych.