Inny jest przebieg zmian opłaty kapitału (rys. 7, tab. 8). Jej źródłem jest tzw. nadwyżka operacyjna, tj. nadwyżka przychodów nad wydatkami operacyj-nymi, która finansuje koszty amortyzacji, odsetki i zysk brutto. Łączna kwota tej nadwyżki finansowej przed wejściem do UE wynosiła ok. 8,6 mld zł, w 2004 roku przekroczyła 11 mld zł, a w 2006 roku – 12 mld zł. Wzrost tych wydatków był największy w przetwórstwie produktów zwierzęcych (ponad dwukrotny) i w prze-twórstwie wtórnym (o 70%). Natomiast w przeprze-twórstwie produktów roślinnych i w produkcji używek zwiększyły się one o ok. 40%. W głównych rodzajach przetwórstwa opłata kapitału zwiększyła się podobnie jak wartość produkcji sprzedanej i dlatego średni względny poziom tej opłaty był dość stabilny w ca-łym badanym okresie.
Rysunek 7. Opłata kapitału w polskim przemyśle spożywczym
a) w mld zł
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 przetwórstwo produktów zwierzęcych
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 przetwórstwo produktów roślinnych produkcja używek
Źródło: na podstawie tab. 8.
Wyrównany średni poziom nadwyżki finansowej nie oznacza jej stabilno-ści w głównych działach przetwórstwa rolno-spożywczego. Dotyczy to przede wszystkim przetwórstwa produktów roślinnych. Jest to wynik dużej zmienności zdolności generowania nadwyżki operacyjnej w przemyśle cukrowniczym, przy równocześnie silnym jej wzroście w przemyśle owocowo-warzywnym i olejar-skim oraz małymi zmianami w przetwórstwie zbóż i ziemniaków. Dotyczy to zarówno kwoty nadwyżki, jak i jej względnego poziomu.
Tabela 8. Opłata kapitału w przemyśle spożywczym w mln zł w cenach bieżących w procentach wartości produkcji w cenach bazowych Działy przetwórstwa 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Mięso 591 8749188841 0391 5251 562 4,1 5,4 6,0 5,4 5,4 7,1 6,7 Drób 105 140153189209290249 4,1 4,0 4,2 4,6 3,9 4,9 4,5 Mleko 654 7147829271 1731 0791 065 5,7 5,7 6,4 7,2 7,4 6,4 6,1 Ryby 58 10585142214175264 3,6 6,2 5,4 7,2 8,7 5,9 6,9 Zboża i skrobia 372 312297333420305366 12,4 10,6 10,8 11,2 12,8 10,5 11,6 Oleje 226 237193425276267394 13,0 13,7 9,6 17,7 11,2 10,8 12,5 Cukier 901 797444-971 209373869 23,3 20,4 11,1 -2,8 22,0 8,6 18,8 Ziemniaki 140 165131144180182186 14,0 13,2 11,9 11,6 12,8 13,8 13,7 Owoce i warzywa 203 361457580626748760 5,2 9,4 10,1 10,6 10,8 11,9 11,0 Soki 24 161241204295333337 1,9 10,3 11,5 8,7 11,8 11,0 12,6 Napoje bezalkoholowe 354 411488499471469569 11,2 13,7 15,4 15,5 14,2 13,4 15,1 Pasze 459 879694638603813727 9,2 14,3 11,7 10,2 8,1 11,4 9,4 Pieczywo 186 306257219356395432 10,6 14,1 11,4 10,2 13,1 14,4 13,5 Pieczywo cukiernicze 146 163113112151242251 11,2 12,8 10,6 8,1 10,2 14,8 14,6 Słodycze 426 495427595848799875 10,5 14,0 12,5 16,6 16,2 14,9 14,6 Makaron 27 526463663443 9,5 14,0 15,2 14,9 13,3 8,9 9,9 Kawa i herbata 201 298244242231210188 14,0 20,0 16,9 15,8 14,3 13,6 13,9 Pozostała żywność471 550518426474501509 14,7 13,4 12,7 11,7 11,6 12,8 12,0 Spirytus 191 111194229555217343 11,9 7,2 11,1 11,8 22,9 10,4 14,2 w tym: napoje 123 10119116418148173 10,9 1,0 9,6 8,5 22,6 9,0 10,5 Piwo i słód 968 9941 4061 4491 4011 9081 877 21,0 19,8 24,8 23,8 24,3 28,1 27,2 Wina 64 1077369916553 8,8 14,1 9,9 9,2 9,4 10,9 9,2 Tytoń 557 442398380402545223 16,4 13,7 12,0 11,1 11,4 14,6 6,3 Przemysł spożywczy 7 324 8 6748 5778 65211 29011 47512 142 9,7 10,6 10,4 9,8 10,9 10,7 10,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych GUS z przedsiębiorstw objętych sprawozdawczością finansową .
W innych kierunkach przetwórstwa zmienność kwoty i względnego pozio-mu opłaty kapitału jest także znacząca. W przetwórstwie produktów zwierzęcych duży i dość stabilny był wzrost nadwyżki w przemyśle mięsnym, rybnym i dro-biarskim, a w przemyśle mleczarskim po dużym wzroście w latach 2002-2004 później nastąpiła obniżka jej względnego poziomu. W przetwórstwie wtórnym dość duży i systematyczny wzrost kwoty, a niewielki także względnego po-ziomu nadwyżki nastąpił w większości branż tego przetwórstwa. Wyjątkiem są takie branże, jak: paszowa, makaronowa, przetwórstwa kawy i herbaty oraz produkcji koncentratów spożywczych, w których występuje mała zmienność kwoty nadwyżki i stały spadek jej względnego poziomu. Natomiast w produkcji używek tendencję wzrostową opłaty kapitału obserwuje się tylko w sektorze piwowarskim, a w pozostałych branżach wystąpiły duże wahania, zarówno kwoty, jak i względnego jej poziomu.
Wzrost nadwyżki operacyjnej miał tylko częściowy wpływ na zdolność generowania zysku przez przedsiębiorstwa przemysłu spożywczego. Przed wej-ściem do UE duża była zmienność kwoty zysku netto, ale przy niskim i bardzo zmiennym poziomie rentowności (rys. 8, tab. 9). Po akcesji sytuacja radykalnie się poprawiła; od 2004 roku kwota zysku netto jest 2-3 razy wyższa od średniej z lat 2002-2003, a wskaźniki rentowności przekroczyły 4% wartości produkcji sprzedanej i są dwukrotnie wyższe niż przed wejściem do UE (tab. 9, rys. 8).
Rysunek 8. Wyniki finansowe netto przemysłu spożywczego
a) w mld zł
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 przetwórstwo produktów zwierzęcych przetwórstwo wtórne
b) w procentach wartości produkcji sprzedanej w cenach bazowych
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 przetwórstwo produktów roślinnych produkcja używek
Źródło: na podstawie tab. 9.
Tabela 9. Wyniki finansowe netto przemysłu spożywczego w mln zł w procentach wartości produkcji w cenach bazowych Działy przetwórstwa 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Mięso -130 68250218283552600 -0,890,421,641,331,422,582,58 Drób 18 -8536399854 0,69-0,240,140,850,731,670,97 Mleko 13 663176426316308 0,120,050,511,372,691,881,77 Ryby -60 11-42210653108 -3,750,66-0,251,114,281,772,85 Zboża i skrobia 87 617310019676152 2,902,072,513,065,452,444,47 Oleje -15 1-21557590158 -0,840,03-1,032,303,043,615,02 Cukier 294 108-20-495676-18424 7,592,78-0,51-14,1612,27-0,419,14 Ziemniaki -20 41921598334 -1,980,351,751,664,216,312,48 Owoce i warzywa -226 -4669133184287303 -5,77-1,201,522,423,154,564,40 Soki -101 1547-2687100105 -7,960,992,24-1,113,473,303,24 Napoje bezalkoholowe -103 45120140152110273 -3,231,503,774,344,563,137,22 Pasze 16 211294261381440358 0,333,434,494,165,116,174,63 Pieczywo 41 1194635160180201 2,315,472,041,625,896,556,29 Pieczywo cukiernicze 15 2718-1715101114 1,182,151,72-1,231,036,216,66 Słodycze 16 142132181322210374 0,403,993,895,046,173,906,23 Makaron -6 1111610-54 -2,023,022,501,451,93-1,300,85 Kawa i herbata 55 1089710610810998 3,827,286,746,906,677,027,26 Pozostała żywność 232 168243140261298292 7,254,135,983,836,407,576,89 Spirytus -49 -145-283935134141 -3,06-9,35-1,602,0114,501,635,83 w tym: napoje -60 -191-45-272671942 -5,31-18,85-3,66-2,0014,401,272,54 Piwo i słód 55 -1274524406471 0461 053 1,20-2,537,987,2411,2215,4115,28 Wina -9 18-4-5191910 -1,302,37-0,52-0,611,923,201,74 Tytoń 92 59648794189-96 2,711,841,922,552,675,06-2,72 Razem (średnio) 215 8561 9261 6534 6514 3685 068 0,291,052,331,884,484,084,42 Źródło: opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych GUS z przedsiębiorstw objętych sprawozdawczością finansową.
Poprawa wyników finansowych i większa ich stabilizacja jest zjawiskiem powszechnym, występującym we wszystkich branżach i kierunkach przetwór-stwa spożywczego. I tak:
Przetwórstwo produktów zwierzęcych należy do tej części przemysłu spo-żywczego, które wciąż odznacza się niską rentownością na poziomie ok. 2%
wartości sprzedaży. Odzyskało ono trwałą zdolność generowania zysków, któ-ra była bardzo niska i niestabilna przed 2003 rokiem. W 2006 roku wynik netto był pięciokrotnie wyższy niż średnio z lat 2000-2003. Najbardziej poprawiły się wyniki przemysłu mięsnego i rybnego, a najmniej przemysłu drobiarskiego.
Przetwórstwo produktów roślinnych osiąga mniej stabilne wyniki finansowe.
Dotyczy to szczególnie przemysłu cukrowniczego oraz młynarskiego i ziem-niaczanego. Systematyczna poprawa wyników miała miejsce tylko w prze-myśle olejarskim i owocowo-warzywnym. W tej części przemysłu bardzo niestabilne i zróżnicowane są także wskaźniki rentowności.
Przetwórstwo wtórne od lat cechowało dość duże ustabilizowanie rentowno-ści i wysoki jej poziom. W tej częrentowno-ści przemysłu spożywczego po wejrentowno-ściu do UE zwiększyły się zyski netto i wskaźniki rentowności, ale skala poprawy była mniejsza niż we wcześniej omówionych działach tego przemysłu. Są one także bardziej stabilne i mniej zróżnicowane między branżami. Najczęściej, poza przemysłem sokowniczym i makaronowym, mieszczą się one w prze-dziale 5-7,5% wartości sprzedaży.
Po wejściu do Unii Europejskiej łączny zysk producentów używek przekro-czył 1 mld zł, a wskaźniki rentowności są wyższe niż 8% wartości sprzedaży.
Są one wysokie i produkcja używek znów należy do najbardziej rentownych działów przemysłu spożywczego. Jest to jednak zasługa tylko jednej branży, tj. piwowarskiej, w której notuje się stały wzrost kwoty zysku netto i bardzo wysoki poziom rentowności (ponad 15% wartości produkcji w cenach bazowych). Natomiast producenci napojów spirytusowych, win i wyrobów tytoniowych nie mają trwałej i stabilnej zdolności generowania zysków, choć w przemyśle spirytusowym po wejściu do UE nastąpiła znacząca poprawa wyników finansowych.
Wzrost zdolności generowania zysków poprawił stan finansowy przedsię-biorstw i ich zdolność realizacji płatności. Świadczy o tym zwiększenie bieżącej płynności finansowej i znaczący wzrost wartości kapitału własnego. Wskaźnik bieżącej płynności finansowej zwiększył się z 1,19 w 2000 i 2003 roku do 1,30 w 2006 roku (tab. 10), co oznacza, że udział środków własnych w finansowaniu majątku obrotowego wzrósł z 16 do 23%. Wartość kapitału własnego firm prze-mysłu spożywczego corocznie zwiększa się o ok. 2 mld zł, osiągając prawie 40 mld zł. Jest to kwota o 30% wyższa niż w 2003 roku (tab. 11).
Tabela 10. Wskaźniki bieżącej płynności finansowej w przemyśle spożywczym
Branże 2000 2003 2006
Mięsna 0,87 1,03 1,10
Drobiarska 1,02 1,03 1,04
Mleczarska 1,24 1,29 1,36
Rybna 1,08 1,21 1,24
Zbożowo-młynarska 0,99 1,11 1,20
Olejarska 0,97 1,30 1,23
Cukrownicza 1,06 1,07 1,69
Ziemniaczana 1,08 1,43 2,84
Owocowo-warzywna 1,08 1,31 1,45
Sokownicza 1,29 1,04 1,35
Napojów bezalkoholowych 1,06 1,21 1,32
Paszowa 1,22 1,47 1,75
Piekarska 1,24 0,96 1,17
Pieczywa cukierniczego 1,51 1,02 1,18
Słodyczy 1,23 1,45 1,74
Makaronowa 1,06 1,12 0,94
Przetwórstwa kawy i herbaty 1,45 1,84 1,52
Koncentratów spożywczych 1,54 1,74 1,68
Spirytusowa 1,47 1,37 1,47
Piwowarska 1,11 0,67 0,70
Winiarska 1,09 1,06 1,33
Tytoniowa 2,36 1,42 0,91
Przemysł spożywczy średnio 1,19 1,14 1,30
Źródło: obliczenia własne na podstawie niepublikowanych danych GUS z przedsiębiorstw składających sprawozdania finansowe.
Kierunki i skala zmian stanu finansowego firm były jednak różne w po-szczególnych działach przemysłu spożywczego. Poprawa tego stanu była naj-większa w branżach reprezentujących przetwórstwo produktów roślinnych, a znacząca także w przetwórstwie produktów rolnych pochodzenia zwierzęcego.
Po wejściu do Unii Europejskiej kapitał własny firm przetwórstwa produktów roślinnych zwiększył się prawie o 50%. Udział środków własnych w finanso-waniu majątku obrotowego poprawił się z 14 do 31,7% (rys. 9), a wskaźnik płynności finansowej z 1,16 do 1,46. Równocześnie zmniejszył się nieco udział kredytów i pożyczek w finansowaniu majątku obrotowego (z 40 do 26%) przy stabilizacji względnego poziomu zadłużenia długoterminowego na poziomie ok.
15% wartości kapitału własnego. Takie same były kierunki zmian tych mierników stanu finansowego firm przetwarzających produkty zwierzęce. Kapitał własny tych firm zwiększył się o 38,5%, jego udział w finansowaniu majątku obrotowe-go z 12,6 do 16,3%, a bieżąca płynność finansowa poprawiła się z 1,14 do 1,20.
W tym przetwórstwie względnie stabilne jest zadłużenie bankowe, zarówno
krótkoterminowe (ok. 20% majątku obrotowego), jak i długoterminowe, które wciąż wynosi ok. 30% wartości kapitału własnego. Poprawa mierników stanu finansowego nastąpiła we wszystkich branżach, prowadzących przetwórstwo głównych produktów rolnych. W okresie objętym analizą największą poprawę stanu finansowego notowano w przemyśle olejarskim, cukrowniczym, rybnym, owocowo-warzywnym, mięsnym i zbożowo-młynarskim. Są to w większości branże, które przed wejściem do Unii Europejskiej miały niski poziom płynno-ści finansowej i wysoki poziom zadłużenia krótkoterminowego, szczególnie z tytułu kredytów obrotowych.
Rysunek 9. Źródła finansowania majątku obrotowego głównych kierunków przetwórstwa (w procentach)
31,7 29,5 28,9 36,1 20,7 22,0 20,8 20,6
38,4 45,7 41,8 52,9 53,7 48,9
62,2 71,3
2001 2003 2006 2001 2003 2006 2001 2003 2006 2001 2003 2006 przetwórstwo
Źródło: obliczenia własne na podstawie niepublikowanych danych GUS z przedsiębiorstw składających sprawozdania finansowe.
Przed i po wejściu do UE dobry stan finansowy cechowało przetwórstwo wtórne. W większości branż tego przetwórstwa wysoki był poziom bieżącej płynności finansowej i niskie zadłużenie. Kredyty obrotowe finansują tylko ok.
15-17% wartości aktywów bieżących, a zadłużenie długoterminowe stanowi ok.
20% wartości kapitału własnego. Wśród branż reprezentujących wtórne prze-twórstwo znaczącą poprawę stanu finansowego osiągały przedsiębiorstwa pro-dukujące słodycze, soki owocowe, napoje bezalkoholowe, pasze i pieczywo.
Cały czas dość stabilna i bezpieczna była sytuacja finansowa przedsiębiorstw produkujących koncentraty spożywcze, kawę, herbatę i pieczywo cukiernicze, a niską płynność finansową ma tylko przemysł makaronowy.
Tabela 11. Wartość kapitału własnego i zadłużenia długoterminowego firm przemysłu spożywczego (w mln zł) Kapitał własny Zadłużenie długoterminowe Działy przetwórstwa 2002 2003 2004 2005 2006 2002 2003 2004 2005 2006 Mięso 2 435 3 224 3 634 4 055 4 569 942 1 372 1 749 1 881 2 032 Drób 506 552 705 932 876 257 240 380 437 397 Mleko 2 959 3 244 3 739 3 994 4 055 765 750 707 619 805 Ryby 360 478 543 730 884 72 100 153 189 242 Zboża i skrobia 849 1 198 1 325 1 386 1 450 210 248 255 292 299 Oleje 301 646 728 794 1 374 62 24 234 40 81 Cukier 1 384 2 422 3 324 3 318 3 560 208 187 163 238 329 Ziemniaki 381 629 670 663 845 74 27 66 52 22 Owoce i warzywa 1 341 1 737 2 025 2 379 2 649 373 591 704 567 763 Soki 839 1 082 1 126 1 320 1 415 175 205 230 204 382 Napoje bezalkoholowe 1 474 1 232 1 317 1 659 1 493 244 567 532 221 497 Pasze 1 840 1 787 2 103 2 445 2 859 222 433 448 310 268 Pieczywo 702 727 955 1 072 1 460 226 237 227 287 376 Pieczywo cukiernicze 660 515 501 534 629 30 26 53 72 63 Słodycze 1 491 1 697 2 361 2 662 2 801 160 185 246 259 517 Makaron 95 174 210 174 148 87 117 121 92 93 Kawa i herbata 534 461 515 528 511 62 145 152 235 209 Pozostała żywność1 706 1 579 1 478 1 421 1 685 186 202 167 197 238 Spirytus 917 948 992 1 132 1 405 54 57 84 85 92 w tym: napoje 730 713 734 772 832 33 27 36 63 61 Piwo i słód 5 060 3 304 2 990 3 330 3 031 464 488 673 722 867 Wina 251 218 260 290 288 52 37 95 90 66 Tytoń 2 348 2 275 1 738 1 591 1 358 134 41 13 10 63 Przemysł spożywczy 28 433 30 129 33 239 36 409 39 345 5 059 6 279 7 452 7 099 8 701 w tym: przetwórstwo produktów zwierzęcych 6 260 7 498 8 621 9 711 10 384 2 036 2 462 2 989 3 126 3 476 przetwórstwo produktów roślinnych 4 256 6 632 8 072 8 540 9 878 927 1 077 1 422 1 189 1 494 przetwórstwo wtórne 9 341 9 254 10 566 11 815 13 001 1 392 2 117 2 176 1 877 2 643 produkcja używek 8 576 6 745 5 980 6 343 6 082 704 623 865 907 1 088 Źródło: opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych GUS z przedsiębiorstw objętych sprawozdawczością finansową.
Wejście do UE nie poprawiło sytuacji finansowej producentów używek.
W tej części przemysłu, głównie w sektorze tytoniowym i piwowarskim nastąpiło obniżenie wartości kapitału własnego i bieżącej płynności finansowej. Nie jest to jednak skutek mniejszych zysków, lecz głównie operacji finansowych, szczegól-nie między centralami koncernów międzynarodowych a spółkami zależnymi.
W obu tych branżach widać próby osiągania równowagi finansowej przez ogra-niczenie zaangażowania kapitału własnego oraz szersze wykorzystanie kredy-tów i innych źródeł kapitału zewnętrznego. W przetwórstwie reprezentującym produkcję używek poprawę stanu finansowego osiągnięto tylko w sektorze spirytusowym, w którym wzrost kapitału własnego był podobny jak w innych branżach przemysłu spożywczego. Jest to sektor charakteryzujący się także bar-dzo niskim zadłużeniem długoterminowym.